فلسفه زكات در قرآن‏

فلسفه عالى اجتماعى زكات و ساير شقوقش، صدقات و كفارات و زكات فطر، توسط قرآن مجيد بيان گرديده كه آن اجتناب از خطريست كه مبادا عده اى مال را در انحصار خود بياورند و پيوسته آن را تنها ميان خود به جريان اندازند.

و نتيجه آن شود كه فقرا پس از مدتى انباشتن كينه و رنج محروميت در دل هاى خود، با حالى عصيانگر و عصبانى ضربتى كارى بر آنان وارد آورند، خداوند در آيه تقسيم غنيمت مى فرمايد:

[ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ] «1».

آنچه خدا از [اموال و زمين هاى ] اهل آن آبادى ها به پيامبرش بازگرداند اختصاص به خدا و پيامبر و اهل بيت پيامبر و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان دارد، تا ميان ثرومندان شما دست به دست نگردد و [از اموال و احكام و معارف دينى ] آنچه را پيامبر به شما عطا كرد بگيريد و از آنچه شما را نهى كرد، باز ايستيد و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا سخت كيفر است.

شفقت بر حال مستمندان يكى از شؤون نيكوكارى است كه بر صدق و ايمان و تقوا گواه است.

اسلام به طوركلى زبان به ستايش صدقات گشوده و آن را چه پنهانى داده شود يا آشكار براى اجتماع خير مى انگارد.

اسلام درباره يتيمان و بيچارگان سفارش مى كند و اين سفارش را در سياق امر به يكتاپرستى و احسان به پدر و مادر آورده، اين معنا را در آيات 23- 26 سوره اسراء ببينيد.

قرآن مجيد مردم را به امورى كه باعث اهمال در اداى حق مستمندان است توجه داده و نام خسيسان را همراه با عذاب سختى كه براى دل هاى خالى از عاطفه و شفقت آماده گرديده، ياد مى كند!

و از طرفى چون بيهوده خرج كردن مال، بر باد رفتن آن و حرمان مستمندان است، شديداً نكوهش كرده و سرانجام شوم ولخرجان را خاطر نشان ساخته است.

[إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً] «2».

بى ترديد اسراف كنندگان و ولخرجان، برادران شياطين اند و شيطان همواره نسبت به پروردگارش بسيار ناسپاس است.

قرآن مجيد، سير كردن شكم هاى گرسنه مردم بيچاره و ناتوان را به گردنه دشوارى تشبيه كرده كه هرگاه آدمى توفيق عبور از آن را يافت، به چنان نيكبختى واقعى رسيده كه هرگز رنج و كدورتى به آن در نمى آميزد «3».

اين موضوع خود بايد دلخوشى مستمندان گردد كه خدا در هيچ جاى قرآن امرى را به عنوان گردنه كه معنايش گذرگاه تنگ و صعب است ياد ننموده، مگر آنجا كه سخن از رابطه فقير و غنى به ميان آمده است.

بياييد قرآن بخوانيد و در آيات آن تدبر كنيد تا به مهرورزى نسبت به مستمندان و ناتوانان و بيچارگان آگاه شويد.

تدبر در آيات قرآن، آفريننده معرفت و سازنده عشق حقيقى در قلب و جان است، چون معرفت و عشق آمد، به ناچار ميوه شيرينش كه عمل و حركت است به دنبال مى آيد و انسان با تمام وجود، در گردونه حق در همه شؤون به گردش خواهد آمد.

ببينيد قرآن مجيد در سوره مباركه ماعون، چگونه كسى را كه به اطعام بى نوايان همت نمى گمارد در زمره مخالفان دين به شمار آورده است، كسانى كه هيچ گونه نماز و عبادتى به حالشان نفعى نمى بخشد.

آيا كسى كه روز جزا را انكار مى كند ديده اى؟ همانست كه يتيم را از خود مى راند و به غذا دادن مستمند ترغيب نمى كند، واى بر آن نمازگزاران كه از نماز خويش غافلند، آنان كه ريا مى كنند و از دادن زكات منع مى نمايند.

در اينجا به كلام خدا درباره افرادى كه به انباشتن گنج هاى طلا و نقره «و امروز اسكناس» پرداخته و آن را در راه خدا انفاق نمى كنند دقت كنيد:

[وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ* يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ ] «4».

و كسانى را كه طلا و نقره مى اندوزند و آن را در راه خدا هزينه نمى كنند، به عذاب دردناكى مژده ده.* روزى كه آن اندوخته ها را در آتش دوزخ به شدّت گرما دهند و پيشانى و پهلو و پشتشان را به آن داغ كنند [و به آنان نهيب زنند] اين است ثروتى كه براى خود اندوختيد، پس كيفر زراندوزى خود را بچشيد.

و در سوره مباركه فجر مى فرمايد:

[كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ* وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ* وَ تَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلًا لَمًّا* وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا* كَلَّا إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا* وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا* وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى * يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي* فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ] «5».

شما يتيم را نوازش نمى كنيد و به اطعام بيچارگان كسى را ترغيب نمى نماييد و مال موروث را تماماً مى خوريد و سخت فريفته دنيا هستيد، هرگز چنين نيست كه دنيا طلبان مى انگارند، چون روزى كه زمين در هم متلاشى شود و امر خدا و صفوف فرشتگان به محشر درآيند و در آن روز جهنم را بياورند آدمى متذكر كارهاى خود خواهد شد ولى چه سود، او مى گويد: اى كاش براى زندگى ابدى خود كار خيرى انجام مى دادم و در آن روز هيچ كس را مانند او عذاب نمى كنند.

و در سوره مدّثر مى فرمايد:

[فِي جَنَّاتٍ يَتَساءَلُونَ* عَنِ الْمُجْرِمِينَ* ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ* قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ* وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ ] «6».

كه در بهشت ها از يكديگر مى پرسند* از روز و حال گنهكاران،* [به آنان رو كرده ] مى گويند: چه چيز شما را به دوزخ وارد كرد؟* مى گويند: ما از نمازگزاران نبوديم* و به تهيدستان و نيازمندان طعام نمى داديم.

اسلام، عواطفى را در نهاد ثروتمندان تحريك مى كند كه بى اختيار بخش عمده اى از اندوخته هاى مهر و عطوفت خويشتن را بر سر و روى مستمندان نثار مى كنند. اين به خاطر آن است كه كوشش طبقه ثروتمند در راه آراستن وضع نابسامان فقرا از ضروريات هر اجتماعى است، تا سرانجام منجر به آراستگى وضع عمومى آن جامعه گردد.

اسلام، براى اجراى اين منظور با ترغيب و تهديد، مردم را وادار به عمل مى كند هر جا كه كار بدست مسلمانان افتد و دل ها پذيراى قانون حق شود، مستمندان واقعى داراى حقوق جارى مى گردند.

حقوق جارى گاهى به صورت كفاره، گاهى به صورت صدقه، گاهى به صورت فطريه، گاهى به صورت انفاق و گاهى هم به عنوان زكات آمده كه از واجبات مهم دينى است.

آيا ثروتمندان دوست ندارند زكات اموالى كه بدست مى آورند بپردازند؟

به اين سؤال پاسخ دهيد، ببينيم آيا اينان مايلند كه اين حق را كه بر عهده شان از واجبات حتمى به شمار آمده ادا كنند و به راه سامان بخشيدن به وضع تنگ دستان بذل مال نمايند، تا در نتيجه قلوبشان از كينه تهى گردد، آخر سود اين كردار پسنديده آن است كه فقير به جاى ابراز دشمنى با او دوستش گردد و از دل و جان برايش كار كند. آيا اين باعث آرامش و صلح همگانى در جامعه نيست؟

آيا اغنيا هواى آن را ندارند كه با پرداخت زكات، كارخانه و بيمارستان هايى را بنيان گذار شوند و از اين راه گامى كه احياناً در حدود امكانات بودجه دولت اسلامى نيست خيرخواهانه بردارند و مردم را از عفريت بيمارى و بيكارى نجات بخشند، عفريتى كه در پيكر يك مشت ولگرد و بيكاره خزيده و آنان را متمرد و جانى پروريده و حتى جمعى از دانش آموزان را به ترك تحصيل و عدم موفقيت در درس و فرهنگ سوق داده است.

آيا اينان نمى خواهند با پرداخت زكات، كار اين همه درمانده را اصلاح كنند و در ميان ملت خويش جمع كثيرى را شرافتمند و فعال پرورش دهند.

آيا ممكن است اينان دست در دست كاركنان امور مالى نهاده با هم سازمانى براى به مصرف رسانيدن زكات تشكيل دهند تا تمام كشور از شر فقر و بيكارى رهيده و هم اجتماع به زندگى خود دلگرم و اميدوار گردد؟

اين است موقعيت زكات از نظر شؤون اجتماعى كه چون آسه آسياب آن را به گرد خود مى چرخاند، اين است موقعيت اسلام كه توسط تشريع زكات براى خود احراز كرده و با آن از فشار گام هاى اغنيا كه بر گرده فقرا مى سايند مى كاهد و در نتيجه اين طبقه در برابر ثروتمندان روح سازش و جنبه مسالمت آميز پيدا مى كنند.

اسلام با تشريع زكات، دريچه افكار شوم و بحران هاى ضد امنيتى را بر بسته و كشور را از خطر تزلزل و ترور رهايى مى بخشد.

به هوش باشيد كه بر ما راه چاره جويى براى آنچه كه از پيشامدش واهمه داريم بسته است، مگر آن كه معماى هراس انگيز رابطه فقير و ثروتمند را حل كنيم، اين معما هنگامى گشوده مى شود كه ثروتمندان وظايف الهى را در باب زكات مراعات كنند و بدانند اگر فوائد زكات را كه خير و صلاح جامعه و باعث امنيت و رفاه همگانست به نظر آورند، اعتراف خواهند كرد كه زكات گرچه پرداخت مال است ولى در عوض، منابع سرشارى از رفاه و آسايش و صلاح و معنويت را عايدشان خواهد كرد «8».

قرآن مجيد در سوره هاى بقره، نساء، مائده، اعراف، توبه، كهف، مريم، انبياء، حج، مؤمنون، نور، نحل، روم، لقمان، احزاب، فصلت، مجادله، مزمل، بينه، به تفصيل درباره وجوب زكات، منافع دنيوى و اخروى زكات، حرمت منع زكات آياتى نازل كرده كه بحث در هر يك از آيات مقاله مفصلى مى شود و آن هم از عهده اين اوراق خارج است.

يك بار ديگر به جمله اول روايت امام صادق عليه السلام دقت كنيد:

به هر جزئى از اجزاى وجودت، به هر چه كه در اختيار توست، بر هر نعمتى كه به آن آراسته اى زكاتى واجب است، بلكه بر هر مويى از موهايت و بلكه بر هر لحظه اى از لحظات زندگيت زكاتى واجب است.

با توجه به اين جملات نورانى، بر شماست كه زكات تمام نعمت هاى الهى اعم از نعمت هاى مادى يا معنوى را بپردازيد و از بخل نسبت به اين حقيقت بپرهيزيد.

روايات و مسئله زكات

روايات باب زكات به اندازه اى است كه محدثان بزرگ شيعه از مجموعه آن كتابى تحت عنوان كتاب زكات ترتيب داده اند، نقل همه آن روايات در امكان اين نوشته نيست، ولى تا جايى كه لازم باشد به پاره اى از روايات اشاره مى شود.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

فلسفه وجوب زكات آزمايش اغنيا و باز شدن در كمك و يارى به روى محتاجان است.

اگر تمام مردم اداى زكات كنند، مسلمان فقير و نيازمندى پيدا نمى شود و هر محتاجى به آنچه خداوند واجب كرده بى نياز خواهد شد.

فقر و احتياج و گرسنگى و برهنگى مردم معلول گناه ثروتمندان است، آن كس كه حقوق الهى را از دارايى اش منع كند، بر خدا سزاوارست كه وى را از رحمتش محروم نمايد!

قسم به خدايى كه مخلوق را آفريد و سفره روزى را گستراند، در خشكى و دريا مالى از بين نمى رود مگر به ترك زكات و صيدى در دريا و خشكى صيد نمى شود مگر به ترك تسبيح حق در آن روز.

محبوب ترين مردم در پيشگاه خدا، سخى ترين و دست بازترين آنان است و سخى ترين مردم ادا كننده زكات مال است.

آن كس كه از پرداخت حقوق مالى اش به مؤمنان بخل نورزد، سخى ترين انسان هاست «9».

قالَ رَسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله: داوُوا مَرْضاكُمْ بِالصَّدَقَةِ وَحَصِّنُوا أمْوالَكُمْ بِالزَّكاةِ «10».

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: بيماران خود را با صدقه علاج كنيد و اموال خود را با زكات از خطرات حفظ نماييد.

قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: سُوسُوا ايمانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ وَحَصِّنُوا أمْوالَكُمْ بِالدُّعاءِ وادْفَعُوا أمْواجَ الْبَلاء بِالدُّعاءِ «11».

امام على عليه السلام فرمود: ايمان خود را به صدقه جلوه دهيد و اموال خويش را با زكات حفظ كنيد و امواج پر خروش بلا را با دعا دفع نماييد.

عَنْ أبى جَعْفَرٍ عليه السلام: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَتَعالى قَرَنَ الزَّكاةَ بِالصَّلاةِ فَقالَ: أقيمُوا الصَّلاةَ وَاتُوالزَّكاةَ فَمَن أَقامَ الصَّلاةَ وَلَمْ يُؤْتَ الزَّكاةَ فكَأنَّهُ لَمْ يُقِمِ الصَّلاةَ «12».

امام باقر عليه السلام فرمود: خداوند زكات را به نماز مقرون كرده در قرآن مى فرمايد:

نماز بپا داريد و زكات بپردازيد، كسى كه نماز بپا دارد ولى اداى زكات نكند نماز نخوانده.

عَنْ أبى بَصيرٍ قالَ: سَمِعْتُ أبا عَبْدِاللّهِ عليه السلام يَقُولُ: مَنْ مَنَعَ الزَّكاةَ سَألَ الرَّجْعَةَ عِنْدَالْمَوْتِ وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: رَبِّ ارْجِعُونى لَعَلّى أعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ «13».

ابى بصير مى گويد: شنيدم حضرت صادق عليه السلام فرمود: كسى كه منع زكات كند، وقت مرگ تمناى بازگشت به دنيا مى كند و اين است قول خداى عزوجل:

پروردگارا! مرا باز گردان تا عمل صالحى كه ترك كردم به جاى آرم!!

عَنْ أبى الْحَسَنِ الرِّضا عليه السلام قالَ: إذ كَذَبَتِ الْوُلاةُ حُبِسَ الْمَطَرُ وَإذا جارَ السُّلْطانُ هانَتِ الدَّوْلَةُ وَإذا حُبِسَتِ الزَّكاةُ ماتَتِ الْمَواشِى «14».

حضرت رضا عليه السلام فرمود: چون واليان امر دروغ گويند، باران نبارد و وقتى حاكم كشور ستم كند، دولت و حكومت او سست گردد و وقتى مردم منع زكاة كنند چهارپايان بميرند!!

عَنْ أبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ: مَنْ مَنَعَ قيراطاً مِنَ الزَّكاةِ فَلْيَمُتْ إنْ شاءَ يَهُودِيّاً أوْ نَصْرانِيّاً «15».

امام صادق عليه السلام فرموده: هر كس قيراطى از زكات خود را منع كند بايد بميرد يا يهودى يا نصرانى!

آرى، مسئله زكات به قدرى پر اهميت است كه حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:

به هر مويى از موهايت و هر لحظه اى از لحظاتت زكاتى واجب است!

انفاق موى سر براى جهاد

زمان رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله است، مكتب الهى با تمام قامت رو در روى كفر قرار گرفته، از هر طرف دشمنان غدار قصد نابودى آيين الهى را دارند، مسلمانان با كمال قدرت و قوت و صبر و استقامت در برابر كفر مبارزه مى كنند، استقامت آن روز مردم مؤمن باعث پابرجايى دين خدا شد، اگر آن روز در برابر آن همه حوادث و پيش آمدهاى تلخ صبر نمى كردند، امروز صداى اسلام و نداى حق شنيده نمى شد.

بين مسلمانان و كفار درگيرى شديدى در شرف وقوع بود، سردار رشيد اسلام ابو قدامه از جانب پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور بسيج نيرو و تداركات جهت آرايش جبهه مسلمانان بود.

مى گويد: براى اعلام برنامه و جمع نيرو و فراهم آوردن تداركات در حركت بودم، زنى مرا صدا زد، اهميت ندادم، دوباره صدا كرد گوش نكردم، بار سوم كلماتى گفت كه مرا مجبور به ايستادن كرد.

نزديكم آمد، بسته اى را به من داد، گفت: اى ابو قدامه! كمك به جبهه حق عليه باطل را واجب مى دانم، دستم به كلى از مال دنيا تهى است، در كمال مشقت و سختى بسر مى برم، ياراى تحمل عدم كمك به جبهه را نداشتم، بالاخره قسمتى از موى سرم را چيده و آن را هم چون طناب به هم تنيده ام، شايد در جبهه جهت بستن ركاب يا دهنه مركب رزمنده اى به كار رود، آن را قبول كن و با خود همراه داشته باش تا به موقع لازم از آن استفاده كنى!!

ابو قدامه مى گويد: به جبهه رفتم، آتش جنگ شعله ور شد، در گرماگرم حملات طرفين طفلى در حدود ده يا يازده ساله به نزد من آمد، گفت: تيرهايم تمام شده سه چوبه تير به من قرض بده، تا در قيامت در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله تحويلت دهم، پرسيدم كيستى گفت: اهل مدينه ام، گفتم: چرا به جبهه آمدى؟ گفت: عشق خدا مرا به جبهه كشيد، سه تير به او دادم با هر يك سربازى از دشمن را كشت، تيرى از جانب كفر بر پيشانيش نشست، به سرعت بالاى سر او آمدم، بسته اى را به من داد، گفت: مدينه به مادرم برسان، همان زنى كه قسمتى از موى سرش را جهت كمك به جبهه به تو داد، نشانى منزلش را گفت و در لحظات آخر اصرار كرد به محض رسيدن به مدينه سلام مرا به رسول اكرم صلى الله عليه و آله برسان، چون به مدينه برگشتم، در خانه او را دق الباب كردم، دختر كوچكى از خانه در آمد به او گفتم: مادر را بگو ابو قدامه ام، زنى موقر بيرون آمد، به محض ديدن به من گفت: براى تبريك يا تسليت آمده اى، گفتم: كدام يك را به محضر شما تقديم كنم، گفت: اگر فرزندم زنده برگشته تسليت بگو و اگر شربت شيرين شهادت را از دست ساقى عالم نوشيده تبريك بگو!!

با عرض تبريك خبر شهادت عزيزش را اعلام كردم، مرا به داخل خانه دعوت كرد، اطاقى را نشان داد كه از وسايل خالى بود، زنجيرى كنار اطاق افتاده بود، در حالى اشك مى ريخت گفت: اين اطاق فرزند من است، پدر او در جبهه شهيد شد، پس از شهادت پدر هر شب به اين اطاق آمده، زنجير به گردن مى انداخت و پس از فصلى عبادت و گريه از خداى خودش طلب شهادت در عرصه پيكار مى كرد و اكنون به آرزويش رسيد!

اى خداى مهربان، به اين گدايان دل شكسته و محتاجان پر بسته عنايتى كن كه اولًا حقيقت احكام و فرامين تو را بفهمند و ثانياً با كمال شوق به اجراى دستورهاى سعادت بخشت اقدام كنند كه اگر عنايت و توفيق تو نباشد از ما كم ترين كارى براى خير دنيا و آخرت ساخته نيست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- حشر (59): 7.

(2)- اسراء (17): 27.

(3)- بلد (90): 11- 16.

(4)- توبه (9): 34- 35.

(5)- فجر (89): 17- 25.

(6)- مدثر (74): 40- 44.

(7)- شهريار.

(8)- سيرى در تعاليم اسلام: 100.

(9)- من لا يحضره الفقيه: 2/ 7، باب علة وجوب الزكاة، حديث 1579؛ وسائل الشيعة: 9/ 12، باب 1، حديث 11392.

(10)- قرب الاسناد: 55؛ وسائل الشيعة: 9/ 14، باب 1، حديث 11400.

(11)- نهج البلاغة: حكمت 146.

(12)- الكافى: 3/ 506، باب منع الزكاة، حديث 23؛ وسائل الشيعة: 9/ 22، باب 3، حديث 11421.

(13)- الكافى: 2/ 504، باب منع الزكاة، حديث 11، وسائل الشيعة: 9/ 26، باب 3، حديث 11453.

(14)- وسائل الشيعة: 9/ 31، باب 3، حديث 11448.

(15)- الكافى: 3/ 505، باب منع الزكاة، حديث 14؛ وسائل الشيعة: 9/ 33، باب 4، حديث 11453.