برای هر فضیلت و بلکه هر کاری می بایست علل و فلسفه وجودی تعریف کرد. از این رو هرگاه از فلسفه عفو و گذشت سخن به میان می آید به این معناست که برای آن، اهداف و انگیزه هایی است که باید بدان توجه داشت.
اصولا شیوه قرآن در بیان احکام و دیگر آموزه های دستوری این است که برای تشویق مخاطب و مکلف، به آثار و پیامدهای هر وظیفه و مسئولیتی می پردازد و کارکردها و تأثیرات دنیوی و اخروی هر عملی را به مخاطب بیان می کند. از این رو همه احکام اثباتی و یا سلبی از نظر قرآن دارای منافع و مصالح و یا مضرات شناخته شده و یا ناشناخته عقلی و عقلایی و شرعی است.
● عفو خداوندی و عفو مردمی
از آن جایی که مصادیق کلی عفو و گذشت در قرآن به دو دسته اصلی عفو خداوندی و عفو مردمی تقسیم می شود لازم است به دو نوع متفاوت از فلسفه عفو توجه کرد. عفو از سوی خداوند برای ترغیب بندگان به شکرگزاری و سپاس صورت می گیرد و خداوند با هدف ایجاد انگیزه های گرایش خلق به سوی خالق در مقام ربوبیت، به گذشت از خطا و گناهان خلق اقدام می کند و با آن که بنده مستحق مجازات و تنبیه سریع دنیوی و یا اخروی است از وی می گذرد و شخص را به گناه و خطایش نمی گیرد. این معنا را می توان از آیات ۵۱ و ۵۲ سوره بقره به دست آورد که به فلسفه و علت عفو و گذشت از سوی خداوند اشاره دارد.
اما هدف و فلسفه ای که قرآن برای گذشت و عفو مردم از یک دیگر بیان می کند، عبارت از دست یابی بندگان به تقوا و پرهیزگاری است. اگر به این فلسفه ای که قرآن برای عفو و گذشت مردم بیان می کند توجه دقیق و تأمل کامل شود به خوبی روشن می شود که یکی از کارکردهایی که انسان همواره به عنوان مومن به آن توجه دارد دست یابی به تقواست که از این راه به دست می آید؛ زیرا تقوا مهم ترین ابزار دست یابی انسان به بسیاری از کمالات انسانی و حتی دست یابی به مقام عبودیت ربوبی و ربوبیت عبودی است.
قرآن در بسیاری از آیات، موارد زیادی را به عنوان آثار تقوا برمی شمارد که از آن جمله می توان به بصیرت و بیداری انسان از خطر ابلیس و شیاطین (اعراف آیه ۲۰۱) و بصیرتی خاص که می تواند بدان، حق را از باطل بازشناسد (انفال آیه ۲۹) و دانش و تعالیم ویژه الهی (بقره آیه ۲۸۲)، نور و روشنایی ویژه خدایی در زندگی (انبیاء آیه ۴۸ و حدید آیه ۲۸) و ولایت الهی (یونس آیات ۶۲ و ۶۳ و جاثیه ۱۹) تقرب به خدا و مقامات عالی و کمالی انسانی (آل عمران آیه ۱۵ و مائده آیه ۲۷ و ۳۵ و حجرات آیه ۱۳ و قمر آیه ۵۴ و ۵۵) جلب محبت خداوند (آل عمران آیه ۷۶ و توبه آیه ۴ و ۷) و حکمت خاص (مریم آیه ۱۲ و ۱۳) و حتی حکومت (اعراف آیه ۱۲۸) پیروزی در دنیا و نصرت و یاری خدا (آل عمران آیات ۱۲۳ تا ۱۲۶) و تأخیر اجل و مرگ انسان (نوح آیه ۳ و ۴) و ده ها اثر و کارکرد دنیوی و اخروی اشاره کرد که این مقاله جای تبیین همه آن ها نیست و به این اندک بسنده می شود.
● منشا و خاستگاه عفو خدا
چنان که گفته شد عفو گاه از سوی خداوند و گاه از سوی بنده صورت می گیرد. با آن که هدف این نوشتار تبیین عفو و گذشت مردم از یک دیگر است با این همه برای این که شناخت خاستگاه و منشأ عفو و گذشت در خدا می تواند نوعی شناخت به ما نسبت به خاستگاه عفو و گذشت در مردم به دست دهد، به آن پرداخته می شود.
آیات قرآنی برای عفو الهی پنج منشا و خاستگاه بیان می کند. در تحلیل قرآنی عفو خداوند ریشه در حلم الهی دارد. حلم به معنای نگهداری نفس و طبع از هیجان غضب است. هر چند که در کاربردهای قرآنی به معنای عقل نیز آمده است. تفسیر آن به عقل، در حقیقت از این جهت است که مسبب عقل و از دستاوردهای آن است (مفردات، ص ۲۵۳، ذیل واژه حلم)
از آن جایی که حلیم، از اسما و صفات خداوند و به معنای مهلت دادن و شتاب نکردن بر عقوبت نسبت به گناه است. ]روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، ص ۲۸۰؛ مجمع البیان، ج ۱ ۲، ص ۵۶۹[ می توان گفت در انسان نیز می تواند این فضیلت انسانی منشا و خاستگاه عفو و گذشت از خطا و اشتباه دیگران شود که خود منشأ دست یابی به تقوا و صدها اثر و کارد آن است. قرآن، خداوند را دوازده بار در آیات بقره (۲۲۵ و ۲۳۵ و ۲۶۳)؛ آل عمران(۱۵۵)؛ نساء(۱۲)؛ مائده(۱۰۱)؛ توبه(۱۱۴)؛ حج(۵۹)؛ اسراء(۴۴)؛ احزاب(۵۱)؛ فاطر(۴۱)؛ تغابن(۱۷) ستوده است که همه مرتبط با عفو و گذشت از خطاها و گناهان بشر است.
مشیت و اراده الهی از دیگر علل و عواملی است که قرآن به عنوان منشأ عفو و گذشت خداوند مطرح می کند. (شورا آیات ۳۳ و ۳۴) به نظر می رسد که انسان می تواند با اراده خویش نیز این گونه عمل کند و از خطا و اشتباه دیگران درگذرد.
علل و عوامل دیگری چون فضل (آل عمران آیه ۱۵۲) و ولایت (بقره آیه ۲۸۶) و مغفرت (آل عمران آیه ۱۵۲ و نیز مائده آیه ۱۰۱) به عنوان خاستگاه و منشأ عفو و گذشت الهی نسبت به خطا و اشتباه و گناهان مردم مطرح شده است که انسان آن را در خود افزایش دهد تا بتواند با دست یابی به مقام عفو و گذشت، به مقام تقوا و متقین برسد و از آثار بی شمار آن در دنیا و آخرت بهره مند شود.
چنان که گفته شد برخی از موارد عفو و گذشت به عنوان تکلیف و مسئولیت بیان شده است که از جمله آن ها عفو از خطاکاران از سوی پیامبر به عنوان حاکم دولت اسلامی است (آل عمران آیه ۱۵۹ و مائده آیات ۱۲ و ۱۳ و حجر آیه ۸۵) پیامبر در این موارد ماموریت می یابد تا از خشونت نسبت به خطاکاران داخلی و خارجی درگذرد. این بدان معناست که دولت می بایست در حق مردم با نگاهی همراه با عطوفت و مهربانی و به دور از خشونت رفتار نماید.
● عوامل عفو در مردم
اکنون که با خاستگاه عفو و گذشت در خداوند آشنا شدیم می بایست به علل و عوامل عفو در انسان ها بپردازیم. با این که تفاوت هایی میان خداوند و بشر است ولی باید توجه داشت که خلق دارای صفات خداوندی است و در خاستگاه عفو خود نسبت به دیگری باید همان خاستگاه های خداوندی را در خود جست وجو کند. بر این اساس انسانی که بخواهد به مقام عفو و گذشت دست یابد و از متقین گردد، می بایست حلم و عقل را در خود تقویت کند و خود را به انسانی حلیم تبدیل نماید.
شخص با حلم و مقداری فضل و اراده قوی می تواند امیدوار باشد که نسبت به خطاهای دیگری چشم پوشی کند. اما این امور زمانی بروز و ظهور می یابد که شخص خود اهل ایمان باشد، از این رو در آیات ۳۶ و ۳۷ سوره شورا، خداوند به نقش ایمان در غلبه انسان بر هیجانات درونی و گذشت از خطای دیگران توجه می دهد. به این معنا که ایمان واقعی ایمانی است که شخص را بر مدیریت و مهار نفس توانمند می سازد و اجازه نمی دهد که عواطف و احساسات به گونه ای بروز کند که نتواند از خطای دیگری بگذرد.
اگر در خداوند سخن از مشیت بوده، در آیه ۴۳ سوره شورا به اراده قوی انسان به عنوان یکی از علل و عوامل اصلی برای توانمندی انسان بر عفو و گذشت از انتقام اشاره می شود تا دانسته شود که انسان نیز اگر اراده و خواست قوی داشته باشد می تواند امیدوار باشد که از خطای دیگران در گذرد و با ایشان از در عفو و گذشت وارد شود.
در این آیات و نیز آیات ۳۴ و ۳۵ سوره فصلت به این نکته توجه داده می شود که دارا بودن صبر و تحمل، موجب گذشت انسان ها در برابر بدی های دیگران می شود. همین آیات به شکل کلی نیز تأکید می کنند که انسان ها باید با تقویت فضایل اخلاقی، خود را در مسیر تعالی قرار دهند که از جمله آن ها عفو و گذشت از خطای دیگری است که این امر خود منشأ دست یابی به تقوا و آثار بی شمار آن است.
● موارد عفو
عفو و گذشت به ویژه نسبت به جاهل و رفتارهای جاهلانه وی سزاوار است. این مطلب به ویژه از سوی صاحبان قدرت بیش تر مورد تأکید قرار گرفته است. (اعراف آیه ۱۹۹ و قصص آیات ۵۲ و ۵۵)
عفو و گذشت هم چنین نسبت به فرزندان (تغابن آیه ۱۴) برادران (یوسف آیات ۸۸ تا ۹۲) و همسران (تغابن آیه ۱۴) بیش از هر موردی لازم و ضروری است؛ زیرا هدف از آن افزایش ارتباط و تحکیم خانواده و اصول آن است.
انسان ها همانگونه که می بایست از گناه و خطای دیگری درگذرند. (مائده آیه ۹۵ و آیات دیگر) باید نسبت به حقوق خویش نیز اهل گذشت و عفو باشند و با آن که دارای حقوقی هستند ولی می توانند با چشم پوشی از آن حقوق، دلی را به دست آورند و مردمی را جلب و جذب نمایند. (نساء آیه ۱۴۹ و مائده آیه ۴۴ و ۴۵ و فرقان آیه۶۳)
هرکسی که در اجتماع با تنش ها و چالش هایی روبه رو می شود و به سبب برخی از شرایط روانی و روحی با افراد پرخاشگر و ستیزه جو و اهانت کننده مواجه می گردد، دراین زمان عفو و گذشت می تواند موجبات تعدیل رفتاری شخص را فراهم آورد و نوعی تعادل شخصیت رابه توهین کننده ببخشد و فرصت هایی نیز برای بازسازی رفتاری فراهم آورد. (فرقان آیه ۶۳ و نیز نساء آیه۱۲۸)
در روابط خانوادگی و اجتماعی گذشت از حقوق شخصی به قصد استمرار و استحکام روابط همسری و یا اجتماعی بسیار مهم و اساسی است؛ زیرا پافشاری بر حقوق گاه موجب می شود تا اختلافات از دایره و سطح قابل مهار بیرون رود و تنشها را افزایش دهد. (نساء آیه۹۲)
عفو از دیه (نساء آیه ۹۲) ظلم و ستم (بقره آیه ۵۱ و ۵۲) ظهار (مجادله آیه۲) قصاص (بقره آیه ۱۷۸ و مائده آیه۴۵) و امور مالی به ویژه در حوزه خانواده (بقره آیه ۲۳۷) از مهمترین مواردی است که قرآن برای عفو و گذشت انسانها نسبت به یکدیگر بیان می کند.
● آداب عفو
قرآن اموری را به عنوان آداب عفو و گذشت مطرح می کند که برای دستیابی به مقام تقوا بسیار موثر است. ازجمله این آداب می توان به ترک سرزنش خطاکار و مدارا با او (بقره آیه ۱۰۹ و مائده آیه ۱۳ وتغابن آیه۱۴) بخشایش و پوشاندن خطا و عدم طرح آن حتی به شکل کنایه و رمزی (نساء آیه ۹۹ و تغابن آیه۱۴و یوسف آیه۸۸ تا ۹۲) ترک درگیری و اعراض از آن به ویژه با جاهلان (اعراف آیه ۱۹۹ و زخرف آیه ۸۹) اشاره کرد.
عفو و گذشت باید همواره به شیوه ای باشد که موجبات تحقیر و خواری و ذلت عفوشونده را در پی نداشته باشد. این مسئله به ویژه دربرخی از موارد، خطایی بسیار مهم و اساسی است. از جمله عفو و گذشت از خویشان و خانواده که باید همراه با زیبایی و نیکی باشد. (حجر آیه۸۵)، چنین عفوی از ارزش و جایگاه بسیار بلندی برخوردار است. هرچند که از نظر قر آن همه اشکال عفو امری پسندیده و ارزشی و نیکو است. (بقره آیه ۱۷۸ و ۲۳۷ و ۲۸۰ و نحل آیه ۱۲۶ و آل عمران آیه ۱۵۲)
● آثار عفو
افزون بر این که عفو موجب دستیابی شخص به مقام متقین می شود همچنین موجب می شود تا شخص به چیزهای دیگری نیز برسد. از جمله آن که از محبت خاص خداوند بهره مند می شود (آل عمران آیه ۱۳۴ و مائده آیه ۱۳) و زمینه دوستی وی با خلق فراهم می آید (فصلت آیه۳۴) همچنین از گذشت الهی (نساء آیه۱۴۹) و دریافت سلام خاص خداوند (فرقان آیه ۶۳ تا ۷۵) و رحمت کریمانه وی (نور آیه ۲۲ و تغابن آیه ۱۴) نیز بهره مند می گردد. شخص با عفو و گذشت به مقام صابران (نحل آیه۱۲۶) و نیکوکاران و محسنان (آل عمران آیه ۱۳۴) و متقین (همان و نساء آیه ۱۲۸ و بقره آیه ۱۸۷ و ۲۳۷) دست می یابد.
به نظر می رسد که عفو و گذشت آثار شگرفی در حوزه دفع و رفع بلا نیز داشته باشد. این مطلب را می توان از آیات ۱۲۶ سوره نحل و نیز ۳۰ سوره شورا به دست آورد. خداوند در آیه ۴۵ سوره مائده عفو جانی را عاملی مهم برای کفاره گناهان شخص می شمارد که خود بیانگر تاثیر آن در رفع بلاست؛ زیرا بسیاری از بلاها ریشه در گناهان دارد. اگر گناهان شخص تکفیر شود بلاها نیز از او و خانواده اش دفع می شود و یا رفع می گردد.
منبع : پایگاه آفتاب
