بررسی آداب و بركات شب زنده داری
بی گمان شناخت و معرفت در زندگی انسان نقش اساسی را ایفا می‌كند. انسان بی شناخت و معرفت نه انگیزه حركت دارد و نه حركت‌هایش ارزش و تاثیری به جا می‌گذارد. از این رو همواره شناخت در كنار عمل و عمل در كنار شناخت معنا می‌یابد.
از آموزه‌های قرآنی بر می‌آید كه انسانیت بی معرفت معنایی ندارد؛ زیرا خداوند روح را در آدمی قرار داده تا عقل، محوری ترین بخش و مولفه و عنصر آن را تشكیل می‌دهد و عقل نیز زمانی ارزش می‌یابد كه به كار گرفته شود و نتیجه‌ای به نام معرفت و شناخت به انسان ببخشد.
بنابراین، یكی از دغدغه‌های دایمی بشر، داشتن و دریافت معرفت و رسیدن به عرفان است. روش‌های بسیاری برای رسیدن به معرفت و عرفان بیان شده كه بخش اعظم آن را معرفت حصولی تشكیل می‌دهد كه مبتنی بر مفاهیم به عنوان واسطه شناخت و فهم می‌باشد؛ اما تنها بخشی از روش هاست كه آدمی را به معرفت شهودی و حضوری می‌رساند و علم مبتنی بر علم الحق، عین الحق و حق الحق را در سه مرتبه تحقق می‌بخشد، به گونه ای كه هیچ گونه خطا و اشتباهی در آن معرفت نیست.
یكی از روش‌هایی كه قرآن بر آن تاكید دارد، روش ریاضت شرعی است كه یكی از مهم ترین اعمال آن تهجد و بیداری شبانه همراه با تفكر و تدبر در آیات تكوینی و غیرتكوینی و آیات آفاقی و انفسی است. نویسنده در این مطلب به این روش براساس آموزه‌های قرآنی پرداخته و تاثیرات آن را در حوزه معرفت و عرفان و دیگر حوزه‌های كمالی تبیین نموده است. با هم این مطلب را از نظر می‌گذرانیم.
معرفت شهودی، در ریاضت شرعی
در هر دوره‌ای گفتمانی بر جامعه بویژه در میان جوانان حاكم می‌شود كه با گفتمان پیشین تفاوت‌های بسیاری دارد. جوانان به سبب تنوع طلبی و نوخواهی همواره درصدد تغییر گفتمان‌های جامعه هستند. همین فطرت جوانان عموما مورد سوءاستفاده دشمنان ملت و بشریت از انسان و جنیان قرار گرفته است.
در هر دوره‌ای جوانان به امری گرایش می‌یابند كه با گفتمان غالب بر جامعه تفاوت دارد و درحقیقت در جست وجوی بهترین‌ها خواهان تغییر و دگرگونی هستند و به نوعی هنجارشكنی دامن می‌زنند. البته جوانان به سبب عدم بلوغ عقلانی و كمال عقلی، تا خود تجربه نكنند در نمی یابند كه هر تغییر و نوآوری به معنای رسیدن به وضعیت بهتر نیست و بسیاری از هنجارهای اجتماعی به جز برخی از آن‌ها كه مبتنی بر خرافات و مانند آن است، هنجارهای پسندیده ای هستند كه شاید بهتر و برتر از آن به دست نیامده و این هنجارها تلاش جمعی بشریت در طول تاریخ بوده است كه به عنوان برترین‌ها و بهترین‌ها انتخاب و تایید و تاكید شده است؛ اما جوانان تا خود تجربه نكنند، به این مهم نخواهند رسید. این گونه است كه دامنه تغییر و نوآوری‌های آنان گاه به هنجارهای عقلانی نیز كشیده می‌شود و فراتر از هنجارهای عقلایی و عرفی این حوزه، هنجارهای عقلانی محض را نیز مورد تهدید قرار می‌دهند.
در زمانه‌ای كه جامعه جهانی به سوی مادی گرایی گرایش یافته و معنویت از حوزه زندگی و سبك آن بیرون رانده شده بود، واكنش منفی جوانان موجب شد تا گفتمان جدیدی در جامعه جهانی از سوی جوانان مطرح شود و پدیده ای به نام معنویت سرتاسر جهان را دربرگیرد. در این میان مادی گرایان و دشمنان انسانیت نیز بر آن شدند تا با عرضه كالاهای دروغین، جوانان را به سوی معنویتی سوق دهند كه نهایت آن سرخوردگی و بازگشت به مادیگری به عنوان تنها مقصد و هدف واقعی شود. لذا كالاهایی چون عرفان دروغین از نوع بودایی، هندویی، یهودی، مسیحی، سرخ پوستی و اسلامی آن به یك باره از سوی تمامی رسانه‌های استكباری عرضه شد و فیلم‌ها و رمان‌ها و كتاب‌های بسیاری در این زمینه تولید و عرضه و حلقات عرفانی با ویژگی‌های جوان پسند و ظاهری فریبنده ایجاد شد و فرقه‌های گوناگونی چون قارچ سر از هر گوشه شهر و خانه و روستا برآورد.
بسیاری از این عرفان‌های كاذب و دروغین، چیزی جز سراب نشان نمی‌دهند و هنگامی كه جوان پس از سال‌ها حركت در این مسیر، سرخورده می‌شود چنان خود را می‌بازد كه در بست خود را در اختیار مادیگران و اهداف ایشان قرار می‌دهد و برده وار به همان دشمنان پیشین خویش خدمت بی مزد و مواجب می‌كند.
این درحالی است كه عرفان حقیقی نه به این سادگی به دست می‌آید و نه ارتباطی با روش‌های خشك و بی روح یا ظاهر پسند دارد. تجربیات بشر در طول تاریخ به این نتیجه رسیده كه معرفت حقیقی را باید در رفتارهای صحیحی جست كه مبتنی بر اصول عقلانی، عقلایی و شرعی باشد. تحلیل قرآن در این باره آن است كه رفتارهایی كه حتی به ظاهر در چارچوب برخی از اصول صحیح می‌باشد، هر چند كه گامی به سوی كمال است، ولی از آن جایی كه مبتنی بر همه موازین صحیح نیست، می‌تواند موجبات سرخوردگی شود. از جمله قرآن به مساله رهبانیت اشاره می‌كند كه در میان گروهی از مسیحیان رواج یافت. در این روش، ازدواج به عنوان مانع معرفتی مورد تاكید قرار گرفته و شرایطی سخت بر خلاف فطرت و غرایز طبیعی بشر برای سالك درنظر گرفته شده. از این رو بسیاری از آنان نه تنها به معرفت و مقامات عرفانی نرسیدند، بلكه در وادی همجنس گرایی افتاده و در تباهی غوطه‌ور شدند.
خداوند در آیه 27سوره حدید می‌فرماید: «آن گاه به دنبال آنان پیامبران خود را، پی درپی آوردیم، و عیسی پسر مریم را درپی آنان آوردیم و به او انجیل عطا كردیم و در دل‌های كسانی كه از او پیروی كردند رافت و رحمت نهادیم و اما ترك دنیایی كه از پیش خود درآوردند ما آن را بر ایشان مقرر نكردیم مگر برای آن كه كسب خشنودی خدا كنند، با این حال آن را چنان كه حق رعایت آن بود منظور نداشتند. پس پاداش كسانی از ایشان را كه ایمان آورده بودند بدانها دادیم ولی بسیاری از آنان دستخوش انحراف‌اند.»
در این آیه بیان شده كه آنان به قصد نیك و هدف پسندیده‌ای چون رضوان و خشنودی خدا به بدعت دست زدند و برخلاف آموزه‌های وحیانی روشی جدید برای رسیدن به خدا در پیش گرفتند، ولی همان رهبانیت بدعتی خود را به درستی انجام ندادند و گمراه و فاسق شدند. فسق ایشان به سبب این بود كه نمی توانستند برخلاف فطرت و غریزه ازدواج نكنند، از این رو زنان و مردان شان به لواط و مساحقه گرایش یافتند و هم جنس گرایی یكی از ابتلائات آنان بود. الان در میان كشیشان مسیحی بویژه كاتولیك‌ها به سبب عدم امكان ازدواج، تباهی هم جنس گرایی و فسق آن گسترش داشته و تجاوز به كودكان از سوی آنان بارها در دادگاه مطرح شده است.
از دیگر نمونه‌های ریاضت باطل و بدعتی می‌توان به ریاضت‌های هندوها و بودایی‌ها اشاره كرد كه شباهتی با رهبانیت مسیحی دارد. آنان هرچند كه با این ریاضت‌های خویش بر نفس خود تسلط می‌یابند و توانایی‌های روحی شان افزایش می‌یابد و می‌توانند كارهای خارق عادتی را انجام دهند، ولی این معرفت و توانایی كه بدان می‌رسند، توانایی و معرفت محدود است؛ چراكه هرگز كمال مطلق یعنی خدا در آن دیده نمی‌شود و مسیری كه خداوند برای رسیدن به خود بیان كرده را در پیش نمی‌گیرند و نتیجه نیز كمال مطلق یعنی خدا نیست.
از آموزه‌های قرآنی و روایات و بیانات عارفان واصل می‌توان دریافت كه تنها عرفان توحید محور مبتنی بر آموزه‌های عقلانی، عقلایی و شرعی می‌تواند معرفت شهودی كامل را ایجاد كند و برای انسان كشف الغطایی به وجود آورد كه نه تنها ملكوت دنیا را ببیند، بلكه ملكوت هستی از جمله بهشت و آخرت را مشاهده كند و آن چه دیگران هنگام مرگ و در قیامت می‌بینند (ق، آیه 22) و یا آتش دوزخ به آنان پس از مرگ یا هنگام آن نموده می‌شود، (تكاثر، آیات 6 و 7) ایشان در همین دنیا رویت نمایند، چرا كه با ریاضت شرعی همراه با حفظ همه نیازهای عقلانی و عقلایی و فطری خود، مرگ اختیاری را تجربه كرده و كشف الغطا می‌شود و همه هستی مشهود به علم شهودی آنان می‌شود، به گونه ای كه «لو كشف الغطاء ما ازددت یقینا»، اگر پرده‌ها فرو افتد چیزی به یقین ایشان افزوده نمی‌شود، چون در مقام حق الیقین نشسته‌اند و همه هستی مشهود ایشان است، پس چیزی نهان نیست تا دیده شود.
تهجد و شب زنده داری، ریاضت برای شهود
خداوند در آیات قرآنی، ریاضت شرعی را كه انسان بوسیله آن متاله و خدایی می‌شود و همانند خداوند به علم حضوری و شهودی دست می‌یابد و همه هستی برای او مشهود می‌گردد، تبیین كرده است. از جمله این اعمال شرعی كه به نام ریاضت شرعی از آن یاد می‌شود، تهجد و شب زنده داری همراه با اعمال و مناسك خاص است.
خداوند در آیه 20 سوره مزمل به پیامبرش می‌فرماید كه تهجد و شب زنده داری از چیزهایی است كه توجه خداوندی را به خود جلب می‌كند و خداوند، متهجدین را زیر عنایت خویش می‌گیرد و نه تنها گوشه چشمی به ایشان داشته بلكه توجه و اهتمام خاص خود را مبذول آنان می‌دارد
البته در جهان امروز، به سبب نعمت روشنایی برق و امكانات رفاهی و تفریحی چون تلویزیون و سینما، اینترنت و ماهواره و مانند آن، بسیاری از مردم از پیرو جوان و بچه، عادت به شب زنده داری پیدا كرده و تا پاسی از شب و حتی برخی اوقات تا سحرگاهان بیدارند و به جای آن پس از طلوع فجر و هنگامه آمد و شد فرشتگان و بهترین زمان مناجات، به خواب می‌روند تا چاشتگاه و برخی تا شامگاه دیگر می‌خوابند. این شب زنده داری از نظر قرآن نه تنها مفید نیست، بلكه زیان بار است، چرا كه آدمی را از وظیفه و واجب روزانه كه سبح طویل (مشغله‌های فراوان) برای ارتزاق حلال است باز می‌دارد.
افزون بر این، این گونه شب بیداری، مهم ترین عامل تغافل بشر از خدا و اهداف آفرینش و فلسفه آن است. از این رو خداوند تهجد و شب زنده داری را زمانی ارزشی و مفید می‌شمارد كه برای قرائت با تامل و تدبر قرآن یعنی ترتیل قرآن باشد. (مزمل، آیات 1 تا 4)
دیگر این كه در تهجد شبانه انسان باید به تفكر و تدبر در آیات آفاق و انفس بپردازد و از طریق اندیشه و تدبر در آیات لفظی قرآن و آیات تكوینی جهان خود و پیرامون، حقیقت زندگی و جایگاه و موقعیت خود در هستی را دریابد و هدف روشنی را بیابد و با تعیین اهداف ابتدایی و متوسط و غایی و شناخت ابزارها و وسایل مناسب، حركت كمالی خویش را آغاز كند و سبح طویل روز، او را دچار غفلت نسازد.
آداب شب زنده داری
خداوند در آداب تهجد به این مسائل توجه می‌دهد كه شب زنده داری زمانی تاثیرگذار است كه بر آداب خاصی استوار باشد. از آیات قرآنی برمی آید كه دست كم پنج چیز باید به عنوان آداب شب زنده داری و تهجد مورد لحاظ قرار گیرد تا تاثیر درست و مناسبی داشته باشد.
1- استغفار: تهجد و شب زنده داری باید همواره با استغفار به درگاه ربوبی باشد (مزمل، آیه 20) و شخص برای این كه معراج و اسرایی داشته باشد، باید بر بال تسبیح و تنزیه خداوند سوار شود و از دنیایی كه با تشبیه، خود او را به خود مشغول داشته و از ملكوت و حقیقت بازداشته با تسبیح و تنزیه بیرون آید و با خداوند بی مثال و بی مثل به یك معنا ارتباط برقرار كند. از این رو در آداب تهجد بر تسبیح و ذكر تنزیه تاكید شده و بارها به این نكته در آیاتی چون 130 سوره طه و 15 و 16 سوره اسراء و 39 و 40 سوره ق و هم چنین 48 و 49 سوره طور و 26 سوره انسان توجه داده شده است؛ چرا كه دست یابی به معرفت خالص و شهود كامل و ربوبیت مبتنی بر عبودیت، تسبیح الهی و درك این مقام است. (المیزان، ج18، ص 360 و نیز ج19، ص 24 و هم چنین ج20، ص 141)
2- تلاوت قرآن: از دیگر آداب شب زنده داری و تهجد تلاوت ترتیلی قرآن است. قرآن را می‌توان به سه سبك قرائت و تلاوت و ترتیل خواند. ترتیل قرائت قرآن همراه با تدبر و تفكر است. بنابراین، اگر كسی می‌خواهد معرفت حقیقی را درك كند و شهود حق الیقینی داشته باشد، باید در تهجد شبانه اش به ترتیل قرآن توجه و اهتمام ورزد. (مزمل، آیات 2 و 4 و 20)
3- دعا: نیایش و دعا از دیگر آداب تهجد و شب زنده داری است كه از آیات 79 و 80 سوره اسراء این معنا به دست می‌آید. خداوند به صراحت به پیامبرش فرمان می‌دهد كه هرگاه به تهجد برخاست به نیایش بپردازد و بویژه بر این ذكر و نیایش اهتمام ورزد و بگوید: و قل رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق و اجعل لی من لدنك سلطانا نصیرا؛ و بگو: «پروردگارا، مرا در هر كاری به طرز درست داخل كن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود برای من حجت، برهان و تسلطی یاری بخش قرار ده.»
4- ذكر خدا: از دیگر آداب تهجد می‌توان به یاد و ذكر خدا اشاره كرد كه خداوند در آیات 2 و 8 سوره مزمل به آن توجه می‌دهد. البته ذكر در آیات قرآنی دارای مصادیق چندی است؛ چرا كه مراد هر آن چیزی است كه یاد خدا را در دل زنده نگه می‌دارد. از مصادیق ذكر می‌توان به قرآن و نماز اشاره كرد. با این همه مطلق ذكر یعنی یاد كرد خداوند و این كه هرگز خدا را فراموش نكنیم و از وی غفلت نورزیم، از مهم ترین آموزه‌های قرآنی است كه در ریاضت شرعی باید به آن توجه كرد.
خداوند در آیات 2 و 3 سوره مزمل زمان تهجد و شب زنده داری را در شب می‌داند كه تا فجر ادامه می‌یابد. در این مدت اگر كسی بتواند همه یا بیش تر یا نصف یا دست كم یك سوم آن را بیدار باشد و به تهجد و عبادت بپردازد، این مهم را انجام داده است. بهترین زمان تهجد، سحرگاهان و حدود یك ساعت پیش از طلوع فجر است كه در آن زمان اقامه نماز شب بسیار مورد تاكید قرار گرفته است.
آثار و بركات تهجد
مهم ترین تاثیر شب زنده داری و تهجد بر پایه آیات 2 و 5 سوره مزمل، رسیدن به معرفت است. انسان اگر بخواهد معارف بلند و سنگین هستی را دریابد و به چشم دل شهود كند، می‌بایست به ریسمان تهجد آویزد و آن را وسیله خود قرار دهد. خداوند به پیامبرش(ص) فرمان می‌دهد كه برای دریافت وحی و ارتباط كلامی با خداوند به تهجد رو آورد. در این زمان است كه قول ثقیل و معارف سنگین و بلند بر جان آدمی نازل می‌شود و خداوند او را سزاوار معرفت شهودی می‌سازد.
اگر پیامبر(ص) برای دریافت وحی و قرآن نیازمند تهجد بود (مجمع البیان، ج9 و 10، ص 570) دیگران هم به طریق اولی برای دریافت معارف، نیازمند شب زنده داری هستند.
خداوند از شب زنده داران تمجید می‌كند و آنان را به این عمل می‌ستاید. ستایش خداوند به این معناست كه این عمل بسیار موجب رضایت خداوند است. بنابراین، اگر كسی خشنودی خداوند و رضایت او را می‌جوید و می‌خواهد محبوب خداوند شود و از آثار محبوبیت بهره برد، می‌بایست به تهجد به عنوان یكی از ابزارهای تحقق محبوبیت توجه كند. (شعراء، آیات 218 و 219 و نیز مجمع البیان، ج7 و 8، ص 323)
انسان برای دریافت معارف بلند و دست یابی به مقامات عالی عرفانی نیازمند حضور قلب است. قلب انسان در روز ، گرفتار خواهش‌های مختلف است و ظواهر دنیا او را به خود گرفته و از مقام حضور خارج می‌كند. اگر كسی در اندیشه حضور قلب است باید به تهجد و شب زنده داری به عنوان یكی از عوامل ایجادی آن اهتمام ورزد. خداوند در آیه 6 سوره مزمل، تهجد و شب زنده داری همراه با آداب و شرایط را مایه زدودن اشتغالات دنیایی از دل و ازدیاد صفای قلب می‌شمارد. (مجمع البیان، ج9 و 10، ص 570)
بسیاری از مقامات عالی عرفانی و هم چنین مقامات ربوبی و مظهریت یافتن آن در انسان مبتنی بر تهجد و شب زنده داری با شرایط و آداب است. از جمله رسیدن به مقام محمود كه از آن به مقام شفاعت نیز یاد می‌شود، بهره مندی از شب زنده داری است كه در آیه 79 سوره اسراء به آن اشاره شده است. (مجمع البیان، ج5 و 6، ص 671) از آیه 130 سوره طه نیز این اثر برای شب زنده داری قابل استنباط است.(همان، ج7 و 8، ص58)
بنابراین، كسی كه طالب مظهریت ربوبیت و عرفان و قدرت خدایی است باید خدایی و متاله شود كه یكی از مهم ترین راه‌ها و ابزارها، بهره‌مندی از ریاضت شرعی چون تهجد و شب زنده داری با آداب و شرایط آن است. باشد با پیروی از این راه و روش به حقایق شهودی دست یافته و اهل معرفت شهودی شویم.
منبع : پایگاه باقر العلوم(ع)
