حسرت؛ پیامد غفلت

شاید بارها این معنا را آزموده باشید که به سبب بی توجهی و غفلت از برخی امور، دچار حسرت و اندوه شده اید. این زمان است که به خود نهیب می زنید که اگر متوجه فلان امر می شدم و از آن غافل نمی گشتم، وضع، این گونه نمی شد که اکنون دچار آن هستم.
در یک مرتبه بالاتر، زمانی می رسد که آدمی نسبت به همه گذشته اش حسرت می خورد و انگشت ندامت به دندان می گزد، زیرا خود را در موقعیتی می یابد که بسیاری از ظرفیت ها و فرصت ها را بیهوده از دست داده و به جای آن که به اصول و اهداف توجه کرده باشد، خود را مشغول اموری کرده که هیچ چیزی جز ضرر و زیان عایدش نکرده است. این حالت عمومی همه انسان هاست اما غفلت برخی ها تا پای گور ادامه می یابد و هم چنان تا دم مرگ پرده ها کنار نرفته و حقیقت زیان و خسران عمر بر آنها کشف نمی شود. اما همین انسان غافل تا دم گور نیز هنگامی که مرگ به سراغش می آید، خود را در موقعیتی می یابد که قرآن از آن به کشف الغطاء و کنار رفتن پرده ها تعبیر می کند. در آن زمان است که حقایق چون خورشید در برابرش آشکار می شود و نتیجه و پیامد اعمالش را که دوزخ حسرت و ندامت است به چشم خویش می بیند: لترون الجحیم.
● غفلت، بی توجهی به اصول و اهداف
اصولا غفلت در انسان ها امری طبیعی است؛ زیرا عواملی چون جهل و نادانی، وسوسه های نفسانی و شیطانی، درگیری با جزئیات زندگی و خواسته های بی پایان مادی و مانند آن چنان آدمی را دربرمی گیرد که اصول و اهداف را به دست فراموشی می سپارد. از اینرو فراموش می کند که چرا و چگونه و برای چه آفریده شده است و در چه موقعیتی قرار دارد و به کدام سمت و سو حرکت می کند؟
ممکن است شخصی به هدف فتح قله ای بلند چون دماوند و اورست حرکت کند ولی در مسیر خویش با مظاهر بسیار بدیع و شگفت انگیز مواجه می شود و سرگرم آنان می گردد و از هدف اصلی غافل می شود در حالی که قله در برابرش استوار ایستاده است و آن را می بیند و نمی بیند؛ زیرا غفلت، حالتی است که انسان چیزهایی را که در برابر دیدگانش است نمی بیند و حضورش را ادراک و فهم نمی کند؛ زیرا ذهن و خاطرش مشغول به امور دیگری است.

زمانی به شخص، انسان غافل گفته می شود که وی به هدف و مقصودی عمل و یا حرکتی را آغاز می کند ولی به سبب مشغول شدن به امور جزیی و فرعی با آن که هدف و مقصود در برابرش حاضر است، آن را نمی بیند و به سمت و سوی آن حرکت نمی کند. این گونه است که اقدامات وی هر چند که بسیار می تواند در جای خود مفید و سازنده باشد ولی به سبب آن که موجبات غفلت زدگی از هدف را فراهم آورده است، اقدامات پوچ و بیهوده می شود؛ زیرا هدف و مقصود حرکت را برآورده نساخته است. بر این اساس انسان غافل کسی است که اصول و اهداف را فراموش کرده و سرگرم امور جزیی، فرعی و پیرامونی شده است.
خداوند کسانی را که فلسفه آفرینش و هدف آن را فراموش کرده و اعمال و رفتارشان را برخلاف آن تنظیم و سامان داده اند، انسان های غافلی می داند که خود و دیگری را به زحمت می افکنند. البته، تنها کافران و یا منافقان و مشرکان نیستند، بلکه بسیاری از مومنان نیز هر چند هدف را یافته و حرکت هایی را به سمت و سوی آن آغاز کرده اند ولی به سبب آن که در طول مسیر مشغول امور دیگر مسایل فرعی و جزیی می شوند و از هدف و ابزارهای دست یابی آن باز می مانند به عنوان انسان های غافل معرفی می شوند. به سخن دیگر، غافل می تواند انسانی باشد که اصولا هدف و مقصد را با آن که در برابرش است، نمی بیند و امور دیگری را هدف و مقصد قرار می دهد و یا انسانی باشد که هدف و مقصد را شناخته و اشتباهی در تطبیق ندارد ولی در ادامه سیر و حرکت از آن غافل شده و به امور دیگری سرگرم می شود. از این رو خداوند از غفلت مومنان نیز سخن می گوید که با آن که هدف و ابزار را می شناسند، ولی در جنب الله، راهی دیگر را در پیش می گیرند و از مقصد و مقصود باز می مانند و زمانی متوجه غفلت خویش می شوند که کار از کار گذشته است.
البته غفلتی که پایدار باشد و به هنگام مرگ و کنار رفتن پرده ها از میان برود، غفلتی است که حسرت پایدار و جاودانه به همراه خواهد داشت و شخص در این حالت افسوس و دریغ می خورد که چرا فرصت را از دست داده و ظرفیت خویش را نشناخته است ولی در این زمان دیگر پشیمانی سودی ندارد. بنابراین بر مؤمن است که با حسابرسی نسبت به وضعیت و موقعیت و اعمال خود در هر شبانه روز، بر اساس کتاب راهنمای هدایت، به ارزیابی و بازسازی بپردازد. براین اساس در اسلام مسئله محاسبه نفس به عنوان یک مسئله مهم و کلیدی مطرح شده تا انسان را نسبت به هدف و موقعیت کنونی و برنامه آینده حساس کند و تا دیر نشده و کار از کار نگذشته زمینه بازگشت به مسیر را فراهم آورد.
● عوامل غفلت زا

برای این که همواره شخص نسبت به موقعیت و وضعیت خود آگاه باشد، باید نسبت به علل و عوامل غفلت زا حساسیت داشته باشد واجازه ندهد تا این عوامل وی را در مسیر بی بازگشت قرار دهد و پرده های تاریک و سنگین غفلت را بر چشم هایش افکند؛ زیرا اگر چنین پرده ای از غفلت افکنده شود زمانی انگشت حسرت و پشیمانی و افسوس به دندان می گیرد که دیگر دیر شده است و راه بازگشتی نیست.
به نظر می رسد که عوامل غفلت زا می تواند هر چیزی باشد که آدمی را از هدف و مقصد باز دارد و یا نسبت به اسباب و ابزارهای دست یابی به آن غافل نماید. بر این اساس اموری که خود در اصول اسباب و ابزار بودند، می توانند به جای هدف قرار گیرند و شخص را به خود مشغول دارند. بسیار دیده و شنیده شده است که اشخاصی مشغول اسباب و ابزارها شده و به آن اصالت بخشیده و از هدف و مقصود بازمانده اند. از این رو در برخی از روایات راه دوزخ بسیار سرگرم کننده و زیبا و راه بهشت بسیار سنگلاخی و سخت به نمایش گذاشته شده است. به این معنا که طبیعت دنیا که خود مزرعه ای برای آخرت و بهشت سعادت آدمی است می تواند به سبب زیبایی هایش موجب دوری انسان از خدا و بهشت شود و اصالت یابد. همان گونه که بی ایمانی و جهل نسبت به حقایق هستی و اهداف آفرینش (انعام آیه۲۷ و حجر آیه۲ و مریم آیه۳۹) می تواند عامل غفلت آدمی شود و به جای برنامه ریزی برای خدایی شدن و متاله گشتن و دست یابی به کمالات، او را سرگرم امور مادی و دنیوی کند، هم چنین اموری چون غرور و فخر فروشی و تمسخر دیگران می تواند آدمی را از حقیقت دور دارد و به غفلت کشاند (زمرآیه ۵۶) ترک کارهای نیک و اعمال صالحه نیز از علل و عوامل غفلت زا و حسرت زا است، زیرا انسان هنگامی که کارهای نیک می کند، متوجه خدا و اهداف آفرینش است و هنگام ترک این گونه اعمال، سرگرم اموری دیگر می شود که جز غفلت پیامدی ندارد. از این رو خداوند در آیات ۵۰ و ۵۳ سوره اعراف و نیز ۳۶ و ۳۷سوره اعراف از آن به عنوان عاملی غفلت زا یاد می کند که کافران در قیامت خود را سرزنش می کنند که چرا از اعمال نیک غافل شدند تا این گونه از مسیر کمالی و هدف آفرینش بازمانند.
از عوامل دیگر غفلت زا می توان به رفاه زدگی اشاره کرد. خداوند درآیات ۱۳ و ۱۴ سوره انبیاء توضیح می دهد که اتراف و رفاه زدگی عامل مهمی درغفلت انسان هاست؛ زیرا انسان های رفاه زده کسانی هستند که از نعمت های الهی به درستی بهره نمی گیرند و آن را درامور باطل و غیرضروری و مفید به کار می گیرند.

اطاعت از رهبران باطل و پیروی از آنان نیز موجب می شود تا انسان، گرفتار غفلت شود؛ زیرا آنها به جای آن که انسان را به سوی حقیقت و اهداف آفرینش هدایت و سوق دهند، به سوی امور دنیوی و مادی چون قدرت و ثروت وشهرت سوق می دهند و معنویت و صفات کمالی را از انسان سلب می کنند. براین اساس خداوند در آیات ۱۶۶ و ۱۶۷ سوره بقره این گونه اطاعت ها از رهبران باطل را عامل غفلت بشر معرفی می کند که در روز قیامت بر آن حسرت می خورند.
بخل و خست در زندگی از دیگر عوامل غفلت زایی است که آدمی را از مسیر اصلی زندگی باز می دارد؛ زیرا بخل، بیانگر علاقه شدید شخص به زندگی مادی دنیوی است و همین دلبستگی موجب می شود تا به دیگری کمک نکند؛ این گونه است که از خدا و آخرت غافل می شود و به زندگی مادی می چسبد. (اسراء آیه ۲۹)
اصولا ترک احسان (زمر آیه ۵۶ و ۵۸) و ترک انفاق به نیازمندان (قلم آیات ۱۷تا ۳۱) از علل غفلت زایی است که خداوند به آن ها توجه می دهد.
این ها تنها نمونه هایی از علل و عوامل غفلت زا در زندگی است که در آن جا به آن اشاره شده است؛ با نگاهی به آیات قرآنی می توان علل و عوامل دیگری را یافت که آدمی باید از آن ها پرهیز کند؛ زیرا این علل و عوامل موجب می شوند تا آدمی به جای حرکت در مسیر اصلی آفرینش و دست یابی به مقصد و مقصود، درامور باطل و بیهودگی گرفتار آید و سرگرم آنها شود.
● عوامل غفلت زدا
برای رهایی از این عوامل اندیشه و تعقل در دنیا و آخرت و ارزش گذاری مناسب برای هر یک از آن ها می تواند زمینه ساز خوبی برای مصونیت از غفلت و حسرتی گردد که گربیانگر شخص می شود. خداوند درآیات ۳۱ و ۳۳ سوره انعام مردم را به تعقل و اندیشه دراین مسایل و اهداف آفرینش دعوت می کند و یادآوری این اهداف با ذکر الهی را عاملی مهم برای رهایی از غفلت برمی شمارد.
به این معنا که یاد کرد دایمی خداوند موجب می شود تا انسان ها همواره هدف اصلی آفرینش را درنظر داشته باشند و اسباب وابزارهای مناسب آن را تهیه و فراهم آورند و اجازه ندهند تا اسباب و ابزارها خود، جایگزین هدف اصلی شود.
توجه به امامان(ع) وحرکت درمسیر آنان و الگوبرداری دایمی از سیره ایشان می تواند از دیگر عوامل غفلت زدا باشد. به این معنا که آدمی را از غفلت رهایی بخشد؛ زیرا امامان (ع) راهنمایان هستند که در برابر دیدگان آدمی می باشند و انسان به سادگی با نگاهی به سیره و روش زندگی آنان می تواند اصالت اموری که آدمی را به هدف می رساند از امور غیر اصیل باز شناسد.

تفریط درحق امام (ع) به معنای نادیده گرفتن ایشان در زندگی و اعمال است. از این رو مردمان غافل در روز قیامت از این که از امام (ع) پـیروی نکرده اند خود را سرزنش می کنند و حسرت می خورند. این که امام را جنب الله نامیده اند از آن روست که طاعت آنان همان اطاعت از خدا و مسیر آنان مسیر دست یابی به اهداف آفرینش است.
(زمر آیه ۵۶)
آیات قرآنی این معنا را مورد تاکید قرار می دهند که انسان باید همواره به امور و مسایل خود چنان توجه کند که امور اصیل را از امور غیراصیل عوامل و اسباب و ابزارهایی که وی را درمسیر درست قرار می دهد از عوامل و اسباب بازدارنده باز شناسد. البته تنها شناسایی این امور برای رسیدن به هدف کفایت نمی کند، بلکه نیازمند آن است که هر کسی آن چه را شناخت به درستی عمل کند؛ زیرا بسیاری از کسانی که اهل علم و دانش هستند به سبب آن که اهل عمل نیستند نمی توانند به مقصد و هدف برسند و جالب آن که حسرت ایشان در قیامت بیش از دیگران است.
از جمله این افراد می توان به عالمانی اشاره کرد که دیگران را به حق دعوت می کنند ولی خود در غفلت به سر می برند و آن چه را شناخته اند به دیگران توصیه می کنند ولی خود از آن غافل می شوند و به امور دیگری می پردازند. این دسته در قیامت و رستاخیز بسیار بدبخت هستند و حسرت و اندوه ایشان بیش از دیگران است. باشد با بهره گیری از آموزه های وحیانی وسیره عملی معصومان (ع) در مسیری گام برداریم که به دور از هرگونه غفلت و حسرت است.