فارسی
پنجشنبه 09 فروردين 1403 - الخميس 17 رمضان 1445
قرآن کریم مفاتیح الجنان نهج البلاغه صحیفه سجادیه
0
نفر 2
100% این مطلب را پسندیده اند

جامعیت دین اسلام

جامعیت دین از مباحث مهم و اصیل فلسفه دین و كلام جدید است كه می‌تواند در مورد هر دینی مطرح باشد، مثلاً درباره دین اسلام بحث جامعیت تحت عناوین مختلف از قدیم الایام میان مفسرین، حكما و متكلمین رایج بوده است. در دهه‌های اخیر به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تشكیل حكومت اسلامی و در پی تلاش برای پیاده كردن ابعاد اجتماعی، سیاسی ... اسلام در جامعه، مسأله جامعیت دین به صورت جدّی مطرح شده است. نگارنده دراین مختصر تلاش می‌كند تا ضمن ارائه بیانی فشرده از اقوال مختلف در زمینه «جامعیت دین اسلام» نظریّه مختار و ادلّه اثبات آن را روشن كند.
نظریه نخست: رویكرد حداكثری نسبت به جامعیت دین
دین جامع همه علوم و معارف بشری است و در همه عرصه‌های زندگی مادی و معنوی، همه مسایل نظری و عملی را در سطح كلان و جزیی بیان می‌كند و تعالیم آن ما را از هرگونه تلاش فكری در شناخت انسان و جهان و ابعاد مختلف زندگی بی‌نیاز می‌كند. و لذا دین نظام‌های لازم جهت اداره جامعه را در بر دارد و می‌توان علوم اجتماعی، سیاسی و تجربی نظیر جامعه شناسی، روان شناسی، اقتصاد، علم سیاست، فیزیك و شیمی و حتی علوم كامپیوتری و... را از دین استخراج كرد.[1]
در نقد این رویكرد افراطی به جامعیت دین به طور اختصار می‌توان گفت: دین نمی‌تواند در همه عرصه‌های زندگی مادی و معنوی، همه مسایل نظری و عملی را در سطح كلان و جزیی بیان كند و جامع همه علوم و معارف بشری باشد و بتوان علوم انسانی و تجربی را از دین استخراج نمود؛ چرا كه لازمه معارف بشری به علّت تأثیر محدودیت‌های تاریخی، اجتماعی، زبانی و معرفتی انسان، خطاپذیری است در حالی كه دین الهی كه از محدودیت‌های مذكور مصونیت داشته، دارای ویژگی حقانیت و خطاناپذیری است و لذا نمی‌تواند با علوم و معارف بشری هم آهنگ و همراه باشد؛ زیرا در صورت بطلان فرضیه‌ها و داده‌های عقلانی بشر یا باید دین را تأویل برد و یا قایل به بطلان آن شد. افزون بر آن كه خود معارف و علوم بشری نیز با یكدیگر ناسازگاری‌های فراوانی دارند. به عنوان نمونه برخی از دین‌داران ساده اندیش برای این كه به گمان خود از قافله پرشتاب علم عقب نمانند، سعی در تطبیق باورهای دینی بر داده‌های علوم تجربی ـ كه از سطح فرضیه فراتر نیستند ـ كرده‌اند. برای مثال مراد از آسمان‌های هفتگانه مورد اشاره قرآن را فلك‌های نه گانه هیئت بطلمیوس به شمار آورده، برای تكمیل عدد، عرش و كرسی را نیز به آنها افزوده‌اند! باطل شدن فرضیه‌هایی همچون فرضیه افلاك نه گانه، روشن كرد كه چنین تلاش‌های عجولانه‌ای برای هم‌آهنگ جلوه دادن دین و علم، بزرگ‌ترین ضربه را بر پیكره دین وارد خواهد ساخت.[2]
از سوی دیگر اگر قایل شویم دین همه مسایل نظری و عملی را در سطح كلان و جزیی بیان كرده با جاودانگی آن در تضاد است؛ زیرا رمز جاودانگی قرآن آن است كه خود را در قالب مخصوص و برنامه‌ای محدود محصور نمی‌سازد و جزئیات وبرداشت متناسب به زمان و مكان را به اندیشمندان دین می‌سپارد كه متناسب با شرایط و دگرگونی‌ها، از آن قالب‌های كلی استخراج كنند.
نظریه دوم: دیدگاه حداقلی به جامعیت دین
به اعتقاد این گروه تنها وظیفه دین ارائه رهنمودهایی برای رسیدن به سعادت و كمال اخروی انسان است. و مدعی‌اند دین برای اداره شئون دنیوی نیامده است و اساساً كاری به دنیای انسانها ندارد و جامعیت دین را در این می‌دانند كه آن چه در هدایت به كمال و سعادت اخروی انسان نقش دارد در اختیار بشر قرار دهد و امّا چگونگی شناخت علوم انسانی و تجربی، تشكیل حكومت، روش اداره حكومت، چگونگی مبارزه با مشكلات و مفاسد اجتماعی، مهار قدرت سیاسی در جامعه دینی، چگونگی ایجاد عدالت اجتماعی و دهها پرسش دیگر از قلمرو دین خارج است و این آدمی است كه باید بدون استمداد از آموزه‌های دینی خود با سامان‌دهی مناسبات اقتصادی، سیاسی، و... جامعه بپردازد. و دین در این زمینه‌ها تنها به كلیات بسنده كرده و از راهكار معین پرهیز كرده است و در صورتی كه به تدبیر امور دنیوی و تنظیم معیشت و تعیین نظام بپردازد خود نیز دنیوی و ایدئولوژیك می‌شود و این با جاودانگی آن در تضاد است.[3]
در نقد این دیدگاه باید گفت: از دیدگاه اسلام انسان یك موجود مادی محدود به این دنیا نیست بلكه موجودی فراتر از ماده و دارای زندگی جاوید است كه همه شئون و اعمال او با سرنوشت نهایی او ارتباط دارد. یعنی هرگونه تلاشی در این زندگی در سعادت ابدی و یا شقاوت او تأثیر خواهد داشت. «الدنیا مزرعه الاخره»[4] «الیوم عمل و لاحساب وغداً حساب و لاعمل»[5]. از این رو نوع رفتار اجتماعی و سیاسی كه انسان بر می‌گزیند به مانند رفتارهای فردی او تأثیر قطعی در سعادت و خوشبختی و یا شقاوت و بدفرجامی اخروی او دارد؛[6] و لذا دینی كه علاوه بر مسایل فردی به مسایل اجتماعی انسان و سعادت و هدایت جامعه می‌اندیشد نمی‌تواند نسبت به اجرای احكام و چگونگی اداره جامعه، تعیین ساختار حكومت، اصل عدالت و قیام به قسط، ایجاد تعاون و امنیت در جامعه و... طرح و نظری نداشته باشد.
ثانیاً با نگاهی به آیات و روایات به روشنی ثابت می‌شود كه احكام، دستورات و رهنمودهای اجتماعی، سیاسی و... بسیاری جهت هدایت جامعه‌ی اسلامی در آنها یافت می‌شود. كه اگر وجود این آیات در دین نشانگر گستردگی قلمرو دین در امور اجتماعی نباشد وجود چنین قوانین لغو خواهد بود و شكی نیست كه خداوند فعل عبث انجام نخواهد داد.
نظریه سوم: رویكرد معتدل و نظریه مختار
جامعیت دین را باید در راستای هدف و رسالت آن ملحوظ داشت و باید از هرگونه افراط و تفریط در این زمینه پرهیز كرد. با نگاهی اجمالی به قرآن و روایات در می‌یابیم كه هدف دین، تأمین سعادت دنیا و آخرت او است و چون امور دنیوی و مناسب اجتماعی تأثیر شگرفی در روحیات و كمال انسان و تأمین سعادت واقعی وی دارند، دین خاتم هرگز نمی‌تواند از دخالت در این امور چشم‌پوشی كند و باید برای تمام آنها برنامه‌ای جامعه ارائه دهد.
به بیان دیگر، قرآن برنامه سعادت انسان را بر خداشناسی و اعتقاد به یگانگی خدا بنا نهاده است؛ آن گاه اعتقاد به معاد را از آن نتیجه می‌گیرد و سپس پیغمبرشناسی را از اصل معاد اخذ می‌كند؛ چرا كه رسیدن به پاداش و جزای اعمال نیك و بد، كه مهمترین فلسفه معاد است ممكن نیست، مگر آن كه نخست از راه وحی و نبوت از طاعت و معصیت آگاه شویم. پس از این سه اصل اساسی، ‌و علاوه بر اعتقادات دیگر به بیان اصول اخلاق نیكو و صفات حسنه‌ای می‌پردازد كه مناسب با اصول مزبور باشد، و آن گاه قوانین عملی را كه در واقع حافظ سعادت حقیقی و پرورش دهند. اخلاق نیكو و بالاتر از آن، عامل رشد وترقی اعتقادات درست و اصول اولیه می‌باشند، پایه‌ریزی می‌كند. بدین ترتیب قرآن مشتمل بر سه بخش كلی است: 1. اصول عقاید اسلامی، اعم از توحید، نبوت، معاد و سایر اعتقادات متنوع بر آنها؛ 2. اخلاق پسندیده ونیكو؛ 3. احكام شرعی و قوانین عملی، كه كلیات آنها در قرآن آمده و تفاصیل وجزئیاتشان به پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ واگذار شده است. و آن حضرت نیز بر اساس احادیث متواتری نظیر حدیث ثقلین، بیان اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ را جایگزین بیان خود ساخته است.[7] «این برنامه هم چنان كه با تأمل در محتوای آنها روشن است، مشتمل بر همه ابعاد زندگی انسان، اعم از فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی است. (اسلام) همان طوركه برای وظایف عبادی قانون دارد، برای امور اجتماعی و حكومتی (نیز) قانون و راه و رسم دارد».[8]
بنابراین، مقصود از جامعیت دین آن است كه در راستای هدف و رسالت خود رئوس كلی همه معارف لازم را برای تحقق این هدف در اختیار بشر قرار دهد، به گونه‌ای كه بشر با تطبیق آن اصول كلی به صورت نظام‌مند بتواند هم معارف و راهنمون‌های مورد نیاز را برای رسیدن به سعادت خویش به دست آورد.[9]
بعد از روشن شدن مفهوم جامعیت، حال سؤال این است كه از چه روشهایی می‌توان جامعیت دین اسلام را اثبات نمود؟
در پاسخ به سؤال فوق باید گفت: جامعیت دین خاتم را می‌توان از دو راه اثبات كرد:
الف. دلیل عقلی؛[10] كه آن را با بیان چند مقدمه توضیح می‌دهیم:
1. خداوند حكیم آدمی را برای رسیدن به كمال نهایی و سعادت جاودانه آفریده است.
2. زندگی دنیا مقدمه زندگی آخرت است و سعادت و شقاوت ابدی در گرو چگونه زیستن در این جهان است. یعنی اعمال و رفتار ما در رسیدن به سعادت و یا محروم شدن از آن دخیل و مؤثّرند.
3. شرط لازم برای سعادتمندی در جهان آخرت منوط به شناخت چگونگی رابطه اعمال با نتایج اخروی آن است؛ زیرا تا زمانی كه رابطه اعمال و رفتارها با نتایج اخروی آن و رابطه آنها با سعادت و شقاوت آدمی روشن نباشد چگونه می‌توان برنامه صحیح و همه جانبه‌ای برای زندگی این جهان پی‌ریزی كرد.
4. ابزار عمومی شناخت (حس و عقل) از درك چگونگی روابط اعمال و رفتار دنیوی با نتایج اخروی ناتوان است. ضعف و نارسایی حس و عقل از بررسی ویژگی‌های این دو نوع ادراك هویدا می‌شود:
ـ برد و قلمرو شناخت ادراك حسی كه از راه حواس ظاهری و در اثر ارتباط با جهان مادی حاصل می‌شود، بسیار محدود است و تنها چیزهایی كه با ما در ارتباط پیدا می‌كنند، آن هم در حدّ ارتباطش و در زمانی كه این ارتباط برقرار است مورد ادراك حس واقع می‌شود. به علت محدودیت برد ادراك حسی نمی‌توان توقع داشت كه به وسیله آن مسیر صحیح زندگی در تمام ابعادش، و جنبه ‌ارزشی اعمال و رفتارمان ـ به ویژه رابطه انسان با نتایج اخروی آن‌ ـ را بشناسیم.
ـ امّا ادراكات عقلی؛ آن چه عقل به تنهایی و صرف نظر از تجربه خارجی درك می‌كند یك سلسله مفاهیم كلی است كه اصطلاحاً به آنها بدیهیات اولیه می‌گویند؛ مانند محال بودن اجتماع نقیضین. این گونه مفاهیم نیز برای بازشناسی روابط پیش گفته كارایی ندارد؛ زیرا بدیهیات اولیه عقل بسیار محدود است و هرگز نمی‌تواند حكم صدها روابط ما با خدا، خودمان با دیگران و محیط زندگی را تعیین كند و جنبه ارزشی آنها را بیان نماید.
ـ ادراكات تجربی نیز كه از همكاری حس وعقل حاصل می‌شود، در حدی است كه در دایره تجربه انسان قرار گیرد، ولی آن چه جنبه ‌ماورای مادی دارد در دام تجربه و آزمایش نمی‌افتد تا بتوانیم رابطه ماده و غیرماده را هم از راه تجربه اثابت كنیم.[11]بنابراین شناخت پدیده‌های اخروی و كشف و درك رابطه اعمال و رفتار آدمی با نتایج اخروی آن و آگاهی از تأثیر اعمال آدمی در نیك بختی یا تیره‌روزی نه توسط حس و نه عقل و نه حتی از همكاری آن دو حاصل نمی‌شود. و از سوی دیگر چنان كه گفتیم توانایی طراحی برنامه‌ای صحیح و جامع برای زندگی منوط به آگاهی و شناخت این تأثیر و تأثرها است. حال كه شناخت‌های عمومی و همگانی برای رسیدن به هدف و غایت خلقت ناكافی و نارسانید مقتضای حكمت خداوند این است كه با ارسال رسول و انزال كتب برنامه‌ای جامع و كامل فراروی انسان قرار دهد تا آدمی بر اساس آن، راه صحیح زندگی و برنامه سعادت خود را بشناسد.
ب. دلیل نقلی؛ آیات متعددی بر جاودانگی و جهانی بودن قرآن دلالت دارند كه از آنها می‌توان جامعیت دین اسلام را ثبات نمود:
1. جهانی بودن دین خاتم و جامعیت آن
برخی از آیات قرآن، اسلام را دین جهانی معرفی می‌كند كه خداوند آن را برای تمام بشریت هدیه كرده‌ است، نه برای یك گروه و یا منطقه خاصی، مانند:
«قل یا ایها الناس انی رسول الله الیكم جمیعاً»[12]؛ بگو ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم. «و ارسلناك الا رحمه للعالمین»[13]؛ و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستاده‌ایم.
لازمه جهانی بودن دین خاتم آن است كه متناسب با جوامع مترقی دیگری غیر از جامعه جزیره ‌العرب كه نیازهای بشری داشته و معارف در سطح بالاتری را می‌طلبید، نیز سخنی داشته باشد تا مایه هدایت و راهنمایی آنها نیز باشد، و این امر شاهدی بر جامعیت دین اسلام باشد.
2. جاودانگی دین خاتم و جامعیت آن
یكی از ویژگی‌های دین خاتم كه آن را از سایر شرایع دیگر ممتاز می‌كند «جاودانگی» آن است كه ظهورش توأم با پایان یافتن و مختومه شدن دفتر نبوت بوده است و احكام و تعالیم آن برنامه حیات بخشی را برای تمام انسانها در طول اعصار ارایه می‌دهد.
«ما كان محمداً با احد من رجالكم و لكن رسول الله و خاتم النبییّن»[14]؛ محمد پدر هیچ یك از مردان شما نیست، ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.
«تبارك الذی نزل الفرقان علی عبده لیكون للعالمین نذیراً»[15]؛ بزرگ و خجسته است كسی كه بر بنده خود فرقان (= كتاب جدا سازنده حق از باطل) را نازل فرموده، تا برای جهانیان هشدار دهنده باشد.
حال كه قرآن آخرین دین الهی و آورنده آن خاتم پیامبران و تعالیم و احكام آن سند هدایت برای كل آدمی و او مكلف به وفاداری دایمی از آن است، ‌چنین انتظاری پیش می‌آید كه اسلام باید برای تمام انسانها در اعصار مختلف سخن داشته باشد و زمینه هدایت همه جوامع حتی پیچیده‌ترین آنها را فراهم و سعادت دنیوی و اخروی آنها را تأمین نماید.
البته آیات دیگری نیز برای جامعیت دین خاتم مورد استناد قرار گرفته مانند آیاتی كه تبیان بودن هر چیزی را در قرآن تأكید می‌كند:
«و نزلنا علیك الكتاب تبیاناً لكلّ شیء و هدی و رحمه و بشری للمسلمین»[16]؛ و این كتاب را كه روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارت‌گری است، بر تو نازل كردیم.
یكی از صفات عمومی قرآن این است كه بیان هر چیزی است و به تعبیر خود قرآن «تبیان لكل شیء» است و از آن جا كه قرآن كتاب تربیت و انسان سازی است، و برای تكامل فرد و جامعه، در همه ابعاد معنوی و مادی نازل گشته. منظور از «كل شی» در این آیه همه اموری است كه برای پیمودن این راه هدایت لازم است.[17] به بیان دیگر آن چه كه در سعادت و هدایت انسان تا روز قیامت مؤثر است اعم از مسایل ارزشی و اخلاقی، معارف حقیقی مربوط به جهان بینی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی و یا مسایل مربوط به جهان هستی، در آن بیان شده است.[18]
روایات فراوانی نیز از معصومین درباره جامعیت دین خاتم نقل شده كه ما در این جا فقط به ذكر برخی از آنها اكتفا می‌كنیم:
رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در سفر حجه الوداع فرمود: ای مردم، هیچ چیزی نیست كه شما را به بهشت نزدیك و از آتش جهنم دور كند، مگر آن كه شما را به آن امر نموده‌ام، و هیچ چیزی نیست كه شما را به آتش جهنم نزدیك و از بهشت دور كند، مگر آن كه شما را از آن نهی كرده‌ام.[19]
از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز نقل شده كه فرمود: همانا خداوند تبارك وتعالی قرآن را بیانگر هر چیزی قرار داده است حتی به خدا سوگند كه رها نكرده چیزی را كه بندگان خدا به آن احتیاج داشته باشند، تا آن جا كه كسی نمی‌تواند بگوید: ای كاش خداوند آن را در قرآن بیان می‌كرده و نكرده است.[20]
پی نوشت:
[1] . سید محمدعلی ایازی، جامعیت قرآن، چاپ اول، رشت، انتشارات كتاب مبین، 1378، ص 59 ـ 67.
[2] . محمد تقی مصباح یزدی، معارف قرآن، ج 1 ـ 3، قم: موسسه در راه حق، بی‌تا، صص 229 ـ 231.
[3] . عبدالكریم سروش، كیان، دین اقلی و اكثری، سال هشتم، ش 41، ص 2 ـ 9.
[4] . محمد تقی مجلسی، بحار الانوار، ج 70، ص 225.
[5] . همان، ج 32، ص 354.
[6] . محمد تقی مصباح یزدی، نظریه سیاسی اسلامی، ج 1، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381، ص 46 ـ 50.
[7] . محمد حسین طباطبایی، قرآن در اسلام، قم، هجرت، 1360، ص 11 ـ 13.
[8] . امام خمینی، ولایت فقیه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار، 1378، ص 9.
[9] . علی ربانی گلپایگانی، جامعیت و كمال دین، چ اول، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379، ص 16.
[10] . البته متكلمین از این دلیل برای اثبات ضرورت نبوت و نیازمندی به وحی نیز استفاده می‌كنند.
[11] . رك: محمد تقی مصباح یزدی، معارف قرآن، ج4، (راهنما شناسی) قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1376، ص 9 ـ 30، و آموزش عقاید، تران، شركت چاپ و نشر بین الملل، 1380، درس بیست و دوم، ص 212 ـ 218.
[12] . اعراف، 158.
[13] . انبیا، 107.
[14] . احزاب، 40.
[15] . فرقان، 1؛ یوسف، 104.
[16] . نحل، 89.
[17] . ناصر مكارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 11، چ چهارم، تهران، دار الكتب الاسلامیه، 1362، ص 36.
[18] . محمد تقی مصباح یزدی، قرآن شناسی، ج 2، انتشارات مدرسه معصومیه، بی‌جا، بی‌تا، ص 163 ـ 172.
[19] . كلینی، اصول كافی، ج 1، كتاب فضل العلم، باب 18، حدیث 5.
[20] . حویزی، نور الثقلین، ج 3، قم، مطبعه الحكمه، حدیث 174، ص 74.


منبع : اندیشه قم
0
100% (نفر 2)
 
نظر شما در مورد این مطلب ؟
 
امتیاز شما به این مطلب ؟
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:

آخرین مطالب

امام سجاد (ع) و روشهای تفسیری
بی‌تفاوتی مصداق بی‌دینی است
بركرانه ی صحیفه ی سجادیه
ملحق شدن راس مطهر امام حسین (ع) به بدن مطهر
علامه شهید مطهری
وَ اَمّا حَقّ الْجَارِ فَحِفْظُهُ غَائِباً وَ ...
پنج درس آموزنده سعادت بخش
جایگاه صحیفه سجادیه در بین دانشمندان
راویان صحیفه غیر از ابن سكون و عمیدالروساء
شرح های صحیفه سجادیه

بیشترین بازدید این مجموعه

آثار اخروی نماز
كلام اميرالمؤمنين عليه السلام در باب حرص‏
دعا؛ اسلحه مؤمن‏
نگاهی به واپسین روزهای عمر امام حسن مجتبی (علیه ...
برتري امام حسين(ع) بر امامان ديگر
شما چقدر به عهد خود وفا می کنید؟
تاثیر صلوات در حسابرسی آخرت!
افزایش رزق و روزی با نسخه‌ امام جواد (ع)
سوره ای از قران جهت عشق و محبت
متن دعای معراج + ترجمه

 
نظرات کاربر

پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز



گزارش خطا  

^