احسان و نیكوكاری، امری عقلی و پسندیده خاص و عام است. همه ادیان الهی، بویژه دین اسلام، اهمیت ویژه ای برای این فضیلت قایل شده اند. مؤمنان واقعی و صاحبان اندیشه در هر عصر و نسلی كوشیده اند كه وجود خویش را به این اخلاق نیكو آراسته نمایند.
در اینجا سعی شده است مباحثی نظیر: مفهوم احسان، آثار نیكوكاری، عوامل احسان، مصادیق و موانع احسان موردبررسی قرارگیرد. مطلب را باهم ازنظر می گذرانیم:
● مفهوم احسان
احسان و نیكوكاری، به جهت برانگیختن احساس خوش و لذت روحانی، امری شایسته و ارزشی است كه مورد اقبال و استقبال بیشتر مردم است. انسان طبیعی به طور فطری گرایش به زیبایی ها و تحسین دارد؛ از این رو كارهای شایسته كه در شكل كامل آن صورت می گیرد و از لحاظ زیباشناختی روح لطیف آدمی را به صورت خود جلب و جذب می كند، مورد تحسین عموم مردمان قرار می گیرد.
راغب اصفهانی در كتاب مفردات الفاظ قرآن كریم، بر این باور است كه واژه حسن و مشتقات آن وصف آن دسته از امور دینی و یا دنیایی قرار می گیرند كه به سبب داشتن گونه ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسی و مانند آن می تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب كند. وی می افزاید: احسان به مفهوم كار نیكو كردن و نیز انجام دادن درست، نیك و شایسته كاری در شكل كامل آن، در قرآن به كار رفته است و شواهدی را برای آن می آورد.
● قلمرو كاربردهای احسان
مفهوم احسان در كاربردهای متعدد و متنوع آن، تصویر ارزش و جایگاه آن را در نظام فكری و ارزشی اسلام، در كنار بیان و تحلیل مصادیق و پی آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده ای از آموزه های قرآنی و روایی و نیز در حوزه یادشده را تشكیل می دهد. بخش قابل توجهی از آموزه های نبوی و علوی (ولایتی) مربوط به احسان بیشتر به مباحث جزیی پرداخته است. به نظر می رسد با همه تلاش های گسترده ای كه از سوی مفسران و مؤلفان صورت گرفته است، تعریف دقیقی از اصطلاح قرآنی احسان به دست داده نشده است؛ زیرا همه این تعاریف به سبب گستردگی مصادیق و عناصر مؤثر در مفهوم احسان و نیز عدم تفكیك میان كاربردهای آن، از جامعیت لازم برخوردار نمی باشد.
▪ تعاریفی چون:
رساندن نفع و سود نیكو و شایسته ستایش به دیگری؛ (التبیان ج۲ ص ۱۵۳ و نیز ج ۴ ص۴۲۶) كاری كه از سر آگاهی و به شكل شایسته انجام گیرد؛ (مجمع البیان، طبرسی، ج۱ ص۲۴۸) و نیز انجام كاری به شكل نیكو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سود به دیگری بی چشم داشت هرگونه پاداش و جبران كردنی (المیزان ج ۴ ص۲۰) نتوانسته است مقصود و مفهوم را چنان كه باید و شاید به خواننده منتقل كند واز دربرگیرندگی برخوردار باشد تا بتوان از آن ها به تعریفی جامع و مانع یاد كرد. از آیات قرآنی و بیان مصادیق احسان می توان به این مطلب دست یافت كه عناصر و مؤلفه هایی چون ایمان، انگیزه، نیت الهی (حسن فاعلی) نیك بودن ذاتی كار (حسن فعلی) شكل شایسته انجام كار (هیئت صوری) رساندن خیر و خوبی به دیگری به عنوان عناصر اصلی در تحقق مفهوم احسان مهم و مؤثر هستند. در پاره ای از مصادیق همه و در پاره ای دیگر تنها بخشی از عناصر یادشده، مرز معنایی احسان را تشكیل می دهند.
● گستره معنایی احسان در آموزه های قرآنی
واژه احسان به معنای انجام دادن كار نیك به طور عمده در آیاتی به كار رفته كه پس از بیان اموری چند از عاملان آن به عنوان محسن یادشده است و مورد ستایش قرار گرفته است. (بقره آیه ۵۸، آل عمران آیه ۱۳۴؛ اعراف آیات ۵۵ و ۵۶) در این آیات، ضمن بیان مصادیق كارهای نیك، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام دادن كار نیك ترغیب و تشویق می كند. آیاتی كه با تصویر بخش های مهمی از شخصیت های فكری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آنان را نمونه بارزی از محسنان (نیكوكاران) معرفی می كند، نیز در این دسته جای دارند (یوسف آیات ۵۱ و ۵۶؛ صافات، آیات ۱۰۲ و ۱۰۵؛ قصص آیه ۱۴)
در برخی از آیات بدون تعیین مصادیق نیكی، به نیكی كردن به دیگر (معنای دیگر از احسان) دستور و سفارش می دهد. (نساء آیه ۳۶؛ انعام آیه ۱۵۱؛ قصص آیه ۷۷).
احسان به معنای انجام دادن نیكو و شایسته یك كار در شكل كامل و تمام آن نیز در برخی از آیات به چشم می خورد كه می توان به آیات ۲۳ سوره یوسف و نیز ۷ سوره سجده و آیه ۳ سوره تغابن اشاره كرد. البته در كاربردهای قرآنی فاعل احسان در این معنا، محسن خوانده نمی شود. (مجمع البیان، ج ۱ ص ۵۱۵)
مطالعه و تأمل در آیات نشان می دهد كه احسان، مفهومی انتزاعی و جامع هرگونه خیر و نیكی است. این مسئله برای تازیان عصر ظهور نیز شناخته شده بود، ولی قرآن با تغییر در گستره معنایی آن، مفهوم جدیدی را تولید می كند و آن را از حوزه انسان و انسان به انسان و خدا نیز می كشاند.
احسان كه درنظر بیشتر مفسران، حسن آن عقلی بوده و از راه سیره عقلا تأیید می شود، در عین تفاوت مفهومی از جهت مصادیق دارای گستره ای یكسان با برخی مفاهیم و پردامنه دیگر قرآن است. از این رو در پاره ای از آیات، تقوا (آل عمران آیه ۱۳۳ و ۱۳۴) و در پاره ای دیگر ایمان و عمل صالح (كهف آیه ۳۰) به احسان و انجام دادن كار نیك، تعریف شده است. همچنین از مقایسه برخی آیات با یكدیگر برمی آید كه نیكوكاری و انجام عمل صالح (بقره آیه ۶۲ و نساء آیه ۱۲۵) و نیز حسنات (انعام آیه ۱۶۰) مترادف با احسان به معنای انجام كار نیك است.
در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد شده برای نمونه می توان از جمله به معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا كه بیانگر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم نیك بودن در احسان كه بیشتر حس فعل را می رساند اشاره كرد. احسان به صورت یكی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه درگستره اخلاق به كار رفته است، اما قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب كلی اعتقادی، با ترسیم نظامی ازارزش های اساسی اسلام كه در هم تنیده و تفكیك ناپذیرند، شاكله عاطفی و رفتاری و گفتاری مومنان را در حوزه های گوناگون ارتباط با خدا (بقره آیه ۵۸) با خود (اسراء، آیه ۷)، دیگران (بقره آیه ۸۳) دین (انعام آیه ۸۴) و بیگانگان (مائده آیه ۱۳) تصویر می كند. توجه قرآن به تصویر جنبه های گوناگون شخصیت شماری از پیامبران و معرفی آنان به عنوان محسنان ونیكوكاران می تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمروی معنایی یاد شده باشد. (یوسف آیه ۱۲ و قصص آیه ۱۴)
● وجوه معانی احسان
می توان برای احسان در آموزه های قرآنی سه معنای به نسبت متفاوت را ردگیری و شناسایی كرد:
۱) احسان به معنای انجام دادن كار نیك كه این معنا از احسان افزون بر كاربرد در حوزه های گوناگون ارتباط انسان با دین، پیامبران و دیگران، بیش از همه در حوزه ارتباط شناختی، عاطفی و رفتاری انسان باخدا به كار رفته است. این مساله ریشه در این بینش ونگرش قرآن دارد كه ارتباط تنگاتنگی میان خدا، جامعه و آخرت وجود دارد.
۲) احسان به معنای نیكی به دیگران كه از مصادیق احسان در معنای نخست نیز یافت می شود ولی كاربرد متمایزی دارد؛ زیرا ازآن جا كه در پاره ای موارد، فواید احسان بیش از فرد نیكوكار، متوجه كسانی است كه در حق ایشان نیكی شده و هیچ منفعتی برای نیكوكار نداشته و نیازی از وی تامین نمی شود، می تواند از معنای دوم متمایز سازد. این معنا در ارتباط با احسان خدا به انسان و گاه احسان انسانی نسبت به انسان دیگری چشم می خورد.
۳) احسان به معنای انجام كار شایسته در شكل كامل آن كه بیش تر به صورت صفتی از صفات فعل الهی در آیات قرآنی به كار رفته و از صفات خداوند است.
به نظر می رسد كه نیكوكاری و احسان در حوزه دینداری در اصطلاح قرآنی دارای دو مولفه اساسی اسلام و تسلیم در برابر خدا و اخلاص است. (نساء آیه ۱۲۵)
● اهمیت و جایگاه نیكوكاری و احسان
راغب اصفهانی در مفردات الفاظ قرآن كریم بر این نظر است كه احسان و نیكوكاری، خصلت و ویژگی انسانی است كه برتر ازعدالت خواهی است؛ زیرا عدالت آن است كه انسان آن چه را برعهده او نهاده شده، به جا آورد و آن چه سهم و حق اوست برگیرد؛ ولی احسان آن است كه بیش از وظیفه به جا آورد و كم تر ازحق بگیرد. در ارزش و اعتبار و اهمیت احسان و نیكوكاری از نظر اجتماعی همین بس كه پایه های استوار خانواده به عنوان كوچك ترین و بنیادین ترین حوزه اجتماعی و مصداق آن بر آن نهاده شده است و اگر اجتماع به عدالت قوام و استواری می یابد با احسان و نیكوكاری است كه به استحكام و استقرار واقعی خود دست می یابد.
● آثار احسان و نیكوكاری از منظر قرآن
یكی از روش های شناخت اهمیت وارزش وجایگاه موضوع و مساله ای، فهمیدن آثار، پیامدها و نقش آن در حوزه انسانی است. برای آن كه از ارزش احسان ونیكوكاری در آموزه های قرآنی به شكل درستی آگاه شویم، بهتر آن است كه به آثار دنیوی و اخروی احسان اشاره ای داشته باشیم.
در آیات قرآن برای احسان آثاری مادی و معنوی در دنیا و آخرت بیان شده است. از آثار مادی احسان می توان به افزایش روزی و اتمام نعمت اشاره كرد كه در آیه ۱۵۴ سوره انعام بیان شده است. خداوند در این آیه یكی از اسباب و عوامل اعطای نعمت و اتمام آن را نسبت به بنی اسرائیل، مساله نیكوكاری ایشان در برخی از زمان های گذشته یاد می كند و می فرماید: ثم آتینا موسی الكتاب تماما علی الذی احسن؛ سپس به موسی كتاب دادیم تا بر كسی كه نیكوكار بوده است نعمت را تمام گردانیم.
در آیه ۱۴۸ سوره آل عمران، خداوند سعادت دنیا و زندگی نیك و آسایش و آرامش را از آثار احسان ونیكوكاری اشخاص و یا جوامع بر شمرده و می فرماید: فاتهم الله ثواب الدنیا و حسن ثواب الاخره و الله یحب المحسنین؛ خداوند ثواب و پاداش دنیا و پاداش بهتر اخروی را به ایشان بخشید؛ زیرا خداوند نیكوكاران را دوست می دارد. در آیه ۳۰ سوره نحل نیز بر این پیامد پاداشی احسان توجه می دهد و مردمان را به همین جهت به نیكوكاری تشویق و ترغیب می كند. از آثار معنوی دنیوی كه قرآن برای احسان یاد می كند می توان به ایجاد دوستی و صمیمیت میان انسان ها و همگرایی اجتماعی اشاره كرد. خداوند با اشاره به این پیامد اجتماعی نیكوكاری می فرماید: لاتستوی الحسنه ولاالسیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینك و بینه عداوه كانه ولی حمیم (فصلت آیه ۳۴) در این آیه بیان می شود كه برای برداشتن كینه ها و دشمنی ها و دوری از واگرایی اجتماعی و دست یابی به همگرایی، احسان و نیكوكاری تا چه اندازه می تواند مفید و تاثیرگذار باشد.
منبع : پایگاه آفتاب
