ویژگى هاى اجتماعى بانوان شایسته از منظر قرآن

موضوع زن و مسائل مربوط به زنان، از دیرباز مورد بحث جدى مکتب هاى فلسفى و ادیان بزرگ جهان بوده است؛ ولى از آغاز رنسانس و پیشرفت صنعت و تکنولوژى در غرب و اروپا، که تحولى بزرگ در عرصه روابط و مناسبات اجتماعى را در پى داشت، با جدیت بیشترى مورد توجه قرار گرفت و امروزه مسئله زنان در رأس مسائل انسانى و اجتماعى جوامع بشرى به ویژه جوامع رو به رشد قرار دارد. اسلام، که مکتبى کامل و جامع و جهان شمول است. بیش از دیگر مکاتب به مسائل زنان عنایت دارد تا آنجا که یکى از چند سوره بزرگ قرآن «سوره زنان» نامیده شده و در صدها آیه این کتاب آسمانى مسائل گوناگون اجتماعى، سیاسى، اقتصادى، فرهنگى و خانوادگى زنان مورد بررسى قرار گرفته است یکى از مسائلى که قرآن کریم بدان پرداخته ترسیم چهره زن نمونه و آرمانى است. حدود چهل صفت و ویژگى از اوصاف چنین زنانى در قرآن یاد شده است. این اوصاف که هر کدام بازگوکننده یکى از معیارهاى بانوان نمونه و شایسته از نگاه وحى است - به سه دسته اجتماعى، خانوادگى و فردى قابل تقسیم است. به دلیل اهمیت و جاذبه مسائل اجتماعى زنان، در اینجا مجموعه اوصاف و ویژگى هاى اجتماعى زنان نمونه و بانوان شایسته مورد بحث قرار مى گیرد
1. زندگى بر مبناى عقل و شرع (معروف)
رفتار فردى و جمعى همه انسان ها بر مبانى و بنیادهایى استوار است و در حقیقت این مبانى و بنیادها، جهت دهنده و تفسیرکننده آن رفتارهاست این بنیادها و مبانى نمى تواند از این چند نوع بیرون باشد: 1 تقلید از نیاکان و بزرگان ملى 2 پیروى از اکثریت مردم 3 تبعیت از سیاست هاى کشورى یا جهانى 4 هوس ها و خواهش هاى نفسانى 5 عقل و خرد 6 دین و شریعت
قرآن کریم شالوده زندگى سالم و شایسته را بر «معروف» مى داند و به همه زنان توصیه مى کند که چنین مبنایى را برگزینند پیش از بررسى آیات تبیین معناى «معروف» ضرورى به نظر مى رسد. در «لسان العرب» چنین مى خوانیم: «معروف» در اصل به چیزى گویند که نفس آدمى آن را خیر و خوب بداند و با آن انس بگیرد و بدان آرامش یابد. معروف در احادیث، اسمى فراگیر است و هرچه را موجب تقرب به خدا شود و نیکى به مردم به شمار آید، دربرمى گیرد. واژه «منکر» در مقابل «معروف» قرار دارد و ضدّ آن است.
«مفردات راغب» مى نویسد: هر رفتارى که خوبى آن از نظر عقل و شرع، روشن و شناخته شده باشد، معروف نام دارد. بنابراین «معروف» یعنى رفتار و عملى که طبق موازین خرد ناب و شریعت باشد. قرآن مجید از زنان مسلمان خواسته است که زندگى خود را بر معیار عقلانى و دینى بنا نهند. خداوند متعال، در ضمن بحث از زنانى که شوهرانشان را از دست داده اند چنین مى فرماید:
«والذینَ یُتَوفَّونَ مِنکُم وَ یَذَرونَ اَزواجا یَتَرَبَّصن بِانفُسِهِنّ اَربَعَة اشهُر و عَشرا فَاذا بَلَغنَ اَجَلَهُنَ فَلا جُناحَ عَلَیکم فیما فَعَلنَ فى انفُسِهِنَّ بالمَعروفِ واللّه ُ بِما تَعمَلونَ خَبیر(1)؛ و کسانى از شما که مى میرند و همسرانى بر جاى مى گذارند، [همسران [چهار ماه و ده روز انتظار مى برند پس هر گاه عده خود را به پایان رساندند، در آنچه آنان به نحو پسندیده درباره خود انجام دهند، گناهى بر شما نیست، و خداوند به آنچه انجام مى دهید آگاه است.»
پروردگار جهان، در آیه یاد شده، ملاک درست انتخاب شیوه زندگى و رفتار فردى و اجتماعى زنان را به روشنى بیان مى کند و معروف را تنها مبناى صحیح زندگى مى خواند. بنابراین در نگاه وحى زن نمونه و شایسته نه تابع اکثریت مردم و جوّ عمومى جامعه است، نه مقلد نیاکان و بزرگان ملى، نه اسیر تمایلات نفسانى و نه پیرو سیاست ها و فرهنگ و آداب جهانى. زن مسلمان تنها پیرو عقل سلیم و تعالیم اسلامى و قرآنى است و از آنچه دیگران مى گویند و مى پسندند، تنها موارد مطابق با عقل و شرع را برمى گزیند.
معیار «معروف» تنها براى رفتار نیست بلکه در گفتار هم باید رعایت گردد. خداوند سبحان این حقیقت را چنین بیان مى دارد:
«فَلا تَخضَعنَ بِالقَولِ فَیَطمَعَ الَّذى فى قَلبه مَرَض و قُلن قَولاً مَعروفا(2)؛ به ناز سخن مگویید تا آنکه در دلش بیمارى است، طمع ورزد و گفتارى شایسته گویید.»
خداوند به زنان توصیه فرموده که مراقب گفتارشان بوده هر سخنى را به هر شکلى به زبان نیاورند. سخن و شیوه گفتار زنان شایسته، مطابق موازین عقل و دین است، نه برخاسته از هوس ها و ... .
اسلام، که مکتبى کامل و جامع و جهان شمول است.
بیش از دیگر مکاتب به مسائل زنان عنایت دارد تا آنجا که یکى از چند سوره بزرگ قرآن «سوره زنان» نامیده شده و در صدها آیه این کتاب آسمانى مسائل گوناگون اجتماعى، سیاسى، اقتصادى، فرهنگى و خانوادگى زنان مورد بررسى قرار گرفته است.
قرآن کریم شالوده زندگى سالم و شایسته را بر «معروف» مى داند و به همه زنان توصیه مى کند که چنین مبنایى را برگزینند پیش از بررسى آیات تبیین معناى «معروف» ضرورى به نظر مى رسد. در «لسان العرب» چنین مى خوانیم: «معروف» در اصل به چیزى گویند که نفس آدمى آن را خیر و خوب بداند و با آن انس بگیرد و بدان آرامش یابد.
2. امر به معروف و نهى از منکر
زن نمونه و بانوى شایسته، نه تنها رفتار فردى و اجتماعى اش بر مبناى عقل و دین (معروف) است، بلکه تلاش مى کند تا دیگر اعضاى جامعه نیز چنین روشى در زندگى برگزینند. به سخن دیگر زن آرمانى قرآن، کسى است که کجروى هاى مردم از مسیر عقل و شریعت را تحمل نمى کند، به مبارزه با منکرات (ستم ها، حق کشى ها، رنج ها، فسادها و تباهى ها) برمى خیزد و در مقابل از بین رفتن، ضعف و کم رنگ شدن معروف ها، نیکى ها و سنت هاى پسندیده احساس مسئولیت مى کند.
قرآن کریم این حقیقت را چنین بیان کرده است:
«والمؤمِنون والمؤمِنات بَعضُهُم اولیاءُ بَعض یَأمُرونَ بالمَعروف و یَنهَونَ عَنِ المُنکَر؛(3)
مردان و زنان باایمان، دوستان یکدیگرند، به کارهاى پسندیده وامى دارند و از کارهاى ناپسند باز مى دارند ....»
زن آرمانى و نمونه قرآن، انسانى مسئول و فعال است. انسان بیدارى که در متن جامعه حضورى ملموس دارد و به دقت بر جریان هاى سیاسى، اقتصادى و فرهنگى حاکم بر جامعه نظارت مى کند. این حضور و نظارت، قهرا آگاهى گسترده به مسائل اجتماعى را مى طلبد؛ زیرا بدون این آگاهى نظارت و موضع گیرى ممکن نیست. اما زنان غیرمؤمن و پرورش یافته در فرهنگ جاهلى، بازدارنده از کردار پسندیده و فرمان دهنده به زشتى هایند:
«المنافِقونَ والمُنافِقاتُ بَعضُهُم من بَعض یَأمُرونَ بِالمُنکَر و یَنهَونَ عَنِ المَعروف و یَقبِضونَ ایدِیَهُم؛(4)
مردان و زنان دو چهره [همانند[ یکدیگرند، به کار ناپسند وامى دارند و از کار پسندیده باز مى دارند و دست هاى خود را [از انفاق] فرو مى بندند.»
3. پیروى از امام و رهبر حق
بیعت به معناى پیمان بر اطاعت و فرمانبرى و نیز به معناى پذیرش ولایت و سرپرستى رهبر و گردن نهادن بر اطاعت از او است. مى توان گفت: بیعت اعلام آمادگى براى هرگونه فرمانبرى و اطاعت از رهبرى مدیر جامعه در تمامى شئون زندگى است.
از آیات قرآن کریم چنان درمى یابیم که فریضه بیعت مخصوص مردان مؤمن نیست بلکه زنان مؤمن هم مؤظفند با رهبر حق و مدیر توانمند جامعه اسلامى بیعت کنند. خداوند مى فرماید:
«یا ایُهاالنبى اذا جاءَک المؤمِناتُ یُبایِعنَکَ على آن لا یُشرِکنَ بِاللّه شیئا و لایَسرِقنَ و لا یَزنینَ و لا یَقتُلنَ اولادَهُنَّ و لا یَأتینَ بِبُهتان یَفتَرینَهُ بَین اَیدیهِنَّ و اَرجُلِهِنَّ و لا یَعصینَکَ فى مَعروف فَبایِعهُنَّ و استَغفِر لَهُنَّ اللّه غَفور رَحیم؛(5)
اى پیامبر، چون زنان با ایمان نزد تو آیند که بیعت کنند چیزى را با خدا شریک نسازند، دزدى نکنند، زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، بچه هاى حرامزاده پیش دست و پاى خود را با بهتان [وحیله [به شوهر نبندند. و در [کار] نیک از تو نافرمانى نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا براى آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است.»
4. هجرت و ترک وطن در راه خدا
هجرت براى حفظ عقیده و آرمان دینى، رهایى از آزار دشمن و گسترش بهتر مکتب، از تکالیف بسیار مهمى است که قرآن آن را، چون ایمان به خدا، مقدم بر جهاد قرار داده است.
«انَّ الذینَ آمنوا والذین هاجَروا و جهَدوا فى سَبیلِ اللّه اولئک یَرجونَ رَحمَتَ اللّه واللّه ُ غَفور الرَحیم؛(6)
آنان که ایمان آورده اند و کسانى که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده اند، آنان به رحمت خدا امیدوارند و خداوند آمرزنده مهربان است.»
خداوند در آیه 12 ممتحنه (که آمده)، ضمن قدردانى به هجرت زنان مؤمن، پیامبر و مسلمانان را موظف به پذیرش آنان کرده و به قبول بیعت آنان مأمور ساخته است.
5. یارى رسانى و پشتیبانى از یکدیگر
روابط اجتماعى و چگونگى پیوند میان اعضاى امت اسلامى، از موضوعاتى است که مورد توجه ویژه قرآن کریم قرار گرفته و در آیات گوناگون به بحث در این باره پرداخته است، قرآن مبانى و اصولى به بشر ارائه کرده است. که از جمله آنها مى توان اصل «ولایت» یا «پشتیبانى و یارى رسانى» را نام برد، که خداوند رعایتش را از ویژگى هاى زنان و مردان نمونه و مؤمن راستین برشمرده است. آنجا که مى فرماید: «والمؤمنون والمؤمناتُ بَعضُهُم اولیاءُ بعض؛(7) و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند.» براى فهم بهتر معنا و پیام آیه شریفه، یادآورى این نکته ضرورى است که برخى از مترجمان معاصر واژه «اولیاء» در این آیه را به «دوستداران» ترجمه کرده اند در حالى که «ولىّ» مفرد «أولیاء» در معانى گوناگون «محبّ»، «صدیق»، «نصیر» و «متولى و سرپرست امور» به کار مى رود (قاموس المحیط) ولى در این آیه با توجه
در نگاه وحى زن نمونه و شایسته نه تابع اکثریت مردم و جوّ عمومى جامعه است، نه مقلد نیاکان و بزرگان ملى، نه اسیر تمایلات نفسانى و نه پیرو سیاست ها و فرهنگ و آداب جهانى. زن مسلمان تنها پیرو عقل سلیم و تعالیم اسلامى و قرآنى است و از آنچه دیگران مى گویند و مى پسندند، تنها موارد مطابق با عقل و شرع را برمى گزیند.
زن آرمانى قرآن، کسى است که کجروى هاى مردم از مسیر عقل و شریعت را تحمل نمى کند،به مبارزه با منکرات (ستم ها، حق کشى ها، رنج ها، فسادها و تباهى ها) برمى خیزد و در مقابل از بین رفتن، ضعف و کم رنگ شدن معروف ها، نیکى ها و سنت هاى پسندیده احساس مسئولیت مى کند.
زن آرمانى و نمونه قرآن، انسانى مسئول و فعال است. انسان بیدارى که در متن جامعه حضورى ملموس دارد و به دقت بر جریان هاى سیاسى، اقتصادى و فرهنگى حاکم بر جامعه نظارت مى کند. این حضور و نظارت، قهرا آگاهى گسترده به مسائل اجتماعى را مى طلبد؛ زیرا بدون این آگاهى نظارت و موضع گیرى ممکن نیست.
به جمله «یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر» که تفسیرکننده «اولیاء» بودن مردان و زنان مؤمن است، معلوم مى گردد که مراد از «ولى»، «نصیر» و «متولى» است. از این رو مفسران ژرف اندیش مانند علامه طبرسى و علامه طباطبایى (رحمهمااللّه )، «ولى» را به یکى از دو معناى یاد شده تفسیر کرده اند. گفتنى است معناى یارى رسانى و پشتیبانى چنان فراگیر است که حضور در عرصه کارزار و جهاد براى یارى رسانى و پشتیبانى از مجاهدان را نیز شامل خواهد بود. همان گونه که زنان صدر اسلام در صحنه جنگ حضور مى یافتند یا در پشت جبهه ها به یارى رزمندگان شتافته، براى حمل مجروحان، مداواى آنان و تهیه غذا، سلاح و دیگر نیازهاى جهادگران مى کوشیدند؛ تا آنجا که برخى در زمره شهداى اسلام قرار گرفتند.
مرحوم طبرسى(ره) در کتاب نفیس «مجمع البیان» در ذیل همین آیه از حضور نظامى زنان صدر اسلام چنین یاد مى کند: «مردان و زنان مؤمن یاور یکدیگر بودند که زنان تمامى وسایل سفر جنگ را براى همسرانشان فراهم مى کردند و در غیاب آنان به حفاظت از منافع شان مى پرداختند و همگى (زنان و مردان) چون «یدى واحد» علیه دشمنان بودند.»(8)
6. آزادى خواهى و عدالت طلبى
از دیگر ویژگى هاى زنان نمونه و بانوان شایسته، آزادى خواهى و عدالت طلبى است. قرآن از همسر با ایمان و شجاع فرعون نام برده و از او به عنوان الگویى مثال زدنى براى زنان جهان و بلکه براى تمامى انسان ها یاد کرده و چنین ستوده است:
«و ضَرَبَ اللّه مَثَلاً لِلَّذینَ امنوا امراَتَ فرعَونَ اِذ قالت رَبِّ ابنِ لى عِندَکَ بَیتا فى الجنَّة و نَجِّنى مِن فرعونَ و عَمَلِهِ و نَجِّنى منَ القومِ الظالمین؛(9)
براى کسانى که ایمان آورده اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت: پروردگارا پیش خود در بهشت خانه اى برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان.»
براساس آیه یاد شده، همسر فرعون، در آرزوى جامعه اى عدالت مدار و به دور از ظلم بوده و رهایى از محیط آلوده به ستم و حکومت مبتنى بر ظلم را، مطلوب و آرمان خود مى دانست. بنابراین، زن شایسته در نگاه وحى، فردى انقلابى، ظلم ستیز و بیزار از جامعه آلوده به ستم و فساد و نظام مبتنى بر ظلم است و در جستجوى جامعه اى مبتنى بر قسط و عدل برخواهد آمد.
7. پرداخت زکات
پرداخت زکات و اداى فریضه مالى در حقیقت انتقال بخشى از امکانات توانمندان به تهیدستان و تأمین نیازهاى جامعه است و زنان مؤمن در این میدان نیز همدوش مردانند.
«والمؤمنونَ والمؤمناتُ بَعضُهُم اولیاءُ بَعض یَأمُرونَ بالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِو یُقیمونَ الصَّلوةَ و یؤتونَ الزَّکوةَ؛(10)
مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند که به کارهاى پسندیده وامى دارند و از کارهاى ناپسند باز مى دارند. نماز را برپا مى کنند و زکات مى دهند.»
8. انفاق و صدقه
بانوى نمونه در نگاه وحى، در برابر فقر و نیازمندى هاى جامعه نه تنها بى تفاوت نیست، بلکه افزون بر پرداخت زکات، خمس و دیگر واجبات مالى، بخشى از اموال و درآمدهایش را به فقرزدایى از جامعه و تأمین نیازهاى عمومى اختصاص مى دهد به گونه اى که این عمل به صورت بخشى از برنامه زندگى او درمى آید. از این رو خداوند متعال از آنان به عنوان «صدقه پردازان» و «وام دهندگان به خدا» یاد کرده، مى فرماید:
«انَّ المُصَدقینَ و المُصَدقاتِ و اَقرَضواللّه َ قرضا حَسَنا یُضاعَفُ لَهُم و لَهُم اَجر کَریم؛(11)
مردان و زنان صدقه دهنده و [آنان که] به خدا وامى نیکو داده اند، ایشان را [پاداش] دو چندان گردد و اجرى نیکو خواهند داشت.»
تعبیر زیبایى که در این آیه شریفه به کار رفته، شایان توجه است. خداوند انفاق را قرض به خدا آن هم قرضى نیکو به شمار آورده است که نه تنها اصل مال از بین نمى رود بلکه چندین برابر آن از سوى خداى کریم به آنان عطا مى شود.
معناى یارى رسانى و پشتیبانى چنان فراگیر است که حضور در عرصه کارزار و جهاد براى یارى رسانى و پشتیبانى از مجاهدان را نیز شامل خواهد بود. همان گونه که زنان صدر اسلام در صحنه جنگ حضور مى یافتند یا در پشت جبهه ها به یارى رزمندگان شتافته، براى حمل مجروحان، مداواى آنان و تهیه غذا، سلاح و دیگر نیازهاى جهادگران مى کوشیدند؛ تا آنجا که برخى در زمره شهداى اسلام قرار گرفتند.
براساس آیه یاد شده،
همسر فرعون، در آرزوى جامعه اى عدالت مدار
و به دور از ظلم بوده و رهایى از محیط آلوده به ستم و حکومت مبتنى بر ظلم را، مطلوب و آرمان خود مى دانست. بنابراین، زن شایسته
در نگاه وحى، فردى انقلابى، ظلم ستیز و بیزار از
جامعه آلوده به ستم و فساد
و نظام مبتنى بر ظلم است
و در جستجوى جامعه اى
مبتنى بر قسط و عدل
برخواهد آمد.
9. ایثار کردن
ایثار و دیگران را بر خویشتن ترجیح دادن از ویژگى هاى بانوان نمونه و شایسته از نظر قرآن است. این خصلت از برترین ارزش هاى انسانى به شمار مى آید و همه انسان ها، در طول تاریخ با تمام تفاوت هایشان از آن به عنوان ارزشى والا و مقدس یاد کرده اند. خداوند سبحان بانوان نمونه را به عنوان «انسان هاى ایثارگر» یاد مى کند که دارایى هاى خود را براى رفع محرومیت از جامعه انفاق مى کنند و آسایش دیگران را بر راحتى و آسایش خویش مقدم مى دارند. به موردى از ایثارگرى هاى زنان نمونه که در قرآن یاد شده است اشاره مى کنیم:
«والَّذینَ تَبَوَّءُ الدّارَ والایمانَ مِن قَبلِهِم یُحِبّونَ مَن هاجَرَ اِلیهم و لایَجِدونَ فى صدورِهم حاجَة مِمّا اوتوا و یُؤثِرونَ على انفُسِهِم و لو کانَ بِهِم خَصاصَة و مَن یوقَ شُحَّ نَفسِه فاولئکَ هُمُ المُفلِحون؛(12)
و [نیز] کسانى که قبل از [مهاجران[ در [مدینه [جاى گرفته و ایمان آورده اند، هر کس را که به سوى آنان کوچ کرده دوست مى دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است، در دل هایشان حسدى نمى یابند و هر چند در خودشان احتیاجى [مبرم] باشد آنها را بر خودشان مقدم مى دارند و هر کس از خسّت نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.»
مفسران در شأن نزول آیه شریفه آورده اند: شخصى به پیامبر اسلام(ص) عرض کرد: گرسنه ام. پیامبر(ص) دستور داد تا از منزل غذایى براى او بیاورند اما در منزل غذایى یافت نشد. حضرت فرمود: چه کسى امشب این مرد را میهمان مى کند؟ مردى از انصار اعلام آمادگى کرد و او را به منزل خویش برد. او نیز جز مقدار اندکى غذا که براى کودکان خود فراهم کرده بود، چیزى نداشت. همان را براى میهمان آورد. در همان حال چراغ را خاموش کرده و خود مشغول کارى شد. میهمان از آن غذا خورد و سیر شد ولى آن زن و مرد شب را گرسنه به صبح رساندند. مرد و زن انصارى خوشحال از اینکه از میهمانشان به خوبى پذیرایى کردند، شب را گرسنه به صبح رساندند. هنگامى که به خدمت پیامبر خدا رسیدند حضرت نگاهى به آنان کرد و تبسمى فرمود. آنگاه آیه نهم از سوره حشر را تلاوت کرد و ایثار آنان را ستود.(13)
حاصل اینکه زنان شایسته در منظر قرآن، گرسنه مى مانند تا دیگران سیر باشند، بى خانمان مى شوند تا دیگر مردمان صاحب سرپناه شوند، به زندان مى روند تا مردمشان در آزادى بسر برند، سیلى مى خورند تا ستمگران سیلى به صورت مظلومى نزنند و تیغ دشمن را به تن مى خرند تا تن رنجور ضعیفان و مستضعفان در امان ماند.
پى نوشتها:
1. بقره، آیه 234.
2. احزاب، آیه 32.
3. توبه، آیه 71.
4. همان، 67.
5. ممتحنه، آیه 12.
6. بقره، آیه 218.
7.توبه، آیه 71.
8. مجمع البیان، ج5 و 6، ص76.
9. تحریم، آیه 11.
10. توبه، آیه 71.
11. حدید، آیه 18.
12. حشر، آیه 9.
13. مجمع البیان، ج9 و 10، ص391