آثار دید و بازدید و صله ارحام

یکی از سنتهای شایسته که در اسلام بسیار مورد سفارش است و در ایام نوروز رونقی خاص دارد، صله ارحام و دید و بازدید اقوام و آشنایان است. عزت و قدرت و پیروزی یک ملت در سایه وحدت و همدلی است. پیوند با خویشان و انس و الفت با آنها منشأ بیشتر همبستگی هاست. ایام نوروز، با تعطیل شدن اکثر مشاغل و اداره ها، فرصت خوبی برای دید و بازدیدهای فامیلی و گرم کردن این کانون وحدت فراهم می آید. مقاله زیر نیم نگاهی به اهمیت انجام این وظیفه دارد. با هم آن را که از سایت تبیان انتخاب شده از نظر می گذرانیم.

● صله ارحام در قرآن

خداوند ما را به صله ارحام، بسیار سفارش کرده است. در قرآن کریم می خوانیم: «... واتقوا الله الذی تساءلون به والارحام ان الله کان علیکم رقیبا.» (نساء۱)؛ از خدایی که به نام او از یکدیگر می پرسید (همگی به عظمت او اعتراف می کنید و هرگاه می خواهید از یکدیگر چیزی بپرسید و بگیرید، نام مقدس او را مطرح می کنید و می گویید تو را به خدا...) و در مورد خویشاوندان از خدا پروا کنید- که مبادا قطع رابطه کنید- همانا خداوند رقیب (و مراقب) شماست. «والذین یصلون ما امرالله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون الحساب... اولئک لهم عقبی الدار.» (رعد/۲۱ و ۲۲)؛- عاقلان کسانی هستند- که آنچه خداوند متعال امر به پیوند آن کرده (مانند صله رحم و دوستی پدر و مادر و محبت اهل ایمان) اطاعت می کنند و از خدا می ترسند و به سختی هنگام حساب می اندیشند... اینها در عاقبت جایگاهی نیکو دارند. «فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فی الارض و تقطعوا ارحامکم. اولئک الذین لعنهم الله فاصمهم و اعمی ابصارهم» (محمد /۲۲-۲۳)؛ آیا شما (منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روی بگردانید، یا در زمین فساد و قطع رحم کنید، باز هم امید (نجات) دارید. همین منافقان هستند که خدا آنها را لعن کرده، گوش و چشمشان را کر و کور گردانیده است.

● صله ارحام در روایات

از آیات و روایات در می یابیم که صله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده می شود. قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهی دور شمرده است. امام سجاد(ع) فرمود: «... از همنشینی با کسی که از خویشانش بریده است بپرهیز.» امام صادق (ع) فرمود: از «خالقه» (۱) بپرهیزید؛ زیرا انسان را نابود می سازد. راوی پرسید: «خالقه» چیست؟ امام فرمود: قطع رحم.(۲) امام باقر(ع) می فرماید: رسول خدا(ص) فرمود: به حاضران و غایبان امتم و کسانی که هنوز به دنیا نیامده اند تا روز قیامت، سفارش می کنم با خویشان خود بپیوندند، هر چند میان ایشان به اندازه یک سال راه رفتن فاصله باشد. همانا صله ارحام از اموری است که خدای متعال آن را بخشی از دین قرار داده است.(۳) طلحه بن زید از امام صادق(ع) چنین نقل کرده است: مردی از قبیله «خثعم» خدمت رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: برترین چیز در اسلام چیست؟ فرمود: ایمان به خداوند. پرسید: بعد از آن چیست؟ پاسخ داد: صله رحم. عرض کرد: بعد از آن چیست؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر. پرسید: مبغوض ترین اعمال نزد خداوند کدام است؟ پاسخ داد: برای خدا شریک قرار دادن. عرض کرد: پس از آن کدام است؟ فرمود: قطع رابطه با خویشاوندان. پرسید: پس از آن چیست؟ پاسخ داد: به بدیها دستور دادن و از خوبیها نهی کردن.(۴)

● ارزش پیوند با خویشان

پیامبر اکرم(ص) فرمود: کسی که با جان و مال در راه صله رحم اقدام می کند، خداوند متعال اجر صد شهید در نامه اعمالش می نویسد. و در برابر هر قدمی که در این راه بر می دارد، چهل هزار حسنه برایش ثبت می کند و چهل هزار گناه از او محو می گرداند و او را چهل هزار درجه بالا می برد؛ و مانند این است که صد سال با صبر و استقامت خدای را بندگی کرده است.(۵) پیامبر اکرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است و قرض هجده برابر و ارتباط با برادران دینی بیست برابر و پیوند با خویشان بیست و چهار برابر.(۶) علی بن ابی حمزه که از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام است می گوید: از امام(ع) پرسیدم: مردی از سوی پدر و مادر و اقوام، حج عمره و نماز و روزه بجای می آورد و صدقه می دهد. حکم آن چیست؟ امام (ع) فرمود: اشکالی ندارد. بلکه در قبال این اعمالی که برای آنها انجام می دهد، دو پاداش دریافت می کند.

۱) پاداش اعمالی که برای آنها انجام داده.

۲) پاداش صله رحمی که به این وسیله تحقق بخشیده است.(۷)

● شناختن ارحام

پرسش اصلی در این بحث این است: ارحام و اقوام چه کسانی هستند؛ پیوند با آنها چگونه بر قرار می شود؛ و قطع رحم با چه کاری تحقق می یابد؟ در مرحله بعد باید معلوم کرد که وظیفه ما در برابر برخی از اقوام چیست؟ در شرع مقدس اسلام معنای خاصی برای «ارحام» ذکر نشده و مراد از «ارحام» معنای «عرفی»(۸) آن است؛ یعنی مطلق نزدیکان و بستگان. بنابراین خویشاوندان پدری و مادری را هر چند با چند واسطه باشد، شامل می شود و فرزندان و خویشان آنها را نیز در برمی گیرد.(۹)

● برقراری پیوند

در اسلام برای چیزهایی که سبب پیوند با خویشان می گردد، حد خاصی تعیین نشده؛ بلکه به فهم عمومی بستگی دارد. در عادات و سنتهای مردم، نزدیک یا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممکن است عملی نسبت به یکی از نزدیکان پیوند به شمار آید، اما نسبت به دیگری که نزدیکتر است، قطع رابطه باشد. در موارد تردید، باید جانب احتیاط را مراعات کرد تا مبادا مرتکب گناه کبیره قطع رحم شویم. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «پیوند با خویشان را حفظ کنید، هر چند با سلام کردن باشد.»(۰۱) کمترین چیزی که به وسیله آن این پیوند برقرار می شود، رفت و آمد و سلام کردن است. اما در بعضی از موارد اکتفا به این مقدار کافی نیست؛ برای مثال اگر یکی از اقوام فقیر باشد و دیگری ثروتمند، صله رحم به وسیله کمک های مالی و دفع ضرر از آنها تحقق می یابد؛ و اگر هیچ توجهی به مشکلات اقوام نداشته باشد؛ قطع رحم کرده است. در نتیجه تحقق صله رحم به اوضاع و احوال و موقعیت و زمان بستگی دارد. هدیه دادن، دلجویی کردن، دید و بازدید، خودداری از آزار، تمسخر و تحقیر نکردن، عیادت هنگام بیماری، شرکت در مجالس شادی و غم، پذیرفتن دعوت در اعیاد و میهمانیها و هر کاری که سبب می شود مردم بگویند اینان ارتباط خانوادگی شایسته ای دارند، سبب تحقق صله رحم است. قهر کردن، جواب سلام ندادن، ترش رویی، شرکت نکردن در محافل، کمک نکردن در گرفتاریها، گله های نابه جا و امثال آن به قطع رحم و گسستن پیوند می انجامد. امام صادق(ع) می فرماید: پیوند با خویشان را هر چند با دادن ظرفی آب، حفظ کن. برترین چیزی که این پیوند را نگه می دارد، خودداری از آزار بستگان است. صله رحم مرگ را به تأخیر می اندازد. محبوبیت به وجود می آورد.(۱۱)

● نیکی به خویشان در مقابل بدی آنها

اگر چنانچه بعضی از اقوام قطع رابطه کنند، باز هم جدا شدن و قطع ارتباط با آنها جایز نیست. امیرمؤمنان(ع) می فرماید: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم.»(۲۱) با ارحام ارتباط داشته باشید، هر چند آنها از شما بریده باشند. مردی در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شکوه کرد. حضرت فرمود: خشم خود را فرو ببر-و به آنها نیکی کن- عرض کرد: آنها با من چنین و چنان می کنند. (و رعایت حالم را نمی کنند) حضرت فرمود: آیا تو هم می خواهی مثل آنها قطع رحم کنی و به آنها احسان نکنی؟! اگر چنین کنی، خداوند متعال (در دنیا و آخرت) نظر لطفش را از شما برمی دارد.(۳۱)

داود رقی می گوید: خدمت امام صادق(ع) نشسته بودم. ناگاه فرمود: ای داود، روز پنج شنبه که اعمال شما (شیعیان) بر من عرضه شد، در میان کارهای تو عملی مرا خوشحال کرد و آن این بود که تو نسبت به پسر عمویت صله رحم انجام دادی. همانا این پیوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزدیک شدن مرگ اوست. داود رقی می گوید: پسر عمویی داشتم که معاند و خبیث بود. متوجه شدم در گرفتاری و پریشانی است. پیش از آن که به سوی مکه حرکت کنم، مقداری پول برایش فرستادم تا زندگی اش تامین شود. چون به مدینه آمدم، امام صادق(ع) این چنین مرا با خبر ساخت.(۴۱)

● آثار صله رحم

پیامبر گرامی اسلام(ص) و امامان معصوم علیهم السلام برای صله رحم آثار و فواید بسیار ذکر کرده اند. بخشی از آن عبارت است از:

1) محبوبیت نزد خداوند.

۲) بهره مند شدن از پشتیبانی خداوند.

۳) افزایش روزی.

۴) طول عمر.

۵) ورود به بهشت.

۶) برطرف شدن فقر و بیچارگی.

۷) آباد شدن شهرها.

۸) آسان شدن حساب در قیامت و پاک شدن از گناه.

۹) نجات از مرگهای ناهنجار.

۱۰) محبوبیت در خانواده و...

بعضی از روایاتی که در آنها به این آثار اشاره شده را در اینجا می آوریم:

۱) پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند من برای او چهار چیز را ضمانت خواهم کرد. صله رحم انجام دهد. خداوند او را دوست دارد؛ روزی اش را توسعه می دهد؛ عمرش را طولانی می سازد و او را در بهشتی که وعده داده وارد می کند.(۵۱)

۲) پیامبر اسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد می سازد و عمرها را طولانی می کند، هر چند اهلش از نیکان نباشند.(۶۱)

۳) عبدالله بن طلحه می گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: شخصی خدمت پیامبر اکرم(ص) آمد و عرض کرد: خویشانی دارم که من با آنها ارتباط دارم، ولی آنها مرا می آزارند؛ قصد دارم از آنها جدا شوم.حضرت فرمود: هر کس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نکن؛ هر کس از تو برید و جدا شد، تو با او قطع رابطه نکن و هر کس به تو ستم کرد، عفوش کن. اگ چنین کردی، خداوند عزوجل پشتیبانت خواهد بود.(۷۱)

امام صادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نیکو، آدم را سخاوتمند و نفس را پاکیزه می سازد.(۸۱) آن حضرت همچنین فرمود: صله رحم، مرگ را به تاخیر می اندازد؛ سبب دوستی در خانواده می گردد؛ حساب قیامت را آسان می کند و از گناهان آدمی می کاهد. پس با خویشان خود پیوند برقرار کنید و به برادرانتان نیکی کنید، هر چند با خوب سلام کردن و جواب سلام دادن باشد.(۹۱)
  پی نوشتها:
۱- خالقه از ریشه «خلق» به معنای کندن یا از ریشه برکندن است.
۲- ترجمه اصول کافی، ج۴، ص۶۴.
۳- گناهان کبیره، ج۱، ص ۱۶۴/اصول کافی، ج۲، ص .۱۲۰
۴- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۱، ص ۳۹۶، حدیث۱۱.
۵- وسائل الشیعه، ج۶، ص ۲۸۶، صله الرحم و قطیعتها، سیدحسن طاهری خرم آبادی، ص ۹۷.
۶- وسائل الشیعه، ج۱۱، ص ۶۴۵.
۷- صله الرحم و قطیعتها، ص ۴.۴
۸- عرفی، یعنی فهم عمومی و عرف یعنی مردم، یا عموم مردم، یا فهم عموم مردم.
۹- جمعی از علما و فقهای بزرگوار چون شیخ طوسی(ره) در کتاب خلاف و مبسوط و ابن ادریس در سرائر، علامه مجلسی در بحارالانوار و... این نظریه را اختیار کرده اند. شهید ثانی (زین الدین العاملی ۹۱۱-۵۶۹ه ق) می فرماید: اصحاب در این که مراد از قرابت و ارحام چه کسانی است؟ نظرهای مختلفی دارند. چون در شناخت آن نص و روایت خاصی وارد نشده است، ولی اکثر اصحاب معتقدند که شناخت ارحام و اقارب بستگی به نظر عرف دارد. (صله الرحم و قطیعتها، ص ۸۵)
۰۱- بحارالانوار، ج۴۷، ص ۱.۱۱
۱۱- صله الرحم و قطیعتها، ص .۴۸
۲۱- وسائل الشیعه، ج۱۱، ص .۷۵
۳۱- ترجمه اصول کافی، ج۴، ص .۴۸
۴۱- بحارالانوار، ج ۷۴، ص .۹۳
۱۵ و ۶۱- همان، ص .۹۴
۷۱- همان، ص .۱۰۰
۸۱- همان، ص .۱۱۴
۹۱- همان، ص ۴۹.