دستورهاي عملي پيرامون انفاق

گردش صحيح مال در جامعه، تنها متّکي به پرداخت حقوق مالي نيست، بلکه نظم در زمان و تداوم آن نيز شرط است. امام صادق (عليه السلام) در توضيح «حقّ معلوم»در آيه ي مربوطه اين دو قيد را اضافه فرمود : «زمان هاي معيّن و معلوم، مداومت بر آن» (1) . نيز در مورد صدقات مي فرمايد: « صبحگاهان با دادن صدقه نحوست آن روز را از خود دفع خواهي کرد و عصرگاهان ،شومي آن شب را»(2).
آبروي انسان هاي کريم النّفس از مال آنها به مراتب عزيزتر است؛ زين روي بسياري از نيازمندان ترجيح مي دهند با درد و فقر بسازند ولي زبان سؤال و شکوه بر کسي نگشايند و همه ي هنر در اداي حقوق مالي اولاً يافتن چنين فقيراني و ثانياً حسن انفاق به آنهاست، به گونه اي که نياز آنان برطرف شود و کمترين خللي به شخصيت ايشان وارد نگردد. امّا سه نکته در پرداخت حقوق نيازمندان :
الف ـ پرهيز از منّت گذاري: مکر شيطان در اغواي انفاق کننده از طريق منّت گذاري و تحقير فقرا در اداي حقوق مالي ظاهر مي شود و در اين صورت خسران مضاعف را نصيب آنان مي کند؛زيرا از يک سو ثواب انفاق را به واسطه ي منّت گذاري از دست مي دهند-چرا که اگر به حق براي خدا انفاق مي کنند، دليلي بر منّت گذاري وجود ندارد ، بلکه آنها منّت دار فقرايند!-و از سوي ديگر مؤمناني را تحقير کرده اند که مقام ويژه اي به واسطه ي درد فقر نزد پروردگار دارند. در تحذيرهايي که پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به امّت خويش داده اند از جمله آن است:«به هوش باشيد،کسي که فقير مسلماني را تحقير کند، حق خدا را حقير شمرده است و هر که چنين کند روز قيامت، خوار برانگيخته مي شود ، مگر آن که توبه کند.... و کسي که فقير مسلماني را احترام کند خداي را در حال رضايت ملاقات خواهد کرد»(3).
ب ـ سرعت در اداي حقوق مالي : يکي ديگر از مظاهر تحقير فقير که به بهانه ي تحقيق(!)صورت مي گيرد ، معطّل کردن آنها در اخذ حقوقشان است .
حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) در وصيّت ، ماندگار خود خطاب به دو فرزند بزرگوارشان آنان را درباره ي يتيمان قسم مي دهند که:« مبادا يک روز به آنها انفاق کنند وروز ديگر معطّلشان گذارند. زيرا نتيجه ي آن، ضايع شدن شخصيت آنهاست»(4).همچنين مي فرمايد:«بدترين بخشش آن است که مقدّمه اش معطّلي و عاقبتش منّت گذاري باشد»(5).
در جامعه مسلمانان بخش هايي که در خدمت محرومان و نيازمندان هستند بايد به گونه اي برنامه ريزي کنند که کمترين معطّلي يا فشار روحي را براي آنها نداشته باشند، زيرا روحيّه ي طبقه ي مسکين جامعه به سبب زخم هايي که در اثر محروميّت بر شخصيت آنها وارد شده بسيار حساس و شکننده است و از سوي ديگر، ناله هاي آنها کمتر به گوش مديران و کارگزاران جامعه مي رسد، بنابراين برنامه ريزي براي آنها - عجالتاً از سوي تشکيلات مردمي - از حساسيّت خاصّي برخوردار است.امام علي (عليه السلام) در عهد نامه ي خود به مالک اشتر مي فرمايد:«به امور کساني که به تو دسترسي عادي ندارند رسيدگي کن؛همان هايي که از چشم ها پنهان مي مانند و مردمان سطحي نگر، حقير و خوارشان مي پندارند؛ پس از ميان افراد مورد وثوق و اعتماد خود کساني را که اهل خداترسي و فروتني اند به کار آن فقيران بگمار تا گزارش حالشان را نيز به تو بازگويند»(6).
ج ـ صدقه ي پنهاني: اداي حقوق مالي به صورت علني و يا پنهان داراي مزايايي است که هر يک در جاي خود نيکوست . صدقه ي علني تشويق جامعه به اين فريضه ي مهمّ و تسلي محرومين نسبت به عموم اغنياست و صدقه ي پنهاني به دور از ريا و منّت، حفظ کننده ي شخصيّت فقراست و مناسب است اغنيا بخشي از حقوق مالي خود را علني و بخش ديگر را پنهاني ادا کنند تا بهره ي هر دو روش حاصل آيد . در سيره ي اهل بيت عليهم السّلام نسبت به هر دو مورد توصيه شده است . با اين تفصيل که چون تعظيم شعائر الهي و حفظ رنگ ديني جامعه، خود مهم است. اقامه ي علني آنها موجب قوت قلب مؤمنان است و زين روي بايد آشکارا انجام شود تا جامعه از آثار آن بهره مند گردد و البته طريق افراط در اين زمينه، هم محتواي عمل را تهي مي کند و هم دلزدگي و خستگي و ملال مي آورد که خود سخن ديگري است-امّا انفاق به فقيران و رسيدگي به زندگي ايشان. از آن روي که با آبروي آنان سروکار دارد همان بهتر که مخفيانه صورت پذيرد؛هر چند انفاق آشکار نيز بدان جهت که سرانجام نيازي را برطرف مي کند در زبان قرآن پسنديده شمرده شده است :«اگر صدقات خود را آشکار کنيد خوب است،ليکن خوب تر آن است که آنرا مخفيانه به فقرا بدهيد که در اين صورت گناهانتان نيز آمرزيده مي شود»(7).
پی نوشت:
1ـ ميزان الحکمه6/259/10
2ـ بحارالانوار ،ج96،ص76
3ـ همان،ج72،ص38
4ـ نهج البلاغه ،نامه 47
5 ـ ميزان الحکمه،ح10146
6 ـ نهج البلاغه ،نامه 53
7ـ بقره271