دعا، پیوندی معنوی میان انسان و پروردگار است كه اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح انسان دارد، از این رو دعا از دیدگاه اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است.
امام سجاد ـ علیه السلام ـ و دعا:
امام سجاد ـ علیه السلام ـ در آن دوران اختناق، از سوی حاكمان اموی همواره تحت نظر بود و تمامی رفتار و آمد و شد حضرت را شدیداً تحت كنترل قرار می‌دادند و به تعریفی آن بزرگوار را خانه نشین كرده و در خانه ایشان را به روی شیعیان بسته بودند و نمی‌گذاشتند مردم به راحتی از معارف الهی امام ـ علیه السلام ـ استفاده نمایند.در این هنگامه دردآلود، امام سجاد ـ علیه السلام ـ تنها سلاح برّنده و مؤثر خود در برابر سیل هجوم ظلم و تعدّی و انحراف حاكمان وقت را دعا و مناجات دانسته و رسالت الهی و نورانی خود را در قالب دعا متبلور ساخت. بی‌شك تأثیر دعا در آن شرائط زمانی حتی از جهاد با شمشیر و نبرد با سلاح گرم مؤثرتر بود. تا جائی كه حضرت امام خمینی (ره) در وصیت‌نامه الهی ـ سیاسی خودشان از آن به عنوان قرآن صاعد یاد می‌كند و آن را زبور آل محمد می‌نامند و می‌فرمایند كه ما مفتخریم كه ادعیه حیات بخش كه او را قرآن صاعد می‌خوانند از ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ است.این دعاها و مناجات‌ها به نام صحیفه سجادیه معروف است، و پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگترین و غنی‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری كه بزرگان شیعه آن را أخت القرآن، انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و زبور آل محمد ـ علیهم السلام ـ نامیده‌اند.صحیفه سجادیه كامله، مجموعه‌ای از 75 دعا و نیایش بوده است كه امام سجاد ـ علیه السلام ـ املا نموده و امام باقر ـ علیه السلام ـ و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند.متوكل بن هارون ـ راوی اول صحیفه سجادیه موجود ـ می‌گوید: پس از سفر حج، یحیی بن زید بن علی را ملاقات كرده و او را از حزن و ناراحتی امام صادق ـ علیه السلام ـ نسبت به شهادت زید بن علی آگاه كردم و ضمناً بدو گفتم كه امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود كه یحیی نیز همانند پدرش كشته خواهد شد. پس از صحبت‌هایی (كه در مقدمه صحیفه آمده است) یحیی مجموعه‌ای نفیس از ادعیه امام سجاد ـ علیه السلام ـ را كه به خط جناب زید بوده است، به متوكل می‌سپرد تا پس از كشته شدن او به دست بنی‌امیه نیفتد.متوكل این مجموعه را به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرضه كرده و با نوشته امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ مقابله می‌كند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه 75 دعای صحیفه، 64 دعا را می‌نویسد كه در مجموعه حاضر تنها 54 دعای آن موجود است.
معارف والا و محتوای صحیفه سجادیه:
صحیفه سجادیه به منزله یك دائره المعارف علوم بشری است و آنچه انسان برای سعادت خود بدان نیاز دارد در آن یافت می‌شود كه اصول اعتقادات، احكام، فروعات دین و معارف توحیدی و عرفانی، اخلاقیات و مسائل اجتماعی و سیاسی از آن جمله‌اند.اگر چه دعاهای موجود در صحیفه به صورت راز و نیاز و نیایش مطرح گردیده ولی در درون آنها شعله‌های سوزان آتش گداخته از سیاست و تدبیر است، حكمتهایی كه اهل نظر را به فكر فروداشته و جرعه‌های عشق معنوی را در كام بینوایان نیازمند معنویت فرو برده و عشاق را به سوی وادی عشق سوزنده می‌كشاند.امام ضمن دعا و راز و نیاز، عالیترین معارف بشری و پربارترین فضائل عالی انسانی را كه تنها نكته اتكای انقلابهای اصیل اسلامی است و به صورت یكی از عمیق‌ترین آموزه‌های اجتماعی و اسلامی بیان می‌دارد و در اختیار طالبان و عاشقان آن معارف قرار می‌دهد. صحیفه سجادیه امام با 54 عنوان بزرگ و جاودان نیایش كه گستره آن دعاها از دوران طفولیت تا كهولت از بیماری تا دفع شرّ ستمگران جبّار ابعاد زندگی بشر را در تمام مراحل فردی و اجتماعی فرا می‌گیرد و دعای مكارم اخلاق و دعای پربار عرفه امام گنجینه بس نفیس و پرقیمت از معارف و آموزش‌های اخلاقی، اجتماعی، سیاسی اسلام را تشكیل می‌دهد كه هنوز روانشناسان و كاوشگران روح بشری به آسانی نمی‌توانند به لطافت و ظرافت و عمق آن دعاها پی ببرند.امام سجاد ـ علیه السلام ـ توجه كامل دارد كه انقلابی بدون پشتوانه معنوی جز گروه باد و موج، جز مردم عاری از فضیلت و دانش و بینش اسلامی، را تربیت نمی‌كند به حدی كه آنان به خود اجازه می‌دهند تا امام معصوم و پیشوای راستین را به شهادت برسانند و خاندان او را به اسارت بكشند، هر چند كه او امام حسین ـ علیه السلام ـ نوه دختری رسول اسلام و نزدیكترین فرد به مقام شامخ رسالت و پایه‌گذار اسلام بوده باشد.با توجه به این نیاز و مسئولیت است كه ساعات پرقیمت امام مصروف تعلیم و تهذیب، و صرف آموزش و پرورش و ساختن زمینه‌های فكری و فرهنگی می‌گردد. هر چند در قالب دعا و در محتوا و شكل راز و نیاز بوده باشد، چون ضمن بررسی دعاها مشاهده می‌كنیم كه این ادعیه نمی‌توانند دعای محض و تنها نیایش عادی طبق معیارهای معمولی عرف بوده باشند، بلكه در ضمن دعاها یك سلسله مسائل علمی و حساسترین مسائل حقوقی و روانی و تربیتی را بازگو می‌كند كه بیانگر محتوای غنی و معارف والای این كتاب ارزشمند است.
نگارش، جمع آوری و نسخههای صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه از معدود كتابهای نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در بین شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م 413) در كتاب ارشاد[3] خزاز قمی در كتاب كفایه الاثر و شیخ طوسی در دو كتاب فهرست و رجال خود[5] و نجاشی در كتاب رجال به این كتاب اشاره كرده‌اند. ابن شهر آشوب آن را مشهور به زبور آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ خوانده است كه حاكی از شهرت و مقبولیت كتاب است. علاوه بر این، شیخ در كتاب دعایی خود مصباح المتهجد ـ كه قدیم‌ترین كتاب دعایی موجود شیعه است ـ 8 دعا از ادعیه صحیفه را نقل كرده است. قطب راوندی (م 573) و سید ابن طاووس (م 664) شهید اول (م ) كفعمی (م ) و دیگران نیز ادعیه صحیفه سجادیه را در كتابهای خود آورده‌اند.صحیفه از پر نسخه‌ترین كتابهای حدیثی است. نسخههای خطی این كتاب در ایران بیش از سه هزار نسخه است اگر چه بسیاری از این نسخ، برگرفته از نسخه مجلسی اول (ره) است و بدین سبب این نسخه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند.
نسخه موجود در كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی كه در سال 695 قمری نوشته شده است از قدیم‌ترین نسخه‌هاست.نسخه شهید اول نیز از مشهورترین نسخههای صحیفه است كه بسیاری از علماء با آن نسخه خود را تصحیح كرده‌اند.
اسناد صحیفه سجادیه
در باب سند (و یا اسناد) صحیفه سجادیه مباحث گوناگونی مطرح شده است.مرحوم مجلسی اول تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از 650 هزار طریق می‌داند و به همین سبب بسیاری از علماء كتاب صحیفه را مستفیض و متواتر خوانده‌اند.در مقابل، عده‌ای به واسطه عدم توثیق صریح عمیر بن متوكل و پدرش (كه راوی اول صحیفه است) به سند مشهور صحیفه اشكال كرده‌اند.می‌توان گفت: ادعای استفاضه و تواتر برای كتاب صحیفه پذیرفته نیست. زیرا اگر چه در طبقات پایین سند، معمولاً افراد متفاوتی وجود دارند، ولی در طبقات بالا و اولیه، شرط استفاضه و تواتر وجود ندارد و در نهایت برای اتصال به معصوم ـ علیه السلام ـ به یك نفر منتهی می‌گردد. مرحوم مشكات در مقدمه خود بر صحیفه دلایلی را بر وثوق نسبی راویان اول و شهرت و مقبولیت كتاب آورده و می‌نویسد:
ابن داود، متوكل عمیر را در باب موثقین ذكر كرده است، بنابراین او را نمی‌توان مجهول شمرد. مشایخ اجازه و برگزیدگان شیعه، صحیفه را به عنوان ورود خوانده و اجازه نقل آن را به دیگران داده و بر آن اعتماد كرده‌اند. اتفاق شیعیان بر این كتاب به ضمیمه قرائن پیشین مقبولیت كتاب و در نتیجه راوی اول آن را اثبات می‌كند. علاوه بر طریق مشهور، طریق دیگری در نقل این كتاب وجود دارد همانند طریق شیخ و نجاشی و یا طریق امیر ماجد بن جمال الدین.فصاحت و بلاغت صحیفه و اشتمال آن بر علوم و معارف الهی قرینه مهم دیگری است كه انتساب آن به مقام امامت را تأیید می‌كند. مرحوم وحید بهبهانی در بیان مصادیق روایاتی كه قوت متن آن به انتساب به ائمه ـ علیهم السلام ـ گواهی می‌دهد از صحیفه سجادیه نام برده است.[10] آیت الله بروجردی نیز همین دلیل را اقامه كرده و گفته‌اند: و لا یخفی أنّ كون الصحیفه من الامام ـ علیه السلام ـ من البدیهیات وهی زبور آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ یشهد بذلك اسلوبها و نظمها و مضامینها التی یلوح منها آثار الاعجاز؛[11] مقبولیت عمومی صحیفه در نزد علماء شیعه و نقل ادعیه و انتساب مسلم آن به امام سجاد ـ علیه السلام ـ اعتماد به این كتاب را افزون می‌كند.
منبع : پایگاه اندیشه قم
