بی توجهی به واجبات

یكی از مهمترین نقاط آغاز، اداء فرایض و اهتمام به واجبات است به ویژه نماز، روزه، زكات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منكر. مؤمن سالك باید نماز را در وقت بخواند، نه تنها در وقت كه در اول وقت و همیشه باید پیش از وقت خود را آماده كند تا در اول وقت به نماز برخیزد، كه امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «أوَّل الْوقْتِ رِضْوانُ اللهِ و اخرُهُ عَفْوُاللهِ و الْعفْوُ لا یكونُ إلا منْ ذَنبٍ.»[1]
نماز اول وقت سرشار از خشنودی خدا و در پایان وقت مشمول عفو و بخشش خداوند می شود. بدیهی است عفو و بخشش جز در مورد گناه صدق نمی كند.[2] اهتمام به فرایض، كاشف از روح انقیاد و موجب تقویت اساس تقوا و ایمان و اخلاق است. رسول خدا ـ صل الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: «إعْمل بِفَرائِض اللهِ تَكُن اَتْقَی النّاسِ.»[3] به آنچه خدا واجب كرده عمل كن تا باتقواترین مردم باشی. ابوحمزه ثمالی از امام سجّاد ـ علیه السّلام ـ نقل می كند كه فرمود: «مَن ْعمِلَ بمَا افْتَرَضَ الله عَلَیْهِ فَهُو مِنْ خیرِ النّاس.»[4] هر كس عمل كند به آنچه خدا بر او واجب كرده از بهترینِ مردم است. و در حدیث دیگر فرمود: «... فَهُو منْ أعْبَدِ النّاس.»[5] ... هر كس بجای آورد آنچه را كه خدا واجب كرده از عابدترینِ مردم است. و در حدیث قدسی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمده است: «قال اللهُ تبارَكَ و تَعالی ما تَحبَّبَ إلیَّ عبْدی بِأحَبَّ ممَّا افْترضْتُ علیِه.»[6] هیچ عبادتی به اندازه ادای واجبات، بنده ام را نزد من محبوب نمی كند.
قطب راوندی می گوید روایت شده است كه فرشته ای از كعبه ندا در می دهد: هر كس فرایض و واجبات خدا را ترك كند از امان خدا بیرون آمده است.[7] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «... وَ‌لا عبادهَ كَأداءِ الْفرائِض...»[8]
... هیچ عبادتی مانند ادای فرایض و واجبات نیست.... و در بعضی از كتابها، حدیث قدسی را با این عبارت آورده اند: «ما تَقَرَّبَ إلیَّ عَبْدی بِشَیْ ءٍ أحبَّ إلیَّ ممَّا افْترضْتُهُ علیْهِ و إنَّهً لیَتَقَرَّبُ إلیَّ بِالنّافِلهِ...»[9] بنده من تقرّب نجوید به سوی من به چیزی محبوب تر و بهتر از آنچه من بر او واجب كرده ام و به وسیله نوافل نیز به من نزدیك می شود... . سالك الی الله پیش از شروع به هر كار باید آن را بشناسد و وظیفه و حكم شرع را درباره آن بداند و پس از علم، رفتار و كردار خویش را با موازین شریعت منطبق سازد. ادای وظیفه و تأدّب به آداب بدون علم به وظایف و مقررات شرعی امكان پذیر نیست. بنابراین، بر همه لازم است كه احكام دینی خود را به اندازه ضرورت و نیاز (تقلیداً یا اجتهاداً) بدانند و حدّاقل گروهی می بایست در تفقّه در دین و یادگیری مسائل و معارف دینی پیشگام باشند تا بتوانند دیگران را نسبت به وظایف دینی آگاه سازند. خداوند متعال می فرماید: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَه لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»[10] ... چرا از هر فرقه ای گروهی بسیج نمی شوند تا اینكه معارف دینی را خوب یاد بگیرند و آنگاه كه به وطن خویش برگشتند قوم خود (: خویشاوندان و بستگان) را به وظایفشان آگاه سازند (و آنها را از بی تفاوتی در برابر مسئولیتها بر حذر دارند، باشد كه آنان متنّبه شوند و از بیراهه بازگردند)؟
در حدیث آمده است:
«عَنِ الصّادق علیه السلام أنَّه سُئِل عن قوْلِهِ تعالی «فَللّهِ الْحُجَّهُ الْبالغهُ» فقال: إنَّ اللهَ تعالی یقولُ لِلْعبدِ یوْم القیمَهِ عبدی أكُنْتَ عالماً؟ فانْ قال نَعَمْ قال لَهُ أفلا عَمِلْتَ‌بما علِمتَ و إنَ كانَ جاهلاً قالَ لهُ افلا تَعَلَّمْتَ حتی تَعْمَلَ؟...[11]
از امام صادق ـ علیه السّلام ـ درباره معنی این آیه كه می فرماید «برای خدا دلیل رسا (و قاطع) است» سؤال شد، فرمود: خداوند در روز رستاخیز به بنده گنهكار خود می گوید: بنده من! چرا تكالیف خود را خوب انجام ندادی؟ آیا می‌دانستی و گناه كردی؟ اگر بگوید آری، می فرماید: چرا به آنچه می دانستی عمل نكردی؟ و اگر بگوید نمی دانستم، می‌گوید: چرا یاد نگرفتی تا عمل كنی؟ ...
نتیجه آنكه بندگی و عبادت با دو شرط متحقّق می شود: محبّت و اطاعت، و اطاعت بدون علم و سپس عمل به خواست معبود و رضای محبوب امكان ندارد. آنها كه از خود چیزی می تراشند و پیش خود مطالبی را سرهم می كنند و به عنوان عبادت و اطاعت انجام می دهند آنها بنده خویشند نه بنده خدا.
از گناهانی كه به كبیره بودنش، تصریح شده، ترك كردن چیزی از واجبات الهی است. چنان كه در صحیحه‌ی عبدالعظیم ـ علیه السّلام ـ از حضرت امام جواد، حضرت امام رضا، حضرت امام كاظم و حضرت امام صادق ـ علیهم السّلام ـ است كه می‌فرمایند: «ترك كردن چیزی از آنچه خدا واجب فرموده گناه كبیره است.» زیرا رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
«هر كس نماز را عمداً ترك كند پس از ذمه و امان خدا و رسول او بیرون است.»
«او شیئاً مما فرض الله» لان رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ من ترك الصلوه متعمداً فقد بریء من ذمه الله و ذمه رسوله.
حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ترك كردن چیزی را كه خداوند به آن امر فرموده، از كفر است». چنان كه خداوند فرموده: (افتؤمنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض ...[12]، آیا به بعضی از دستورات كتاب آسمانی و فرمان الهی می‌گروید و به بعضی دیگر كافر می‌شوید؟ چیست سزای هر كه از شما این كار را می‌كند جز خواری در زندگی دنیا و در قیامت به سخت‌ترین عذاب دچار شود و خداوند از آنچه شما می‌كنید غافل نیست. امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: خدا آن ها را كافر دانسته به واسطه‌ی ترك آنچه خدا به آن ها فرمان داده است و نسبت ایمان بدآن ها داده ولی از آن ها نپذیرفته و ایمان‌شان را سودمند برای آن در نزد خودش ندانسته و فرموده است: نیست جزای ایشان جز رسوایی در دنیا و عذاب سخت‌تر در آخرت نیست.[13] و خلاصه معنی حدیث شریف این است كه: ترك كردن واجبی از واجبات الهی،‌مرتبه‌ای از مراتب كفر است چنان كه در آیه‌ی مزبور می‌فرماید: «و به پاره‌ای از دستورهای، كفر می‌ورزید». از این حدیث معلوم می‌شود كه ترك واجب از گناهانی است كه در قرآن مجید بر آن وعده‌ی عذاب داده شده است. چنان كه در آخر آیه می‌فرماید «و سزای چنین كسی چیزی، ‌جز رسوائی در دنیا و عذاب سخت‌تر در آخرت...». و نیز آن حضرت می‌فرماید: «بنده‌ای كه یكی از واجبات الهی را ترك كند یا یكی از گناهان كبیره را به جا آورد،‌خداوند به نظر رحمت به او نمی‌نگرد و او را پاك نمی‌فرماید. راوی تعجب كرده، گفت: آیا خدا به چنین كسی نظر رحمت نمی‌فرماید؟ امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: بلی، زیرا چنین شخصی مشرك شده و برای خدا شریكی قرار داده است. باز تعجب می‌كند و می‌گوید: آیا مشرك شده؟ امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: آری، زیرا خداوند امر به چیزی فرموده و شیطان هم او را به چیزی امر كرده (یعنی ترك آنچه خدا به او امر فرموده است)، پس آنچه را خدا امر فرموده بود، ترك كرده و به امر شیطان رو آورده (از ترك واجب و فعل حرام). پس چنین شخصی در اثر اطاعتش از شیطان در دركه‌ی هفتم دوزخ (كه جای منافقین است) با شیطان خواهد بود».[14]
از بیان امام ـ علیه السّلام ـ ظاهر می‌شود كه مراد به شرك در اینجا، شرك در مقام اطاعت است.
فتنه و عذاب دردناك: از جمله آیاتی كه در آن سخت تهدید شده و وعده‌ی عذاب بر مخالفت امر وجوبی خداوند شده، در سوره‌ی نور است كه می‌فرماید: «باید بترسند كسانی كه از اطاعت امر خدا مخالفت می‌وزند كه به ایشان بلایی یا عذاب دردناكی برسد.»[15]
بعضی از مفسران گفته‌اند: ممكن است مراد از فتنه، بلای دنیوی و عذاب الیم در آخرت باشد و ممكن است فتنه و عذاب هر دو اخروی باشد.
در باب اهمیت ادای واجبات، روایات بسیار رسیده، از آن جمله پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌فرماید: «خداوند شب معراج به من فرمود: نزدیك نمی‌شود بنده‌ای از بندگانم به من به چیزی مانند عمل كردن به آنچه بر او واجب كرده‌ام.»[16]
و نیز فرمود: «به واجبات عمل كن تا با تقواترین مردم باشی»[17] و در روایت دیگر فرموده: «بهترین مردم خواهی بود».
واجبات چیست؟: هر چیزی كه خداوند به آن امر فرموده، به طوری كه در به جا آوردنش ثواب و در تركش وعده‌ی عذاب داده باشد، آن را فریضه و واجب می‌گویند. و فریضه‌های الهی بسیار است، ولی مهمترین آن ها كه اساس و بنای دین اسلام بر آن ها است، پنچ چیز است: نماز، ‌روزه، حج، زكات، ولایت. در پاره‌ای از روایات، از این پنج چیز، به اركان دین و شرایع اسلام تعبیر شده است. صاحب وسائل پس از نقل چندین روایت به این مضمون می‌فرماید: كه امر به معروف و نهی از منكر یكی از اقسام جهاد است و جهاد هم از توابع ولایت است. چنان كه در روایت به این مطلب اشاره شده است و چون خمس برای سادات بدل زكات است و تبری هم جزء مهم ولایت می‌باشد. پس فروع دین و اركان آن ده تا است: نماز، روزه، حج، زكات، خمس، جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، تولی و تبری.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . من لا یحضره الفقیه، ج 1 / صفحه 140.
[2] . پس معلوم می شود كه تأخیر نماز به آخر وقت گناه است و حتی المقدور باید سعی كرد كه بدون عذر، نماز از اول وقت به تأخیر نیفتد.
[3] . اصول كافی، ج 2 / صفحه 82.
[4] . همان، صفحه 81.
[5] . جامع احادیث الشیعه، ج 14 / صفحه 98.
[6] . اصول كافی، ج 2 / صفحه 82.
[7] . جامع احادیث الشیعه، ج 14 / صفحه 99 از كتاب مستدرك الوسائل.
[8] . نهج البلاغه صبحی صالح، حكمت 113.
[9] . كتاب لقاء الله مرحوم حاج میرزا جواد ملكی رحمهالله، صفحه 29؛ جواهر السنیه، صفحه 99؛ جامع احادیث الشیعه, ج 7 / صفحه 99 با اندكی تفاوت در عبارت.
[10] . توبه / 122.
[11] . تفسیر صافی، چاپ اسلامیه، ج 1 / صفحه 555، ذیل آیه 149 انعام؛ تفسیر نورالثقلین، ج 1 / صفحه 776.
[12] . سوره بقره، آیه 84.
[13] . و الوجه الرابع من الكفر ترك ما امر الله عزوجل به هو قول الله عزوجل «و اذ اخذنا میثاقكم لاتسفكون دمائكم ولا تخرجون انفسكم من دیاركم ثم اقررتم و انتم تشهدون ثم انتم هؤلاء‌ تقتلون انفسكم و تخرجون فریقاً منكم من دیارهم تظاهرون علیهم بالاثم و العدوان و ان یأتوكم اساری تفادوهم و هو محرم علیكم اخراجهم افتؤمنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلك منكم» فكفر هم بترك ما امر الله عز و جل به و نسبهم الی الایمان و لم یقبله منهم و لم ینفعهم عنده فقال «فما جزاء‌من یفعل ذلك منكم الاخزی فی الحیوه الدنیا و یوم القیامه یردون الی اشد العذاب و ما الله بغافل عما تعملون» (اصول كافی باب وجوه الكفر، ج2، الوجه الرابع من وجوه الكفر).
[14] . ولا ینظر الله الی عبده ولا یزكیه لو ترك فریضه من فرائض الله او ارتكب كبیره من الكبائر قلت لاینظر الله الیه قال ـ علیه السّلام ـ نعم قد اشرك بالله قلت اشرك بالله قال ـ علیه السّلام ـ نعم ان الله امره بامرو امره ابلیس بامر فترك ما امر الله عزوجل و به صار الی ما امر به ابلیس فهذا مع ابلیس فی الدرك السابع من النار (وسائل الشیعه، ج1، ص25).
[15] . فلیحذر الذین یخالفون عن امره ان تصیبم فتنه او یصیبهم عذاب الیم. (سوره‌ی نور، آیه‌ی 63).
[16] . قال ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ قال الله تعالی لیله المعراج و ما یتقرب الی عبد من عبادی بشیء احب الی مما افترضت علیه (كافی، ج2، ص82).
[17] . قال ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ اعمل بفرائض الله تكن اتقی الناس (كافی، ج2، ص83).

منبع : پایگاه اندیشه قم