آثار مادی و معنوی قناعت

 قناعت مترادف با میانه روی در خرج کردن و هزینه نمودن مال برای خود و خانواده است.
● چیستی قناعت
قال علی(ع):لاکنز اغنی من القناعه
هیچ گنجی بی نیازکننده تر از قناعت نیست. (۱)
قناعت چیست؟ در تعریف قناعت علمای اخلاق چنین گفته اند:
- بهره وری از مال به مقدار نیاز و ضرورت
- قناعت صفتی است در مقابل حرص و طمع (۲)
- قناعت حالتی است مابین افراط و تفریط. یعنی حالتی است میان اسراف و سخت گیری در خرج کردن مال. (۳) برخلاف سخاوت که حالتی است میان اسراف و بخل. زیرا سخاوت در مورد بخشیدن مال به دیگران است نه خرج کردن آن برای خود و خانواده. (۴)
پیامبراکرم(ص) از جبرئیل درباره معنای قناعت می پرسند. جبرئیل می فرماید: آن است که انسان به آنچه از دنیا (از راه حلال) نصیبش می شود هرچند مقدارش کم باشد، آن را کافی دانسته و از خدای خویش سپاسگزاری نماید. (۵)
نتیجه اینکه: قناعت نه به داشتن است و نه به نداشتن، بلکه عنصر اصلی درمفهوم قناعت اکتفانمودن به ضروریات زندگی است، چنانچه اگر این خصوصیت در روان آدمی رسوخ کرده و ملکه او گردد دست آوردهای ارزشمندی از جمله آرامش روانی در دنیا و رستگاری و سعادتمندی در آخرت پیدا خواهدکرد.(۶)
گفت پیغمبر: قناعت چیست؟ گنج
گنج را تو وانمی دانی ز رنج
این قناعت نیست جز گنج روان
تو مزن لاف ای غم و رنج روان (۷)
● آثار محسوس و مادی قناعت
شخصی که توانسته صفت قناعت را در خود نهادینه و ثابت کند، بنا به فرموده بزرگان دین در چنین فردی قطعا دست آوردهای ارزشمند دیگری همچون عزتمندی، توانمندی، عقلانیت، آسایش و راحتی بدن (۸)، عفت و پارسایی، آزادگی، آسودگی خاطر از ناحیه مردم، نداشتن غم و اندوه، فراهم نمودن زندگی مطلوب و گوارا (۹)، نمایان خواهدشد.

● آثار معنوی قناعت
قناعت از نشانه های پرهیزکاری و پارسایی شمرده شده است. سرلوحه رضا و خشنودی خداوند متعال است. انسان را از ورطه خطرناک حرص و طمع دورمی سازد.سلامت دین را درپی دارد. از مهمترین اسباب اصلاح نفس شمرده می شود. نشانه خیرخواهی خدا نسبت به آدمی است. قناعت عبادت و عبودیت را درپیشگاه حضرت حق زیبا و نیکو جلوه می دهد و از علائم شرافت و بزرگی همت محسوب می گردد. (۰۱)  اگر می خواهی از جمله شاکرترین مردم باشی قناعت پیشه کن، اگر خواهان خودسازی هستی، قناعت را همت خود ساز. از نشانه های خوشبختی در زندگی است و در روز قیامت، حساب شخص قانع یقیناً آسان خواهدبود.(۱۱) از نشانه های برجسته شخص رستگار و مؤمن محسوب می شود. (۲۱)
خدا را ندانست و اطاعت نکرد
که بر بخت و روزی قناعت نکرد
قناعت توانگر کند مرد را
خبر کن حریص جهانگرد را
قناعت کن ای نفس بر اندکی
که سلطان و درویش بینی یکی(۳۱)

روش دستیابی به قناعت
زیاده طلبی وحرص در واقع یک نوع بیماری روحی بوده و از یک تحلیل غلط ذهنی ناشی می شود.
برای درمان آن ابتدا باید تصور خودمان را اصلاح نماییم.  مردی به امام صادق(ع) شکایت برد که مرتب در پی روزی رفته و به خواسته هایم می رسم اما قانع نمی شوم و همیشه بر حرص و طمع من افزوده می شود. سپس از امام(ع) خواست او را راهنمایی کند. حضرت فرمود:اگر توانستی به حداقل مالی که زندگیت را می گذراند راضی شده و درخود احساس بی نیازی کنی، واقعا از همه دنیا احساس بی نیازی خواهی کرد. در غیراین صورت، اگر همه دنیا را هم به تو بدهند بازهم احساس بی نیازی نخواهی کرد. (۴۱)

آن شنیدستی که وقتی تاجری
در بیابانی بیفتاد از ستور
گفت چشم تنگ دنیا دوست را
یا قناعت پرکند یا خاک گور (۵۱)

روزی پیامبر گرامی(ص) به شترچرانی گذر کرد. شخصی را برای گرفتن مقداری شیر نزد او روانه کرد. شتربان گفت: آنچه در پستان شتران است صبحانه قبیله است و آنچه در ظرفهاست شام ایشان می باشد. رسولخدا(ص) فرمود: خدایا مال و فرزندانش را زیاد کن.  سپس به گوسفندچرانی گذر کرد. حضرت یک نفر را برای گرفتن مقداری شیر نزد او فرستاد. چوپان گوسفندها را دوشید و هرچه داشت در ظرف پیامبر(ص) ریخت و گوسفندی هم برای حضرت فرستاد و عرض کرد همین اندازه نزد ما بود، اگر بیشتر هم بخواهید به شما می دهیم. رسول خدا(ص) فرمود: خدایا او را به قدر کفاف روزی ده.
یکی از اصحاب عرض کرد: یا رسول الله(ص) برای شترچران که شما را پاسخ مثبت نداد دعایی فرمودی که همه ما آن را آرزو می کنیم و برای گوسفندچران که حاجت شما را روا کرد دعایی فرمودید که هیچ یکی از ما آن را نمی خواهیم. حضرت فرمودند: آنچه کم باشد و کفایت کند بهتر است از آنچه که زیاد باشد اما دل را مشغول دارد. آنگاه فرمودند: بار خدایا به محمد و آل محمد(ص) به اندازه کفاف روزی فرما. (۶۱)  شیخ صدوق از ابوهاشم جعفری روایت کرده که گفت: وقتی فقر و نداری برمن شدت یافت، خدمت امام علی النقی(ع) مشرف شدم. چون در محضر ایشان نشستم فرمود: ابوهاشم، کدام یک از نعمت های خدا را که به تو عطا کرده می توانی سپاسگزار باشی؟
ابوهاشم گفت: جواب درستی نداشتم که بدهم. سپس خود حضرت هادی(ع) فرمودند: خداوند ایمان را روزی تو کرد که به واسطه آن بدن ترا بر آتش جهنم حرام کرد، ترا عافیت بخشید تا بتوانی اطاعت کنی و قناعت را روزی تو کرد تا آبرویت حفظ شود. ای ابوهاشم من این کلمات را بتو گفتم زیرا گمان کردم که تو قصد شکایت داری از خدایی که این همه نعمت به تو ارزانی داشته است. سپس امام دستور دادند که به او صد دینار زرسرخ پرداخت نمایند. مرحوم شیخ عباس قمی در تفسیر این حدیث چنین می گوید: از این حدیث شریف استفاده می شود که ایمان از عظیم ترین نعمت های الهی است زیرا که قبول شدن تمام اعمال منوط به آن است و بعداز آن نعمت عافیت است و پس از عافیت نعمت قناعت است. روایت شده در ذیل آیه «من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مومن فلنحینیه حیاه طیبه » (سوره نحل آیه ۷۹)
یعنی هر کس عمل صالحی انجام دهد اعم از اینکه مرد باشد یا زن او را به حیات طیب (زندگی خوش) زنده نماییم. از امام معصوم سؤال شد که منظور از حیات طیب چیست؟ فرمودند: حیات طیب همان قناعت است.(۷۱)
گویند: «دیو جانسن کلبی» که یکی از حکمای یونان بود وبرای خود چیزی اندوخته نداشت وپیوسته زهد پیشه کرده و در نداری زندگی می کرد، وقتی اسکندر او را به مجلس خود دعوت کرد.آن حکیم به فرستاده اسکندر گفت: بگو به اسکندر آن چیزی که ترا از آمدن پیش من باز داشته، همان چیز مرا از آمدن نزد تو مانع شده است. آنچه ترا بازداشته است سلطنت تو است و آنچه مرا بازداشته قناعت من است.(۸۱)
بند بگسل، باش آزاد ای پسر
چند باشی بند سیم و بندزر
گر بریزی بحر را در کوزه ای
چند گنجد؟ قسمت یک روزه یی
کوزه چشم حریصان پر نشد
تا صدف قانع نشد پردر نشد(۹۱)
از قناعت هیچکس بی جان نشد
از حریصی هیچکس سلطان نشد(۰۲)
نصیحتی کنمت بشنو و فراغت کن
چو فقر روی کند روی قناعت کن(۱۲)
نتیجه: از جمله مهمترین و مؤثرترین مبانی اصلاح الگوی مصرف، در فرهنگ دینی ما، «قناعت» است. آموزه قناعت، در بستر زندگی فردی و حتی اجتماعی در عین برخورداری و دارایی، مهار مستحکمی بر افسار هزینه ومصرف می زند. قناعت بیش از هرچیز و پیش از اینکه یک الگوی رفتاری باشد، از بار معرفتی عمیق برخوردار است.
علی(ع) می فرمایند: قناعت ناشی از معرفت نفس است.(۲۲)

فردی که خود را به سلاح قناعت مجهز ساخته است چنانچه از دنیا بهره مندیش زیاد باشد در عرصه مصرف و هزینه به مقدار لازم و ضرورت اکتفا می نماید و از هرگونه اسراف و افراط دوری می جوید. و چنانچه از دنیا بهره مندیش کم باشد، با چراغ پرنور قناعت باشهد شیرین حیات طیب، مسیرزندگی خویش را روشن و نورانی می نماید.
مومن خود را از دیگران بی نیاز می داند چون الگوی رفتاری خود را «قناعت» قرار داده است. و به همین علت بسیار عزیز و عزتمند است. مومن دامن پاک خویش را به سیاهی های حرص و طمع آلوده نمی سازد.  بنظر می رسد تا وقتی آحاد جامعه اسلامی از حیث معرفتی و باور، ارزش قناعت را درک و فهم نکند و آن را در حیطه عمل فردی و اجتماعی خویش به مثابه الگوی صحیح زندگی عزتمندانه وارد ننماید، از اصلاح الگوی مصرف نشانی مطمئن بدست نخواهد داد.
پی نوشت :
۱- نهج البلاغه، محمد دشتی حکمت ۱۳۷
۲- معراج السعاده، ملااحمد نراقی ص ۰۳۳
۳-۴- درس هایی از اخلاق، آیه الله مشکینی، ص ۱۵۳
۵- طرائف الحکم، آیه الله احمد آشتیانی، جلد۲، ص ۲۹۸
۶- میناگر عشق، کریم زمانی، ص ۸۳۷
۷- مثنوی معنوی دفتر اول، ۲۳۲۲-۲۳۲۱
۸- منتخب میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ج۲ص ۹۵۸
۹ و ۰۱- غررالحکم، ۲ جلدی، ج۲، ص ۳۲۴-۳۲۳
۱۱- میزان الحکمه، پیشین، ص ۸۵۹
۲۱- نهج الفصاحه ، مرتضی فرید تنکابنی، ص ۱۳۵
۳۱- کلیات سعدی، بوستان سعدی، ص ۲۵۴- ۵۵۲
۴۱- اصول کافی، کلینی، ترجمه سیدجواد مصطفوی ج۳ ص ۹۰۲
۵۱- کلیات سعدی، گلستان، پیشین، ص ۵۷
۶۱- اصول کافی، پیشین ص ۰۱۲
۷۱ و ۸۱- مجموعه آثار شیخ عباس قمی، ولی فاطمی ص ۵۱۴ و ۶۰۵ همچنین المیزان ج ۱۲ ص ۴۱۵ و نهج البلاغه، دشتی ص ۳۸۴
۹۱- مثنوی معنوی، پیشین، دفتر اول، ۲۱-۹۱
۰۲- همان، دفتر پنجم، ۲۳۹۸
۱۲- نشان از بی نشان ها، علی مقدادی اصفهانی ج۱ ص ۳۴۴
۲۲- غررالحکم، پیشین، ص