گناهان اجتماعی و پیامدهای آن

همه کسانی که با قرآن و آموزه های وحیانی اسلام آشنایی کامل دارند و در مقام ناظر بی طرف قرار گرفته اند، بر این نکته محوری در اسلام توجه می دهند که اسلام دین اجتماعی است. بر این اساس، بخش اعظمی از آموزه های وحیانی آن ارتباط تنگاتنگی با حوزه اجتماعی و روابط انسان با انسان دارد. این بدان معناست که عمل صالح در آموزه های قرآنی و اسلام تنها به حوزه اعمال عبادی خلاصه و محدود نمی شود، بلکه حوزه های عمل اجتماعی را نیز در برمی گیرد.
برپایه این نگرش قرآنی، گناه نیز دایره وسیع و گسترده تری می یابد و تنها به حوزه ارتباط انسان و خدا محدود نمی شود، بلکه هرگونه اعمال خلاف عقل و شرع، براساس این نگرش قرآنی، گناه تلقی شده و مجازات دنیوی و اخروی به دنبال خواهد داشت.
نویسنده بر این اساس، به سراغ آموزه های قرآنی رفته و تحلیل و تبیین قرآن از گناه اجتماعی و پیامدها و آثار آن را بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
● حوزه های چهار گانه روابط
آموزه های وحیانی قرآن و شریعت اسلام، به روابط چهار گانه انسان با خدا، انسان با انسان و انسان با دیگر آفریده ها و انسان با خودش توجه داشته و ضمن تبیین موقعیت و جایگاه هر یک، توصیه هایی را در شکل آموزه های دستوری بیان کرده است.
از نظر قرآن، عبادت واقعی تنها در همین روابط درست میان انسان با خدا و عمل صالح در این حوزه یعنی عبادت صرف و پرستش خداوند خلاصه نمی شود، بلکه عمل صالح در سه حوزه دیگر نیز بخشی از مفهوم عبادت کامل است؛ از این رو آموزه های قرآنی، دین را در حوزه عمل شخصی و ارتباط میان خدا و انسان محدود نمی سازد و به سه حوزه دیگر که مرتبط با خلق و مخلوقات خداوندی است، توجه ویژه ای مبذول می دارد، به گونه ای که برخی باتوجه به بخش اعظم آموزه های وحیانی قرآنی و اسلام حتی به این نتیجه شبه افراطی رسیده اند که «عبادت به جز خدمت خلق نیست».
براساس همین مبنای اصیل قرآنی می توان اعمال صالح و طالح را در هر چهار حوزه، ردگیری و مفهوم گناه را در هر یک شناسایی کرد. بدین معنی که همان گونه که بخشی از اعمال صالح به عبادات محض اختصاص می یابد و ترک آن ها گناه شمرده می شود، هم چنین بخشی از اعمال صالح به حوزه های روابط انسان با انسان و انسان با دیگر مخلوقات مرتبط می شود و هرگونه عمل خلاف عقل و شریعت در این دو حوزه، به معنای عمل طالح و گناه شمرده شده و مجازات و کیفر دنیوی و اخروی بر آن مترتب می شود.
در برخی از آیات قرآنی به صراحت بعد اجتماعی عبادت چنان برجسته می شود که می توان گفت همین مساله موجب نتیجه گیری شبه افراطی از سوی برخی شده است به طوری که به غلط فکر می کنند عبادت، فقط در خدمت کردن به خلق خلاصه می شود. در آیه ۲۵ سوره حدید به صراحت می فرماید: به راستی ما پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنان کتاب و میزان فرو فرستادیم تا مردم به عدالت مشهود و قسط قیام کنند و آن را برپا دارند.»
در این آیه و آیات دیگر، فلسفه بعثت و هدف از آموزه های دینی، یک عمل اجتماعی به نام قسط و عدالت بیان می شود؛ به این معنا که هدف از دین و کتاب و قانون و قدرت جز دست یابی بشر به عدالت مشهود و قسطی در جامعه بشری نیست. بنابراین، دین تنها توجه به روابط میان انسانی دارد و دینداری یعنی رفتار عادلانه از سوی مردم در جامعه ای که در آن زندگی می کنند.
در همین رابطه پیامبر گرامی(ص) می فرماید: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، جز برای اتمام اخلاق کریمانه برانگیخته نشده ام. این گزاره خبری از سوی پیامبر(ص) نیز فلسفه دین و دینداری را رفتارهای درست و کامل اجتماعی معرفی می کند؛ چرا که اخلاق چیزی جز تبیین درست و راستین روابط میان انسانی نیست و آموزه های اخلاقی می کوشد تا بهترین و کامل ترین شکل روابط انسانی را تبیین کرده و در آدمی پدید آورد.
البته با بررسی دقیق و کامل تر در آموزه های وحیانی، این معنا به دست می آید که این هدف و فلسفه بیان شده، یک هدفی میانی و متوسط است؛ زیرا هدف از آفرینش انسان و فلسفه ارسال رسل و انزال کتب، قرار گرفتن انسان در مسیر عبودیتی است که وی را به خدایی شدن می رساند و شایسته مظهریت خلافت ربوبی الهی می سازد. بنابراین، ایجاد شرایطی که در آن عدالت بر همه جامعه حاکم است، به معنای فراهم آوری بستر و فضای مناسب برای تعالی و تکامل بشر است تا بتواند متاله (خدایی) شود و در مقام خلافت الهی بنشیند.
بهر هر حال، آموزه های وحیانی قرآن به هر چهار بخش توجه داشته و هر گونه تخلفی در این چهار حوزه را به عنوان گناه معرفی کرده است به گونه ای که تبعات و آثار این تخلف در زندگی دنیوی و اخروی و در حوزه مادیات و معنویات خود را نشان می دهد.

● مصادیقی از گناه اجتماعی
پیش از آن که به آثار گناه اجتماعی بپردازیم، بخشی از مصادیق گناهان اجتماعی را که قرآن به آن توجه ویژه ای داشته توجه می دهیم.
از آن جایی که انسان موجودی دارای اراده و اختیار است، این آزادی را دارد که هر گونه رفتار متقابل و متضادی را در پیش گیرد، ولی به عللی چند انسان بیش تر از آن که به کارهای خوب، نیک و صالح علاقه مند باشد، به کارهای بد، زشت و طالح گرایش دارد. خداوند در آیه۵ سوره قیامت، از تمایل غریزی آدمی به آزاد بودن در انجام گناه اشاره می کند و بیان می دارد که آدمی اراده خویش را در فجور و شکستن مرزها مصروف می دارد.
البته برخی مدعی این معنا هستند که در ارتکاب گناه مقصر نیستند؛ زیرا فشارهای درونی و بیرونی از سویی و عدم قدرت تشخیص گناه و اشتباه در تطبیق از سوی دیگر و عواملی مانند آن موجب می شود تا مرتکب گناه شوند، این در حالی است که خداوند به صراحت در آیات ۷و ۸ سوره شمس بیان می کند که برای همه انسان ها قدرت تشخیص خوبی از بدی در نفس هر انسانی قرار داده شده و از سویی دیگر، انسان به گونه ای آفریده شده که بتواند با علل و عوامل بیرونی و درونی طوری برخورد کند که او را به سوی گناه نکشاند. بنابراین، توجیهی نادرست است که گناه خویش را برگردن این علل و عوامل بیندازیم و از خود سلب اختیار و مسئولیت کنیم.
خداوند در آیات ۱۱تا ۱۷ سوره اعراف و آیات ۱۱۲ و ۱۱۳ سوره انعام، به نقش ابلیس و شیاطین در تشویق انسان ها به ارتکاب گناه و دعوت به معاصی اشاره می کند ولی در همان آیات و آیات دیگر روشن می سازد که نقش آنان تنها در حد وسوسه کردن خلاصه می شود و اگر الهامات فجوری از سوی ابلیس و نفس اماره وجود دارد، در مقابل، الهامات تقوایی از سوی فرشتگان و نفس لوامه نیز وجود دارد.
اما گناهان اجتماعی که در قرآن بیان شده شامل گناهان زبانی و غیرزبانی می شود. از مصادیق گناهان زبانی در عمل اجتماعی می توان به استهزا و تمسخر و بذله گویی (مطففین، آیات ۲۹ تا ۳۱ و نیز حجرات، آیه۱۱)، افترا به دیگران (نور، آیات ۱۵و ۱۶)، بدگویی و سخنان زشت (نساء، آیه ۱۴۸)، دروغ، بهتان، دشنام، افترا و قذف (نور، آیات ۱۱، ۱۵و ۱۶و ۲۳ و احزاب، آیه۵۸)، افشای راز و سخنان محرمانه دیگران (تحریم، آیات ۳و ۴)، به کاربردن القاب و نام های ناپسند برای دیگران (حجرات، آیه۱۱) و انتساب فرزندان نامشروع به شوهر از سوی زن (ممتحنه، آیه۱۲) اشاره کرد.
از گناهان اجتماعی می توان به آواره سازی مردم از خانه و کاشانه خود اشاره کرد که در آیه ۸۵ سوره بقره خداوند این گناه را معادل قتل و آدم کشی معرفی می کند.
ایجاد اختلاف در میان مومنان (آل عمران، آیه ۱۵۲) یا میان زن و شوهر که در حد کفر دانسته شده (بقره، آیه ۱۰۲) از دیگر مصادیق گناهان اجتماعی است.
خداوند در آیات ۱۷ تا ۳۱ سوره قلم و همچنین ۲۹ و ۳۸ سوره اسراء، هرگونه ترک انفاق مال به مستمندان و مساکین و بخل ورزی در این باره را از مصادیق گناهان اجتماعی بیان می کند. (الکشاف، زمخشری، ج۲، ص۶۶۸) چنان در آیات ۳۹ تا ۴۴ سوره مدثر ترک اطعام بینوایان و مساکین را به عنوان گناهی بزرگ معرفی کرده و آن را عاملی برای سقوط در دوزخ و عذاب اخروی می داند.
برهنگی در انظار عمومی از دیگر گناهان و بزه های اجتماعی است که در آیه ۲۸ سوره اعراف به آن اشاره شده است. در این آیه از برهنگی به عنوان فحشاء یاد شده که خود بیانگر زشتی این رفتار در نگاه خدا و قرآن است. (مجمع البیان، ج۳ و ۴، ص۶۳۳) خداوند همچنین تزیین و زینت نمایی و آراستن زنان برای نامحرمان را به عنوان گناه و امری زشت و بزه اجتماعی معرفی می کند و از آن برحذر می دارد. (نور، آیه ۶۰)
هرگونه بغی و خروج برضد حکومت اسلامی و امام مسلمین، گناه و جرمی بزرگ است که خداوند در آیاتی از جمله ۱۷۳ سوره بقره، ۳ سوره مائده، ۱۴۵ سوره انعام و ۱۱۵ سوره نحل به آن توجه داده است. از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایت شده که منظور از «باغ» در این آیات همان قیام ضدامام است. (مجمع البیان، ج۱ و۲، ص ۴۶۷ و نیز تفسیر عیاشی، ج۱، ص ۱۵۴) بنابراین، هرگونه حرکت علیه حکومت اسلامی و فتنه جویی و خروج علیه امام و دولت اسلامی به معنای بغی تلقی می شود و مجازات دنیوی و اخروی به همراه خواهد داشت.
همچنین عدم مشارکت در عمل سیاسی و اجتماعی و عدم همراهی با دولت و امام المسلمین در جهاد و تخلف از آن را نیز به عنوان گناه برشمرده و متخلفان را تهدید می کند. (آل عمران، آیه ۱۵۲ و توبه، آیات ۲۵ و ۲۷ و ۹۴ و ۱۰۲ و ۱۱۸)

از دیگر گناهان اجتماعی می توان به ظلم شوهران در حق همسران خویش اشاره کرد. از جمله این گناهان، پس گیری مهریه از سوی شوهر است که در آیه ۲۰ سوره نساء به عنوان کاری باطل و گناهی آشکار معرفی شده است. (اعراب القرآن، درویش، ج۲، ص۱۸۹)
تجارت از راه باطل و بهره گیری از اسباب نامشروع در حوزه عمل اجتماعی و اقتصادی، براساس آیه ۱۸۸ سوره بقره گناه و حرام می باشد و براساس همین آیه و نیز آیاتی چون ۲ و ۲۹ سوره نساء، هرگونه تصرف ناروا در اموال دیگران از جمله یتیمان، گناه و حرام بوده و شخص باید از آن اجتناب نماید.
عیب جویی و تجسس از عیوب مومنان و کاستی ها و نواقص آنان کاری گناه آلود است (حجرات، آیه ۱۲) چنان که سوء الظن به مومنان (حجرات، آیه ۱۱) و شایعه افکنی در میان ایشان (نور، آیه ۱۹) از گناهان اجتماعی است که باید از آن اجتناب ورزید.
از نظر قرآن، همگان در برابر اجتماع مسئول هستند و وظیفه دارند تا امنیت روانی و اخلاقی جامعه را حفظ کنند. از این رو از مهم ترین وظایف انسان پس از وظیفه ایمان به خدا، وظیفه اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر معرفی شده و از همگان خواسته شده تا نسبت به رفتارهای دیگران حساسیت به خرج دهند و نظارت کامل و دقیقی براعمال خود و دیگران داشته باشند.
وظیفه امر به معروف ونهی از منکر به عنوان سامان دهنده روابط میان انسانی از سوی خداوند بارها تاکید شده به طوری که هرگونه تخلف از این وظیفه را گناهی بزرگ و جرمی نابخشودنی می داند. (آل عمران، آیات۱۰۴ و ۱۰۵)
خداوند در آیه ۶۳ سوره مائده تارکان نهی از منکر در جامعه را شریک جرم گناهکاران و دارای سرنوشتی همسان و مشترک با آنان معرفی می کند تا روشن سازد که نظارت در عمل اجتماعی تا چه پایه از جایگاه و ارزش و اهمیت قرار دارد و هرگونه کوتاهی دراین زمینه گناهی بزرگ می باشد.
دراین ارتباط خداوند به مورد یهودیان شهر ایله اشاره می کند که آنان در برابر گناه و بزه اجتماعی به سه گروه تقسیم شدند. گروه نخست بزهکاران و متمردان یوم السبت (روز شنبه) بودند، گروه دوم مصلحانی بودند که ایشان را به ترک بزه و عمل به قانون دعوت می کردند؛ اما گروه سوم تارکان نهی از منکر بودند که در برابر بزه آنان سکوت می کردند. خداوند در این آیه نجات یافتگان از عذاب را تنها مصلحان معرفی می کند که بیانگر این معناست که گروههای متمرد و تارک نهی از منکر مجازات شدند؛ چرا که از نظر قرآن، گروه بی تفاوت و تارک امر به معروف و نهی از منکر، در شمار متمردان خواهدبود. (مجمع البیان، ج۳ و ۴، ص۷۵۸)
تفاخر و فخرفروشی به دیگران (قصص، آیات ۷۶ تا ۷۹) تکبر و سرمستی در رفتار اجتماعی (بقره آیه ۲۰۶و اسراء آیات ۳۷ و ۳۸) و خودستایی (نساء آیات ۴۹ و ۵۰ و نجم، آیه ۳۲) از دیگرگناهان اجتماعی است که در این آیات بیان شده است.
خیانت به دیگران (نساء آیات ۱۰۷ و ۱۱۱ و نیز یوسف، آیات ۵۱ و ۵۲) خیانت به همسر با افشای راز او به دیگران (تحریم، آیات۳و۴)، خیانت به همسر از طریق زنا (نساء آیات ۱۵ و ۲۲ و ۲۵ یوسف، آیه ۲۴ و آیات دیگر)، خیانت در وثیقه مالی و رهنی (بقره، آیه ۲۸۳)، رشوه خواری و همچنین رشوه دهی به حاکمان و دولتمردان برای تغییر در قانون و حکم و مانند آن (همان و نیز روح المعانی، ج۲، جزء۲، ص۱۰۶) سرقت و دزدی (مائده آیات ۳۸ و ۳۹)، شرکت در مجالس گناه (نساء آیه ۱۴۰) شکنجه و آزار مؤمنان (بروج، آیه۱۰)، عهدشکنی (اسراء آیات ۳۴ و ۳۸)، فتنه انگیزی (بقره، آیه۲۱۷)، قتل و فساد در زمین (یونس، آیات ۸۱ و ۸۲ و بقره آیات ۸۵ و آیات دیگر)، زنده به گورکردن دختران (تکویر، آیات ۸ و ۹) کتمان گواهی و عدم حضور برای شهادت و گواهی در محاکم (بقره، آیه۲۸۳ و مائده، آیه۱۰۶)، کم فروشی (اسراء، آیه۳۵ و ۳۸)، قمار و کسب مال از طریق آن (بقره، آیات ۱۸۸ و ۲۱۹)، لواط و مساحقه و ارضای شهوات جنسی از این طریق (نساء، آیه۱۵و طلاق آیه۱ و نیز مجمع البیان، ج ۳و۴، ص۳۴ و نورالثقلین، ج۵، ص۳۵۱ و همچنین اعراف آیات۸۰ تا ۸۴ و آیات دیگر)، مجازات بی گناهان (یوسف، آیات ۷۸ و ۷۹ و مجمع البیان، ج۵و۶، ص۳۹۰) ونیز هم نشینی با اهل باطل (مدثر، آیات ۴۰ تا ۴۵) از جمله گناهان اجتماعی است که در قرآن بیان شده است.
● آثار و پیامدهای گناهان اجتماعی
چنان که گفته شد گناهان اجتماعی همانند دیگر گناهان، آثار مادی و معنوی و همچنین دنیوی و اخروی دارند. خداوند ارتکاب گناهان را موجب آسیب اقتصادی به جامعه برمی شمارد و در آیه ۵۲ سوره هود و آیات ۱۰ تا۱۲ سوره نوح روشن می سازد که چگونه جوامع بشری به سبب ارتکاب گناهان دچار بحران اقتصادی و قحطی و گرسنگی می شوند و جز به استغفار و بازگشت به مسیر اصلی هدایت نمی توانند از آن برهند. از نظر قرآن برداشته شدن برکت از مال و زندگی اقتصادی، پیامد طبیعی گناه بویژه برخی از گناهان خاص است. (بقره آیه ۲۷۶) بنابراین یکی از عوامل فقر در جامعه را باید در گناه و ناسپاسی افراد آن جامعه جست (بقره، آیه ۶۱)؛ چرا که گناه مانع مهم نزول باران مفید است (هود، آیه۵۲، آیات۱۰ و ۱۲) چنان که براساس آموزه های قرآنی، بسیاری از مصیبت های بشر و گرفتاری ها و سختی ها و دست تنگی هایش، به سبب آلوده شدن شخص یا جامعه به گناه است. (روم، آیه۴۱ و شوری، آیه۳۰)
کسانی که مرتکب گناه می شوند می بایستی خود را آماده هرگونه اهانت و توهین نمایند، زیرا پیامد طبیعی جرم و گناه، استحقاق اهانت از سوی خداوند است که بازتاب آن در اهانت مردم به وی و کاهش وجهه و اعتبار اجتماعی او در جامعه بروز و ظهور می کند. (انعام، آیات ۱۲۳و ۱۲۴ و نیز الرحمن، آیه۴۱ و مدثر، آیات ۴۱و ۵۰) خداوند در آیات ۱۹ تا ۲۷ سوره اعراف تبیین می کند که چگونه گناه موجب بی آبرویی انسان می شود و ارزش و اعتبارش از میان می رود؛ چرا که گناه موجب می شود تا زشتی های باطنی شخص آشکار شود و چهره زشت و بد شخص به نمایش درآید. (طه، آیه۱۲۱) به هر حال گناه عامل مهمی در ذلت و خواری شخص است (بقره، آیه۶۱ و آل عمران، آیه۱۱۲ و آیات بسیار دیگر) بطوری که چنین اشخاصی رو سیاه خواهند شد و روسیاهی ابدی بر چهره شان نقش خواهد بست. (یونس، آیه۲۷ و عبس، آیات ۴۰تا ۴۲)
از نظر قرآن کسانی که مرتکب گناهان اجتماعی می شوند از درجه اعتبار ساقط می شوند و گواهی آنان نیز مقبول نخواهد شد. (نور، آیات ۴و ۵)
انسانی که مرتکب گناه می شود باید متوقع این باشد که قلب و روحش به انحراف کشیده خواهد شد (تحریم، آیه۴) و به بی حیایی و بی شرمی دچار می شود. (اعراف، آیات۸۰و ۸۱و هود، آیات ۷۷و ۷۸ و نساء، آیات ۱۰۷و ۱۰۸) در حقیقت تباهی نفس انسانی و سقوط وی از آثار طبیعی گناه است. (شمس، آیات ۷ تا ۱۰)
انقراض تمدن ها براساس آیاتی از جمله ۶ سوره انعام و ۲۱ سوره غافر، از پیامدها و آثار طبیعی گناهان از جمله گناهان اجتماعی است. چنان که تخریب محیط زیست و نابودی آبادی ها و سرزمین های پربرکت و پرنعمت از آثار طبیعی گناهان شمرده می شود. (هود، آیات ۷۸و ۸۲ و اسراء، آیات۱۶ و ۱۷ و آیات دیگر)
مسخ و تبدیل شدن به غیر انسان (بقره، آیه۶۵ و اعراف، آیات ۱۶۳ و ۱۶۶) و مرگ زود رس (ابراهیم، آیه۱۰ و فاطر، آیه۴۵) از دیگر آثار گناهان است.
آن چه بیان شد تنها گوشه ای از آثار و پیامدهای گناهان اجتماعی است. با نگاهی گذرا به همین آثار می توان دریافت که چرا جوامع انسانی همواره در بحران و مشکلات عدیده به سر می برند و هرگز به آسایش و آرامش نسبی نمی رسند. بنابراین می بایست با هوشیاری و ترک گناهان از پیامدهای طبیعی و آثار آن پرهیز کرد و اجازه نداد تا خود و جامعه در موقعیت بحرانی و خطرناکی قرار گیریم.