در زمانی که کمتر کسی به ارزش علم و دانش پی برده بود، پیامبر اکرم(ص) با تأسیس مراکز علمی و سخنان جامع و تشویق مسلمانان به علم آموزی، توانستند خلأ ناشی از جهالت و خرافات را پر نموده و آینده روشن مسلمین را در پرتو علم و دانش، تضمین نمایند.
● اهتمام پیامبر (ص) به تعلیم و تعلم
جنگ بدر به پایان رسید و قریش با دادن هفتاد کشته و هفتاد اسیر، پا به فرار نهاد. پیامبر (ص) برای آزادی اسیران، شرطی گذاشت که تا آن روز سابقه نداشت و آن اینکه «اسیران با سواد، می توانند با تعلیم خواندن و نوشتن به ده نفر از اطفال، آزاد شوند، دیگران با پرداخت مبلغی از چهار هزار درهم تا هزار درهم آزاد می شوند و کسانی که ندار هستند بدون پرداخت دیه آزادند». (۱)
پیش از آن، پیامبر (ص) در مدینه، زمینی را که شتر در آنجا زانو خم کرد، به قیمت ده دینار برای ساختمان مسجد خریداری نمود تا اولین اقدام مثبت پیامبر (ص)، برای تأسیس یک مرکز عمومی، عملی شود. جالب آنکه غالباً مساجد تا آغاز قرن چهارم، در غیر اوقات، نماز، حکم مدارس را داشت و حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام می پذیرفت. و پس از قرن چهارم بود که مراکز علمی و آموزشی مستقلی ساخته شد.(۲)
ترویج خواندن و نوشتن در زمانی که مردم حجاز را امی (درس نخوانده) می خواندند و در میان قریش فقط هفده نفر توانایی خواندن و نوشتن داشتند و در میان دو گروه اوس و خزرج، تنها یازده نفر دارای چنین کمالی بودند. برای اسلام بسیار ارزشمند بود. (۳) زدودن غبار خرافات، اوهام و افسانه از زندگی مردم تنها با ترویج تعقل و تفکر، امکان پذیر بود و علم اندوزی، مقدمه تحقق این هدف به شمار می رفت.
دعوت به خواندن، از همان روز آغاز پیامبری، نشانگر عنایت ویژه آیین نبوی به مسأله تعلیم و تعلم است .(۴) تا آنجا که پیامبر اکرم (ص) از اهداف مهم بعثت خود را «تعلیم» ذکر می نماید. (۵)
● نحوه ارزش گذاری علم توسط پیامبر (ص)
با نگاهی دقیق تر به مسأله علم و اهمیت آن از دیدگاه پیامبر (ص)، می توان دریافت که هیچ امری حتی عبادات، به اندازه آن ارزش گذاری نشده است. از نظر عمومیت میان زنان و مردان، شرایط زمانی و مکانی و نیز نوع ارتباط علمی، حد و مرزی مانند عبادات، قائل نشده است. از دیدگاه پیامبر اکرم (ص) تحصیل علم و دانش بر هر مرد و زنی، واجب است و این نکته از مسلمات حدیث نبوی است که فرمود: «دانش اندوزی بر هر زن و مرد مسلمان واجب است». (۶)
هر چند در تاریخ به نمونه هایی از تبعیض بین زنان و مردان، ثروتمندان و فقیران و... در کسب علم و موقعیت های تحصیلی برمی خوریم، اما از دیدگاه اسلام، علم، نور و جهل، ظلمت است؛ علم، بینایی و جهل، کوری است و نجات از ظلمت و گمراهی اختصاص به زن و مرد و یا گروه خاصی ندارد؛ و حتی تأکید شده است که فرد مؤمن برای کسب حکمت و دانش بر مشرک و کافر ارجحیت دارد. از همین رو اگر علمی نزد آنان بود، باید آن را فراگیرد.(۷)
حق تعلیم و تربیت، از بزرگترین حقوق در اسلام به شمار می رود. از همین رو حفظ حرمت و منزلت معلم در اسلام بیش از هر آیین دیگری مورد توصیه است، تا آنجا که پیامبر(ص) فرمود: «از هر کس که حرفی آموختی، بنده او شده ای»(۸)
دیگر آنکه در زمان آموختن، هیچ محدودیتی وجود ندارد و فرد در هر سنی که باشد و در هر شرایطی قرار گرفته باشد، علم اندوزی برای او مفید است و محدود به زمان خاصی نیست: «از گهواره تا گور دانش بجوی»(۹)
نکته سوم در ارزش گذاری علم، عدم محدودیت مکانی برای طالب علم است؛ چراکه از دیدگاه پیامبر(ص) علم و دانش، به مکان خاصی محدود نشده است و بلکه به کسب دانش از دوردست ها نیز توصیه شده است: «علم را طلب کنید ولو در چین باشد»(۱۰) در آن زمان چین به عنوان مصداقی از دورترین نقاط بوده است و لذا پیامبر(ص) با این سخن، محدوده علم و دانش را به حد و مرز جغرافیایی تنزل نمی دهند.
نکته دیگر درمورد عدم محدودیت در نحوه ارتباط علمی میان علم اندوز و علم آموز است. پیامبر(ص)، علم را گمشده مؤمن می داند(۱۱) و فرموده است: «سخن حکیمانه- متقن و علمی- گمشده مؤمن است. هرجا آن را یابد شایسته آن است».(۱۲)
● کدام علم؟!
نکته مهم تر آنکه به راستی این همه توصیه برای علم آموزی درمورد چه علمی است؟ علم اخلاق، فقه، تفسیر، حدیث یا نجوم و طب و...؟! از کلام پیامبر(ص) می توان دریافت که علم، منحصر به احکام، حدیث و تفسیر محدود نمی شود. چراکه توصیه شده «اگر آن را نزد مشرک یا کافری یافتید، بیاموزید چون مسلمان بدان شایسته تر است.» بلکه ملاک علم اندوزی، مفید بودن آن علم است.
توصیه پیامبر(ص) به کسب «علم نافع»، می تواند در هر زمان، ما را در تحقق بخشیدن به سخنانش راهنما باشد. اگر علوم غیردینی موردنظر اسلام نبود، به طور قطع از سوی پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) مورد نهی واقع می شد و خود آن بزرگوار با ترجمه آثار علمی در زمینه های نجوم، منطق، فلسفه، طب، زیست و ادبی و تاریخی و... نیز مخالفت می کردند، حال آنکه نه تنها این امر صورت نپذیرفت، بلکه در رشته های مختلف علمی شاگردان بسیاری تربیت شدند. بنابراین، معیار علم، مفید بودن است. جامعیت و خاتمیت اسلام اقتضا می کند هر علم مفیدی را که برای جامعه اسلامی لازم است، علم دینی بدانید.
شهید مطهری(ره) در تحلیلی به نقل از مرحوم فیض کاشانی(ره) درخصوص «وجوب علم» می فرماید: «باید دید از نظر اسلام چه چیزی لازم و واجب است به وجوب عینی یا وجوب کفائی و اگر راه انجام آن تکلیف، تحصیل علم و یاد گرفتن است باید گفت تحصیل آن علم واجب و لازم است».(۱۳)
می توان گفت فریضه علم، تابع میزان احتیاج جامعه است. امروزه، هیچ فعالیتی بدون پشتوانه علمی، مؤثر وارزشمند نیست و بسیاری از شئون حیات انسان ها به علوم مختلف وابسته است. پس تحصیل علمی که به زندگی انسان معنا می بخشد، ضروری است.
انجام وظایف فردی واجتماعی، هرچند در مسائل خودسازی و رسیدن به کمالات انسانی و معنوی باشد، با چراغ علم میسر است. بنابراین گذشته از فضیلت نفس علم، کسب آن در مسایل خودسازی یا دیگرسازی، یک امر واجب و ضروری به شمار می رود.
پی نوشت ها:
۱-فرازهایی ا زتاریخ پیامبر اسلام(ص)، ص.۲۴۷
۲-همان، ص ۲۰۹- .۲۱۱
۳-همان، ص .۲۵
۴-علق، .۱
۵-رفتارهای پیامبر(ص) نیز در تأیید همین نکته بود. بطوری که وقتی وارد مسجد شد و دو حلقه جمعیت را که یکی مشغول عبادت و حلقه دیگر مشغول تعلیم و تعلم یافت، به سراغ گروه علمی رفت و فرمود: «هر دو بر خیر هستند، اما من فرستاده شده برای تعلیم هستم»؛ بحارالانوار، ج۱، ص.۲۰۶
۶-«طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه »؛ همان، ج۱، ص.۱۷۷
۷-«الحکمه ضاله المؤمن فاطلبوها ولو عندالمشرک تکونوا احق بها و اهلها؛ حکمت، گمشده مؤمن است پس به دنبالش بروید ولو آنکه آن را نزد مشکران بیابید. شما از آنان شایسته تر و سزاوارتر خواهید بود» بحارالانوار، ج ۲، ص۷۹.
۸-«من تعلمت منه حرفاً صرت له عبداً»؛ عوالی اللائی، ج۱، ص۲۹۲.
۹-«اطلبوا العلم من المهد الی اللحد»؛ نهج الفصاحه، ص۹۶۴.
۰۱-«اطلبوا العلم ولو بالصین»؛ بحارالانوار، ج۱، ص۷۷۱.
۱۱- «ضاله المؤمن العلم»؛ نهج الفصاحه، ص۱۷.۴
۲۱- «کلمه الحکمه ضاله المؤمن فحیث وجدها فهو أحق بها»؛ بحارالانوار، ج۲، ص۹۹.
۳۱- ده گفتار، ص۷۶۱.
منبع : پایگاه آفتاب
