حسد عبارت است از تمنّا و آرزوی زوال امتیاز و نعمتی از شخصی (برادر یا خواهر دینی) که حق مسلم و صلاح آن شخص باشد ولی اگر تمنّای زوال نعمت از آن شخص را نکند بلکه فقط مثل آن را از برای خود بخواهد آن را غبطه خوانند.
داستان حسودان غم انگیزترین داستانی است که در صفحات زندگی بشر خوانده می شود چشمان حسود بر زیبایی و عظمتها و امتیازات است درونش در آتش سوزان شعله ور به جرأت می توان حسد را اشد امراض نفسانیّه نامید چرا که صاحب خود را به عذاب دنیا گرفتار و به عقاب عقبی مبتلا می سازد.
حسود در دنیا لحظه ای از حزن و الم به دور نیست چون با دیدن صاحبان نعمت متألّم می شود و آتش کینه و حسادتش شعله ور و از آنجایی که رحمت و نعمت خداوند بر بندگانش بی نهایت و پیوسته است حسودان پیوسته در عذابند و اصلا به محسود ضرری نمی رسد بلکه ثواب و حسنات او زیاد می شود چرا که شخص حسود جهت غیبتی که از او می کند و سخنی که نباید در حق او بزند گناهان محسود را بر دوش خود می گیرد و اعمال صالحه خود را به دیوان اعمال او منتقل می کند و این ضرر اخروی حسادت ورزیدن است و در آیه قرآنی دستور داده شده است که از شرّ حاسدان به خدا پناه برده شود: «قل اعوذ برب الفلق.... و من شر حاسد اذا حسد» «بگو به آنان به خداوند پناه می برم از .... و از شر حسود هنگامی که حسد می ورزد». در تفسیر برهان از امام صادق(ع) روایت کرده که در معنای «اذا حسد» فرمود: مگر ندیده ای که حسود هنگامی که به تو می نگرد چگونه چشم هایش را می گشاید این است معنای حسد ورزیدن یعنی ممکن است حسود از راه چشمش محسود را از پا درآورد.
در توبیخ حسودان خداوند می فرمایند: ام یحسدون الناس علی ما آیتهم الله من فضله (آنان به مردم بدان جهت که خداوند از فضل خود به آنان عنایت فرموده است حسادت می ورزند) روایات وارده در نکوهش حسد از زبان پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) در حد تواتر است که جای تردید در قبح و زشتی این حالت روانی نمی گذارد؛ از آن جمله معاویة بن وهب می گوید که امام صادق (ع) فرمودند: «آفة الدین الحسد و العجب والفخر یعنی: آفت دین حسد و از خود راضی بودن و فخر نمودن است». داوود رقی از امام صادق (ع) نقل می کند که رسول خدا (ص) فرمودند: خداوند به موسی بن عمران (ع) وحی فرمود که به مردم بدان جهت که از فضل و رحمت و احسان خود داده ام حسادت مکن و چشمانت را به سوی فضلی که به آنان داده شده است دراز مکن و نفس خود را دنبال آنان مینداز زیرا حسود بر نعمتهای من غضبناک است و از قسمتی که میان بندگانم تقسیم نموده ام جلوگیری می نماید و کسی که این صفت خبیث را داشته باشد من از او نیستم و او از من نیست. همچنین حضرت علی (ع) در خطبه ۸۶ این خصلت ناپسند را نکوهش می نمایند: «و لا تحسدوا فانّ الحسد یاکل الایمان کما تأکل النّار الحطب یعنی: به یکدیگر حسد نورزید که حسد ایمان را می خورد چنانکه آتش هیزم خشک را»؛ و نیز از حضرت رسول اکرم (ص) منقول است که فرمودند: «به درستی که از برای نعمتهای خدا دشمنانی هست عرض شد: کیان اند؟ فرمود: کسانی که حسد می برند مردم را برآنچه از فضل خدا به ایشان رسیده» و در بعضی از احادیث قدسیّه وارد شده است که: خدا فرمود: «حاسد، دشمن نعمت من و خشمناک از برای قضای من است و راضی به قسمتی که در میان بندگانم کرده ام نیست».
روزی رسول خدا (ص) به اصحابش فرمود: «ای یاران من آگاه باشید مرضی که مردم پیش از شما گرفتار شدند به سوی شما روی آورده و آن بیماری حسد است که موی را نمی زداید ولی دین را ریشه کن می کند و نجات از آن به این است که انسان دست و زبانش را نگاه دارد و دشمنی برادر دینی را در دل نداشته باشد». و از کلام بعضی حکماست که «حسد جراحتی است که بهبود از برای آن نیست»؛ پیغمبر اکرم(ص) فرمودند: «ای مردم راستی شیطان آدم را از بهشت بیرون کرد سبب حسدی که داشت پس حسد نداشته باشید که اعمالتان هدر شود و از راه دین بیرون شوید». و یکی از بزرگان دین گفته است که: «حاسد را از مجالس و مجامع عاید نمی شود مگر مذمت و ذلّت و از ملائکه به او نمی رسد مگر بغض و لعنت و از خلق نفعی نمی برد مگر غم و محنت و در وقت مردن نمی بیند مگر هول و شدت و در قیامت چیزی به او نمی رسد مگر عذاب و فضیحت». مباحثی متعدد درباره روایاتی که آوردیم می توان مطرح ساخت که به اندکی از آنها اشاره می کنیم:
۱) در روایت معاویة بن وهب صریحاً آمده است که حسادت آفت دین است یعنی حسادت نه تنها با دین سازگاری ندارد بلکه مختل کننده دین نیز می باشد زیرا چنانکه در روایت داوود رقی آمده است حسادت اعتراض به قسمت خداوند است و این قسمت گری خداوند را شخص حسود نمی پسندد و این در واقع نوعی دشمنی با خداست.
۲) در روایت داوود رقی خداود به موسی بن عمران (ع) می فرماید که حسود از من نیست و من هم از او نیستم این جمله از طرف خداوند در حقیقت قطع رابطه ما بین حسود و خداوند را اعلان می دارد که علّت این قطع رابطه خود حسود می باشد.
۳) حسد از اصول کفر است زیرا حسود چه بداند و چه نداند با مشیّت بالغه خداوندی مبارزه می کند و امام صادق (ع) نیز فرموده اند: «اصول الکفر ثلاثه الحرص و الاستکبار و الحسد ریشه کفر سه چیز است حرص و تکبر و حسد».
۴) حاسد شریرترین مردمان است زیرا همان گونه که می دانیم خداوند متعال از باب رحمت و حکمت خود و بنا به مصلحتی و با توجه به مقتضای حال بندگان به آنها نعمتهایی عطا می فرماید و آنچه خدا می کند محض خیر و مصلحت و حکمت است یا به عبارت دیگر مشیّت و اراده بالغه واجب الوجود اقتضا فرموده است که آن نعمت ازبرای آن بنده حاصل باشد ولی حسود مسکین زوال آن نعمت و نقض مقدرات الهی را می خواهد و در واقع حسود طالب نقض است بر خداوند و خدا را – العیاذبالله – جاهل می داند زیرا اگر آن محسود را قابل و لایق آن نعمت می داند و با این وجود این، زوال آن را از خدا می طلبد این نقص برخداست که کسی را که سزاوار نعمتی باشد منع نماید و اگر او را لایق این نعمت نمی داند پس خود را داناتر از خدا می داند به مصالح و مفاسد و این هر دو کفر است و همان گونه که گفته شد آنچه خداوند حکیم می کند عین خیر و مصلحت و خالی از جمیع مفاسد است و چون حاسد قسمت گری خداوند را نمی پسندد طالب شرّ وفساد و دشمن خیر است پس او (حاسد) شریر و مفسد است. و بدان که صاحب این صفت، همیشه خوار و بی مقدار است و از این روست که حضرت علی فرموده اند: «الحسود لایسود» یعنی صاحب حسد (صاحب) شرف و بزرگی نمی گردد و حسود پیوسته به غصه و الم گرفتار است و از این جهت است که سیّد انس و جان فرموده: «اقّل النّاس لذّة الحسود کمترین مردمان از حیث لذت، حسود است» (حسودان افرادی هستند که کمترین لذت را می برند). حضرت علی (ع) نیز فرمودند: «الحسود مغموم حسود مغموم و ناراحت است».
امّا آنچه که باید اشاره نمود این است که حسد آن است کسی طالب زوال نعمتی از برادر یا خواهر ایمانی خود باشد یعنی هر گاه به کافر یا فاخر معصیت کاری نعمتی یا دولتی و یا منصب و مقام و عزّتی برسد که به وسیله آن به معصیت کاری پرداخته موجبات ایذای بندگان خدا را فراهم نماید و در میان مردم فساد کند و به این سبب کسی طالب زوال نعمت از او گردد این عمل حسادت محسوب نمی شود و معصیتی بر آن عمل نیست. سئوالی که ممکن است به ذهن خطور کند این است که این بیماری قبیح از کجا ناشی می شود؟ حضرت صادق(ع) فرمودند: «ریشه حسد از کوری دل و انکار فضل خداست و این دو بال کفر است و حسد بود که قابیل را در حسرت همیشگی انداخت و چنان هلاکش کرد که هیچ وقت نجات ندارد و حسددار توبه ندارد زیرا شرط توبه ترک گناه است و او برحسد خود مصرّ و باقی است» به اعتقاد استاد مرحوم محمد تقی جعفری (ره) این صفت کثیف از دو ریشه مهم سر می کشد:
۱) ریشه یکم شکست و انحراف در موضوع «صیانت ذات و ارزیابی آن» وقتی که آدمی در موضوع مزبور که تنظیم و تعدیلش اصل الاصول است شکست بخورد و دچار انحراف گردد، در میان تباهی ها و بیماریهای متنوع و فراوانی غوطه ور خواهد گشت که یکی از خطرناکترین آنها حسد است بنابراین اگر کسی را دیدیم که حسد می ورزد به جای آنکه به معلول ها و نمودهای فرعی پدیده مزبور در آن بیمار بپردازیم باید ریشه درون ذاتی آن را که علت اصلی بروز این پدیده است پیگیری کنیم.
۲) ریشه دوم یک ریشه دیگر که موجب بروز و گسترش این صفت خبیثه می گردد برون ذاتی است یعنی حسود در شناخت اصول و قوانین بیرون از ذات خود و ارزیابی آنها شکست می خورد و منحرف می گردد و گمان می کند که اصول و قوانینی که مثلاً موجب بروز نبوغ و دیگر امتیازات در اشخاص دیگر گشته اند همه و همه آنها خطاکارند و اینکه امتیازات را در اختیار او نگذاشته حتماً به جهت خصومت و کینه ای بوده است که آن اصول و قوانین درباره حسد در دل می پرورانند البته می توان گفت این ریشه دوم همه از ریشه اول سرچشمه می گیرد. همان گونه که روشن است موجبات حسد یا درون ذاتی و یا برون ذاتی امّا ریشه اصلی و منشاء همه اسباب حسد محبّت دنیا و منافع آن است زیرا دنیای مادّی محدود و محصور است و منفعتی از مال و منصب دنیا به کسی نمی رسد مگر اینکه از دیگری سلب شود؛ در واقع کسی که بر نعمتهای دیگران حسد می ورزد ایمان و اعتقادی راستین به خداوند به عنوان قدرت مطلق و رزاق ندارد زیرا حاسد تصور می کند اگر آن نعمتی که به محسود رسیده نمی رسید حتماً به وی می رسید و اگر حاسد، خداوند را قادر مطلق بداند و باور داشته باشد که اگر خدا بخواهد می تواند همه را غنی کند و آن قدر نعمت های بیکران بر همه برساند که هیچ نیازی برای بشر به وجود نیاید هرگز بواسطه رسیدن شخصی به مال و منصب و مقام و ثروت به او رشک نمی ورزد و اگر افراد بی ثباتی دنیا وفانی بودن آن و ضررهای دنیوی و اخروی و جسمانی حسادت را درک نمایند و یاد مرگ خود و محسود کنند و اشخاص به یقین بدانند که به واسطه حسادت آنها هرگز نعمتی از کسی زایل نمی شود دیگر کسی به واسطه دنیا و منافع آن بر دیگری حسد نمی ورزد.
تاریخ هرگز حق کشی ها و جنگ و خونریزیهایی که بنا حق در نتیجه حسادت به وجود آمده اند را از یاد نخواهد برد؛ حسادت همان خودخواهی پلیدی است که با خوردن و تباه کردن خویشتن درصدد خوردن و تباه ساختن دیگران بر می آید البته خودخواهی در اشکال مختلفی بروز می کند:
سودجویی مادی – انحصار طلبی، شهرت پرستی، محبوبیت پرستی، هوی پرستی و غیره و ذلک و یکی از اشکالات این خودخواهی حسادت است که ضدیّت با کسانی را که دارای امتیاز هستند بازگو می کند که تاراجگری های از خدا بی خبران ضّد انسان و یغما گران حقوق و اموال مردم و تجاوز به حدود دیگران در طول تاریخ از این حس خودخواهی و حسادت به امتیازات دیگران نشأت گرفته است.
اسکندر مقدونی از آن مردمی بود که خویی پلنگی داشت و پیوسته با دیده حسد در کشورهای دیگر هم عصر خود نگاه می کرده و یکی از علل لشکر کشی او به ایران وجود همین حس حسادت بود. می گویند وقتی که تخت جمشید را آتش زده بود و آتش از در و دیوار کاخ زبانه می کشید اسکندر در حالی که از خوردن می مست بود با خشمی نشاط آمیز و سکرانگیز می خندید و این خشم را با لبخندهای مستانه توأم بود پرتوی از آتش حسد او خوانده اند که همیشه در دلش روشن بوده است. درباره هیتلر که در جنگ جهانی دوم دست به آن کشتار و فجایع زد نوشته اند که مردی بسیار حسود بوده حتّی نمی توانست رنگ لباس دیگران را که گاهی به نظرش زیبا جلوه می نمود تحمل کند به هر صورتی که ممکن بوده لباسی را که مورد حسادت او قرار گرفته بود از میان می برد؛ در یکی از مصاحبه هایش گفته بود من نمی توانم ببینم پیر می شوم و جوان ها بیایند جای مرا بگیرند. یکی از نویسندگان که تخصص او در نوشتن مسائل تاریخی است معتقد است که علت آنکه هیتلر دست به این همه کشتار زد همان حسادت او بوده و او با این شدت عمل آتش حسادت خود راخاموش می ساخت. شخصی که گرفتار بیماری حسادت است و با دیدن امتیازات و مواهبی که دیگران از آن برخوردارند رشک می ورزد در واقع خود را می سوزاند و نابود می کند و به اصطلاح دچار «خودخوری» می گردد که این نابودی خویشتن یکی از آثار سوء حسادت می باشد و پرهیز از رشک ورزیدن سلامتی روحی جسمی انسان را تضمین می کند. حضرت علی (ع) در حکمت ۲۴۸ فرمودند: «صحةالجسد من قلّة الحسد: راز درستی تن، در هر چه کمتر رشک بردن است».
البته باید متذکر گشت که حسادت با رقابت و غبطه بسیار فرق می کند؛ رقابت (آن حسی که نبوغ انسان و تلاش او را بر می انگیزد) و غبطه (رشک سازنده که دوست داشتن خوبی های دیگران است و مثل آن خوبی ها را برای خود نیز خواستن) هر دو از خصایل پسندیده ای هستند که روانشناسان معتقدند این دو خصلت انسان را به امتیازاتی که استعداد آن در نهاد آدمی است نایل می کند یا حداقل تلاش و جهد او را برای کشف این استعدادها و رسیدن به امتیازات بیشتر بر می انگیزد.
منبع : پایگاه آفتاب
