دین و اخلاق

 
در این گفتار موضوع بحث و بررسی، رابطه دین و اخلاق است. این موضوع به صورت مستقل در جامعه ما کمتر مطرح شده است. در مباحث مختلف کلامی و اخلاقی بحثهایی مربوطبه این موضوع وجود دارد ولی اینکه رابطه دین و اخلاق به عنوان یک بحث مستقل بررسی شود، کمتر مورد توجه واقع شده است. اما برخلاف جامعه ما در جوامع غربی این گونه مسائل به صورت خیلی گسترده مطرح می شود. بررسی اینکه چه عواملی موجب شد که در آنجا این مسائل خیلی مورد توجه قرار گیرد و کتابهای زیادی نوشته و بحثهای زیادی مطرح شودو چرا در جوامع ما چنین نبوده است، احتیاج به یک تحقیق جامعه شناختی دارد. اما به کنار از این مطلب، اگر بخواهیم خوشبینانه راجع به علت کمبود تحقیق در زمینه دین، اخلاق،فلسفه اخلاق و موضوعاتی از این قبیل قضاوت کنیم باید بگوییم که در کشورهای اسلامی به برکت اسلام و رواج معارف اسلامی و بخصوص معارف اهل بیت «سلام الله علیهم اجمعین » چندان نیازی به بررسی این مسائل احساس نمی شد. برای جوامع مسلمان مسائل دینی و مسائل اخلاقی روشن بود و اینکه حالادین چه پایگاهی در اجتماع یا اخلاق دارد و چه رابطه ای بین اینهاست و کدام اصالت دارد یا ندارد، اهمیتی نداشت. همچنین در شاخه های دیگر معرفت هم می شود چنین توجیهاتی کرد.شاید خیلی هم بعید از واقعیت نباشد ولی در عین حال بایداعتراف کرد که ما آنچنان که باید همت و تلاش در بررسی وتحقیق در این مسائل به خرج ندادیم. کوتاهیهایی هم انجام گرفته است که امیدواریم به برکت انقلاب و مطرح شدن مسائل اسلامی و توجه مردم به ریشه های معرفتی اسلام، کم کم این مسائل جایگاه خودش را در جامعه و به خصوص در حوزه علمیه قم پیدا کند و تحقیقات کافی و شافی انجام بگیرد.همان طور که استحضار دارید در مغرب زمین تحولات ونوسانات فکری زیادی در این زمینه انجام گرفته است. نقطه عطف مهم در تاریخ فرهنگی اجتماعی مغرب زمین رنسانس است، یعنی از آن وقتی که توجه جوامع غربی به مسائل جدیدجلب شد. تا قبل از رنسانس، دین رایج در آن دیار که همان مسیحیت بود بر همه شئون زندگی مردم از جمله علم، فرهنگ،سیاست، اجتماع، اخلاق و سایر مسائل حاکم بود و با شکست کلیسا در صحنه های مختلف، مردم نیز از دین و گرایشهای دینی بیزار شدند و به جای گرایش به خدا، گرایش به انسان مداری مطرح شد. کار به آنجا رسید که بعد از انکار الهیات و معارف دین آنها احساس نیاز به نوعی دین کردند و کسانی مانند اگوست کنت فرانسوی که دوران حضور دین را سپری شده اعلام کرده بودند دین انسان پرستی و انسان مداری را به جای آن اختراع واعلام کردند.
به دنبال این تحول فکری و فرهنگی در تمام شاخه های معارف انسانی تحولات عظیمی پدید آمد و نوسانات مختلفی درخطوط مختلف پراکنده شد که هیچ جهت واحدی نداشت.امروز نیز مثل سابق هنوز خطوط مختلف فکری متعارض ومتضاد در همه زمینه های فکری، فلسفی، فرهنگی، سیاسی واخلاقی وجود دارد. البته درست است که آنچه در کشور ما ازآنها ترجمه می شود غالبا یک جهت خاص و یک خط فکری خاصی را دنبال می کند ولی در مغرب زمین این طور نیست. مکاتب بسیار مختلفی در زمینه علوم انسانی وجود دارد که هنوزموجش به ایران نرسیده یا کمتر رسیده است. بیشتر آنچه که ازکتابهای غربی تاکنون ترجمه شده است مربوط به آن مطالبی است که صبغه الحادی و ضددینی دارد. به هر حال بحثهای زیادی در زمینه ارتباط دین و اخلاق مطرح شده است که اگربخواهیم به همه آنها بپردازیم یا سیر تاریخی آن را دنبال کنیم یاحتی دسته بندی موضوعی کنیم در این فرصت کوتاه ممکن نیست و به یک فعالیت مستمر آکادمیک نیاز دارد که امیدواریم عزیزانی که در رشته های علوم انسانی کار می کنند در آینده به این مسائل بیشتر بپردازند. اما آنچه برای بنده میسر است که دراین فرصت کوتاه به آن بپردازم، یک نگرش کلی درباره نسبت دین و اخلاق است که بیشتر از یک دیدگاه تحلیلی و متکی برروش و زمینه های فکری خود ما تغذیه می کند و در واقع به دوراز روشهایی است که غربی ها در این مسائل دارند. رابطه ای که بین دین و اخلاق می شود فرض کرد در سه بخش کلی قابل طرح است، یا به تعبیر دیگر وقتی می گوییم دین با اخلاق چه رابطه ای دارد سه فرضیه تصور می شود.
یکی اینکه بگوییم دین و اخلاق دو مقوله مشخص متباین ازهم هستند و هرکدام قلمرو خاصی دارند و هیچ ارتباط منطقی بین آنها وجود ندارد. اگر مسائل دینی با مسائل اخلاقی تلاقی پیدا می کند یک تلاقی عرضی و اتفاقی است و یک رابطه منطقی نیست که بین دین و اخلاق اتصالی برقرار شود. زیرا هرکدام فضای خاص خود و قلمرو مشخص دارند که از همدیگرجدا هستند و ربطی به هم ندارند. اگر به یکدیگر ارتباط پیدامی کنند مثل این است که دو مسافر هرکدام از یک مبدئی به سوی یک مقصدی حرکت کرده اند و در بین راه اتفاقا در یک نقطه ای همدیگر را ملاقات می کنند، ولی این معنایش این نیست که بین این دو مسافر یک رابطه ای وجود دارد. پس یک فرض این است که دین و اخلاق چنین وضعی دارند، مثلا گفته شود که قلمرو دین مربوط به رابطه انسان با خداست اما اخلاق مربوط به روابط رفتاری انسانها با یکدیگر است. فرضیه دوم این است که اصلا دین و اخلاق یک نوع اتحاد دارند یا یک نوع وحدت بین آنها برقرار است یا به تعبیر امروزیها یک رابطه ارگانیک بین آنها است. البته این رابطه باز به صورتهای فرعی تری قابل تصوراست ولی آنچه به فرهنگ ما نزدیکتر و قابل قبولتر می باشد این است که اخلاق به عنوان یک جزئی از دین تلقی شود ما با این تعریف آشنا هستیم که دین مجموعه ای است از عقاید و اخلاق و احکام، پس طبعا اخلاق می شود جزئی از مجموعه دین،رابطه اش هم با دین رابطه ارگانیک و رابطه یک جزء با کل است مثل رابطه سر با کل پیکر انسان. از باب تشبیه می توان گفت، اگر ما دین را به یک درختی تشبیه نماییم، این درخت دارای ریشه ها و تنه و شاخه هایی است. عقاید همان ریشه هاست و اخلاق تنه درخت است و شاخه و برگ و میوه درخت نیزهمان احکام است. رابطه تنه با خود درخت رابطه دو شی ءنیست. تنه هم جزء خود درخت است. در این تصور رابطه دین و اخلاق رابطه جز با کل است یا چیزی شبیه به اینها، می شودفرض کرد که فعلا در جزئیاتش نمی خواهم وارد بشوم منظوراین است که یک نوع اتحاد بین دین و اخلاق در نظر گرفته می شود که یکی در درون دیگری جا بگیرد. فرضیه سوم این است که هرکدام یک هویت مستقلی دارند اما هویتی است که درعین حال با هم در تعامل هستند و با یکدیگر در ارتباطند و دریکدیگر اثر می گذارند، یعنی این گونه نیست که بکلی متباین ازهم باشند و هیچ ارتباط منطقی بین آنها برقرار نباشد بلکه یک نوع رابطه علیت و معلولیت، تاثیر و تاثر یا فعل و انفعال وبه طورکلی یک نوع تعامل بین دین و اخلاق وجود دارد، ولی این معنایش این نیست که دین جزئی از اخلاق است یا اخلاق جزئی از دین است و یا اینکه اینها کاملا از هم متباینند. در دوفرضیه قبل نیز فرض شد که بین دین و اخلاق نوعی تاثیر و تاثرو فعل و انفعال و تعامل وجود دارد. مطلب را با این تعابیرمتعدد بیان می کنم برای اینکه فرضهای مختلفی در درون همین فرض کلی قابل تصور است، که حداقل پنج فرضیه فرعی رامی توان براساس آن مطرح نمود. بعضی از این رابطه ها با اینکه برای ما مانوس نیست در کتابهای کلامی و اخلاقی ما مفاهیمی ازاین قبیل را می توانیم پیدا بکنیم، مثلا یکی از این تقریرها این است که اصولا اخلاق است که ما را موظف می کند به اینکه وظایف دینی انجام بدهیم. بر مبنای این نظریه در دین اساس این است که انسان بندگی و عبادت خدا را نماید. پس رابطه انسان با خدا اصل است و اصل اساسی در دین همین است یا به تعبیری دیگر این به عنوان یک اصل است و سایر مطالب، فرع.بسیار خوب، این اصل است اما چه چیزی موجب می شود که مادر مقام عبادت و بندگی خداوند برآییم؟ پاسخ می دهیم که خدابر انسان حقی دارد، حق مولویت دارد، ما عبد او هستیم، مامخلوق او هستیم بنابراین باید حق خدا را ادا کرد. حق خدا اداکردنش به این است که او را عبادت کنیم پس آنچه ما را وادارمی کند که به دین روی بیاوریم و دستورات دینی را عمل کنیم وبالاخره خداوند را عبادت کنیم یک امر اخلاقی است که به مامی گوید که حق هرکسی را باید ادا کرد، یکی از حقوق هم حق خداست پس باید دین داشت تا حق خدا را ادا شود. این یک نوع رابطه ای بین دین و اخلاق است که اخلاق جایگاه خودش را دارد و ارزشها را تعیین می کند. دین هم رابطه انسان را با خداتنظیم می کند اما اخلاق است که می گوید باید حق خدا را ادانمایی و او را عبادت کنی. نظیر همین دیدگاه یک نظر دیگری است که ما آن را معمولا در کتابهای کلامی خود مطرح می کنیم،در آنجا گفته می شود انسان واجب است که خدا را بشناسد بعداستدلال می کنند به این مطلب که چرا معرفت خدا واجب است؟یکی از ادله ای که می آورند و شاید مهمترین دلیل، این است که شکر منعم واجب است چون خدا ولی نعمت ماست شکرولی نعمت واجب است پس ما باید به عنوان شکر منعم، منعم رابشناسیم و بعدا در مقام ادای شکرش برآییم. این خیلی به دیدگاه قبلی نزدیک است و اندکی فرق دارد، در اینجا اخلاق موجب این می شود که ما برویم خداوند را بشناسیم. در آن نظرقبلی این بود که خدا را شناختیم و قبول هم کردیم خدا حقی دارد، اخلاق به ما می گوید برو حق خدا را اداکن اما در این دیدگاه رابطه اخلاق با دین به این صورت تصویر می شود که اخلاق به ما می گوید انسان باید خدا را بشناسد. پس وجود شکرمنعم که یک دستور اخلاقی است و ما را وادار می کند که برویم خدا را بشناسیم تا به دنبالش سایر مسائل دینی مطرح شود. این هم یک نوع رابطه بین اخلاق و دین است. هنوز روابط دیگری نیز بین اخلاق و دین قابل تصور است مثل اینکه آنچه اساس ارزشها را تشکیل می دهد غایات و اهداف افعال و رفتارهاست.ارزش رفتارهای اخلاقی به غایات و اهداف آنهاست چون مااهداف مقدسی داریم که ذاتا برای ما مطلوب است، بایدکارهایی را انجام دهیم که ما را به آن اهداف مقدس و به آن کمال مطلوب برساند و ارزشهای اخلاقی از اینجا پیدا می شود.خوب طبق این نظر که ارزش اخلاقی تابع اهداف و غایاتش است بر این اساس مطرح می شود که هدف انسان رسیدن به قرب الهی است. این بالاترین هدفی است که برای سیر تکاملی انسان وضع می شود و همه رفتارهای اخلاقی به نحوی ارزش خودشان را از اینجا کسب می کنند که یا مستقیما موجب قرب به خدامی شوند و یا زمینه را برای تقرب فراهم می کنند، یعنی یا معدهستند یا علت غایی. پس هر ارزش اخلاقی از اینجا ناشی می شود که حداقل روح انسان را برای رسیدن به قرب خدامستعد می کند، پس رابطه اخلاق با دین بدین صورت تنظیم می شود که در دین خدا شناخته می شود و به عنوان هدف تکاملی انسان معرفی می شود و اخلاق ارزش خودش را از اینجا اخذمی کند. اگر دین نبود و آن چیزها را برای ما ثابت نمی کرد اصلاارزشهای اخلاقی پایه و مایه ای نمی داشت. طبق این مبانی فلسفی در اخلاق - البته مبانی دیگری هم هست - چنین ارتباطی بین دین و اخلاق برقرار می شود که دین می آید هدف برای ارزشهای اخلاقی تعیین می کند. این یک نوع ارتباط است که دین کار خودش را می کند و اخلاق هم کار خودش را می کند امااین ارتباط بین آنها برقرار می شود که دین به اخلاق خدمت کندتا هدف برای ارزشهای اخلاقی تعیین کند. نوع دیگری از رابطه بین اخلاق و دین تصور می شود این باشد که دین ارزشهای اخلاقی را تعیین می کند. باز این هم مبانی مختلفی دارد که مااصلا چگونه می توانیم افعال پسندیده و ارزشمند را از افعال ناپسند یا بی تفاوت تشخیص دهیم. ملاک تشخیص کارهای اخلاقی از غیراخلاقی چیست؟ بد نیست اشاره کنم که اصولا درمباحث اخلاقی مغرب زمین محور بحث تنها ملکات نیست بلکه بیشتر محور بحث افعال و رفتار است.
برخلاف آنچه در ذهن ما از فلسفه اخلاق ارسطویی است ومیراثش در فرهنگ ما هنوز باقی است که اخلاق اصلا بحثش ازملکات است، از صفات ثابت است، از هیئات راسخه در نفس است، ولی بحثهای فلسفه غربی مختص به ملکات یست بلکه بیشتر نظرش به افعال است یعنی چه کاری خوب است؟ چه کاری باید انجام داد؟ یا چه کاری را باید ترک کرد؟ توجه بیشتربه رفتارهاست تا به ملکات، خوب وقتی ما می خواهیم ببینیم چه کاری را باید انجام دهیم یا غیرمستقیم در اثر این کارها چه ملکاتی را کسب کنیم بحث می شود که ما از کجا بشناسیم که چه کاری خوب است و چه کاری بد؟ حدود و مرزهایش چیست؟چه کاری با چه شرایطی خوب است و با چه شرایطی بدمی شود؟ چه کسی باید اینها را تعیین بکند؟ یکی از ارتباطاتی که بین اخلاق و دین برقرار می شود این است که دین می آید این افعال ارزشی را تعیین می کند، یعنی ما به کمک وحی الهی وعلومی که از اولیای خدا به وسیله وحی و الهام به ما رسیده می توانیم ارزشهای رفتاری و حدود کارها را مشخص کنیم که چه کاری در چه حدی مطلوب است و دارای ارزش اخلاقی است و برعکس چه کاری فاقد ارزش اخلاقی یا ضداخلاق است. این هم یک نوع رابطه بین دین و اخلاق است. دین می آید حدود افعال اخلاقی را تعیین می کند. اینها همه نمونه هایی از تقریرهای تعامل و رابطه دین و اخلاق است ولی همان طوری که قبلا بیان کردم سه دیدگاه کلی مطرح می باشد،یعنی فرض می شود در رابطه دین و اخلاق، یا تباین یا اتحاد و یاارتباط برقرار است که همه این چند نظریه اخیر که ذکر کردم براساس ارتباط یعنی از مصادیق تعامل بود. نظریه اول عدم ارتباط و تباین کلی بین اخلاق و دین بود و اینکه اگر ارتباطی جایی حاصل شود تلاقی حاصل شده بالعرض و اتفاقی است.نظر مقابلش هم این بود که اصلا دین و اخلاق با هم متحدند،مثلا اخلاق جزئی از دین است. اما بقیه نظریات دیگر، همه دراین طیف قرار می گیرد که اخلاق و دین دو ماهیت مستقل هستنداما بین آنها روابط فعل و انفعال و تاثیر و تاثر و تعامل وجوددارد. خوب تا اینجا طرح مسئله براساس فرضهای مختلف بوداما در مقابل این فرضها ما چه باید انجام دهیم؟ مشخص است که انتخاب یک نظریه و به کرسی نشاندن آن کار آسانی نیست که در فرصت کوتاهی انجام شود ولی بالاخره برای اینکه این سؤال بدون پاسخ نماند به اجمال به پاسخ آن اشاره ای می کنیم وتوضیح مفصل آن باید در فرصت فراخ دیگری مطرح شود. مادر ابتدا باید دین و اخلاق را تعریف کنیم تا سپس نوبت به پرسش از رابطه آنها برسد. ملاحظه گردید در آن نظریه ای که اخلاق و دین را متباین می دانست دین طوری معنا شد که با آن تعریفی که ما از دین داریم تا اندازه ای فرق می کند. آنها - یعنی اخیرا علما غربی - دایره دین را به ارتباط بین انسان با خداءمنحصر می کنند. دینداری یعنی اینکه انسان خدا را بشناسد، به خدا معتقد باشد و عبادتی انجام دهد. دین یعنی همین و لذاافکار سکولاریزم و گرایشهای سکولاریستی بر همین اصل مبتنی است. ریشه این تفکر در غرب از بعد رنسانس شروع شده است و امروز هم دیگر سکه رایج است. البته بجز موارداستثنایی در بعضی از مکاتب و محافل کاتولیک و امثال اینهاغالب موارد این است که اصلا دین ربطی به مسائل دیگر نداردو با مسائل جدی زندگی ارتباطی ندارد. دین نوعی گرایش واحساس است که انسان نسبت به خدا دارد و می رود در معبد آن گرایش و احساس و نیاز روانی خود را ارضا می کند و هیچ دلیلی هم ندارد که این موضوع واقعیتی داشته باشد، صرفا یک احساس و تجربه شخصی و معنوی است که در آدم وجود دارد.به هر حال با این تعریفی که از دین می کنند، می توانند بگویند که رابطه دین با اخلاق رابطه تباین است، و آنها ربطی به هم ندارد.اخلاق را هم این گونه معنا می کنند که اخلاق عبارت ازارزشهایی است که در رفتارهای اجتماعی انسان مطرح می شود،مثلا اینکه انسانها باید با هم چگونه باشند، انسان بایدخوش اخلاق باشد، خوش رفتار باشد، خوشرو باشد، درستکارباشد، راست بگوید و عدالت را رعایت کند. تمامی اینهامصادیق اخلاق می شود و البته راستگویی و درستکاری یا به تعبیر دقیق تر صداقت و امانت دو اصل اساسی است که سایرامور از این دو اصل ناشی می شود. پس خلاصه این دو قلمرو ازهم جداست. آن (یعنی اخلاق) رابطه بین انسانها را بررسی می کند و این (یعنی دین) رابطه انسان را با خدا، و این دو ربطی نیز به هم ندارند. ما اگر بخواهیم ببینیم که این نظریه درست است یا نه اول باید ببینیم ما دین را چه می دانیم، در این صورت است که معلوم می شود آیا این نظر را می توان پذیرفت یا خیر؟ امااجمالا می توان گفت ما این نظر را درست نمی دانیم. زیرا اخلاق تنها روابط اجتماعی انسانها نیست کما اینکه تنها آن صفات وملکات نفسانی که دو اصل یا سه اصل یا چهار اصل دارد نیزنیست. همه رفتار و ملکات انسانی که قابل مدح و ذم باشد ودارای صبغه ارزشی باشد خواه مربوط به رابطه انسانها بایکدیگر یا رابطه انسان با خدا باشد یا حتی رابطه انسان باخودش باشد. همه این باید و نبایدهای ارزشی در حوزه اخلاق قرار می گیرد پس اخلاق لزوما اختصاص به محدوده خاصی -مثل رابطه انسانها با یکدیگر یا رابطه انسان با خدا - ندارد. دین نیز چنین است. هدایتهای دین اسلام فقط به بیان رابطه انسان باخدا اختصاص ندارد بلکه در قرآن کریم و جوامع روایی ماهزاران مسائل دیگر از قبیل مسائل فردی و اجتماعی و سیاسی وبین المللی مطرح است که همه اینها جزء دین است. حالا اگردینی در عالم باشد که به این مسائل نپرداخته باشد ما با آن کاری نداریم، دینی که ما می گوییم اسلام است. لااقل کاملترین مصداقش اسلام است. و اسلام به همه اینها پرداخته، همه اینهاجزء دین است. کما اینکه عقاید هم جزء دین است، اعتقاد به خدا، نبوت، معاد و سایر اعتقادات فرعی همه جزء دین است واینکه دین شامل اعتقادات و اخلاق و احکام است و احکام نیزبه اقسامی تقسیم می شود از واضح ترین مطالب مربوط به دین است. بنابراین دین هم منحصر به رابطه انسان با خدا نیست وقتی ما دین و اخلاق را به این صورت تعریف کردیم دین تقریبا یاتحقیقا تمام شئون زندگی انسان را در بر می گیرد.
البته از یک دیدگاه خاص، بر این مبنا چیزی خارج از حوزه دین واقع نمی شود، البته تاکید می کنم از دیدگاه خاصی دین تمام امور را در بر می گیرد ولی معنی این سخن آن نیست که فرض بفرمایید قواعد حساب و هندسه هم جزء دین باشد، فرمولهای فیزیک و شیمی هم جزء دین باشد بلکه چون این امور درزندگی انسان نقش دارند و همه اینها به نحوی با تکامل انسان ارتباط دارند به دین نیز مربوط می شود. اما صرف روابطی که بین پدیده ها هست، روابط علی و معلولی که بین ترکیبات فیزیکی و شیمیایی است یا فعل و انفعالات فیزیکی اینهابه تنهایی ربطی به دین ندارد، اما از آن جهتی که اینها با انسان وتکامل انسان ارتباط دارند در قلمرو دین قرار می گیرند و به این معنا هیچ چیز از دین خارج نیست و همه چیز دارای حکمی خواهد بود و دارای ارزشی خواهد بود، لااقل حکم مباح داردکه باز هم دین باید بگوید که این مباح است. با این تعریف ما آن نظریه اول را به کلی ساقط می دانیم که دین و اخلاق با هم تباین دارند و هیچ رابطه منطقی و ذاتی و اصیل بینشان وجود ندارد.یعنی چنین نیست که اگر رابطه ای بین دین و اخلاق باشد اتفاقی و بالعرض باشد، خیر، این مطلب را قبول نداریم. با تعریفهایی که از دین و اخلاق کردیم روشن می شود که این گونه نیست امانظریه مقابلش که اخلاق جزئی از دین باشد آن هم البته یک مقداری متفرع، برای این است که ما تعریف دقیق تری از اخلاق بکنیم چون اخلاق می تواند به عنوان جزئی از دین مطرح باشدیعنی اخلاق با آن سبکی که دین ارزشیابی می کند. اما اگر اخلاق را همان مسائل موضوعات و محمولات در نظر گرفتیم(صرف نظر از آن نظریه ای که دین درباره اخلاق دارد یا روشی که برای ارزشیابی اخلاقها ارائه می دهد. خود این مسئله را حالاراه حلش هرچه باشد فلان کار خوب است یا بد، حالا خوب وبد یعنی چه؟ و ملاکش چیست و از چه راهی باید کشف کرد؟اگر به اینها اعتنایی نداشته باشیم) در این صورت می توان گفت کسی که معتقد به هیچ دینی هم نیست یک نوع اخلاقی رامی پذیرد زیرا می گوید این کار خوب است، بنابراین باید آن راانجام داد. مثلا براساس مدح عقلا گفته می شود فلان کار خوب است. به هر حال می شود که کسی دین نداشته باشد اما بر هرمبنایی - مثلا مدح عقلا - بگوید کار خوب را باید انجام داد. براین مبنا اخلاق لزوما در حوزه دین و جزء دین قرار نمی گیرد.اگر اخلاق را این گونه معنا کردیم بین اخلاق و دین یک نوع عموم و خصوص من وجه می شود، یعنی از طرفی اخلاق شامل دین است و از طرف دیگر دین شامل اخلاق است اما شامل اخلاق دینی، اخلاقی که ارزشش از ناحیه دین اعتبار یافته وروشش از راه دین تامین شده و ملاکش در آنجاهایی که عقل راه ندارد وحی الهی است و اگر عقل هم راه داشته باشد که خوب هر دو با هم دعوت می کنند. «ان الله یامر بالعدل والاحسان.» عقل هم با یامر بالعدل و احسان و منافات ندارد که عقل و دین به یک چیز دعوت و توصیه کنند. اما در نهایت آنچه که برای ما قابل قبولتر است همان نظریه دوم است، یعنی اخلاق جزئی از دین است. بر این مبنا رابطه دین و اخلاق رابطه عموم و خصوص من وجه نیست بلکه رابطه جز و کل است. به تعبیر دیگر، رابطه اخلاق با دین رابطه ارگانیکی است مثل تنه ای نسبت به درخت است، دین یک ریشه دارد و یک تنه وشاخ و برگ و یک میوه. ریشه دین همان عقاید است، تنه اش اخلاق است و احکام هم شاخ و برگ یا همان میوه هایش است.اگر این گونه بیان کردیم. تنه درخت جزء خود درخت است وچیزی جدای از درخت نیست به این خاطر بود تا بگوییم چه رابطه ای است بین اخلاق و دین، البته این تنه اگر تنه دینی باشدو اگر صبغه دینی داشته باشد جزء دین است نه اینکه اخلاق رایک جوری معنا کنیم که با اخلاق غیردینی یا حتی با اخلاق ضددینی هم سازگار باشد. همچنان که می دانید امروز گرایش غالب در فرهنگ غربی گرایش پوزیتویستی است، در اخلاق هم همین طور است، یعنی ارزشهای اخلاقی را قراردادی می شمرند و لذا همه چیز را قابل تغییر و تحول می دانند. به عبارتی دیگر یک چیزی که در یک زمانی بسیار زشت و بداست ممکن است در یک زمان دیگر زیبا و خوب بشود وبالعکس. پرواضح است که با چنین تلقی ای از اخلاق، اخلاق جزء دین نمی شود اما براساس تعریفی که از دین داریم - یعنی دین عبارت است از هر آنچه که با رفتار و تکامل و سعادت انسان ارتباط پیدا می کند - اخلاق جزء دین است و رابطه بین آن دو رابطه اتحاد است، یعنی اتحاد یک جز با کل خودش.