آداب و شرایط مناظره از نگاه قرآن

گفت وگو یکی از شیوه های تفاهم و انتقال دانش و تجربیات است. انسان برای این که بتواند ارتباط درست و منطقی با دیگران داشته باشد، نیازمند گفت وگوست. با این همه در برخی از موارد، گفت وگو مسیر درست و سالم خود را ازدست می دهد و عامل تنش، جدایی، بحران و خشونت و درگیری می شود. بدین ترتیب عامل تفاهم و ارتباط، به یک ابزار ضدانسانی تبدیل می شود.
● انواع مناظره
مناظره نوعی گفت وگوی علمی به هدف شناخت آراء و انظار دیگری است. در این گفت وگوهای سامان یافته و هدفمند، هر طرف می کوشد تا براساس روش پرسش و پاسخ، افکار دیگری را شناسایی و با نقد آن، درستی و نادرستی فکر و نظری را ارائه دهد و موجبات تغییر و تبدیل نگرش و بینش طرف مقابل و یا شنوندگان را فراهم آورد.
این شیوه به آدمی کمک می کند تا درک درست و متقابلی از آراء و انظار دیگران داشته باشد و در یک جلسه صریح، با گفت وگو، نظریه های خود و دیگری را در ترازوی نقد مستقیم بگذارد و نقاط مثبت و منفی آن را به دست آورد. البته گفت وگوها و مناظره ها می تواند به اشکال گوناگون و روش های مختلف انجام گیرد. به این معنا که گاه گفت و گوها به شکل جدلی انجام می شود که هدف از آن تنها چیرگی بطرف دیگر گفت وگوست که از آن به جدل مذموم و ناپسند و باطل نیز یاد می شود. در این روش از جدل و گفت وگو، هریک از طرفین می کوشند تا با دست یابی به نقاط ضعف افکار و آرای دیگر و نیز بزرگ نمایی و گاه حتی هوچی گری، طرف دیگر را به چالش بکشانند و او را در حالت انفعالی قرار دهند.
نوع دیگر گفت وگو، بازشناسی نقاط ضعف و بطلان فکر و نظر طرف مقابل است دراین جا، هدف تنها چیرگی به هر شکلی بر طرف دیگر گفت وگو نیست، بلکه هدف آن است که اموری که بر مخاطب پوشیده مانده است آشکار شود و خود وی به نادرستی و بطلان فکر و نظرش برسد. این گفت وگو و جدل از آن جایی که به هدف درست و مطلوبی انجام می گیرد نمی بایست با ابزارهای نادرستی انجام پذیرد. به این معنا که گفت وگو باید با دلایل روشن، مدارک درست و حق و شواهدی مقبول به هدف راهنمایی دیگری و یا دیگران انجام پذیرد. این نوع گفت وگوها که از آن در قرآن به جدال احسن یاد شده، به این گونه انجام می شود که مخاطب با باورهای خود به نقص و بطلان و نادرستی اندیشه ویا باوری برسد. در این گفت و گو هرچند که هدف، نوعی غلبه برطرف مقابل است، ولی هدف و قصد اصلی از گفت وگو آن است تا شخص مخاطب از رأی و نظرش منصرف شود و خود به نادرستی آن پی ببرد. از این رو، هم از نظر ابزاری و هم از نظر محتوایی و هم در شیوه بیان، اصول انسانی، حقیقت خواهی وعدالت جویی موردتوجه قرار می گیرد.
در این روش برای این که چنین تفاهمی میان دو سوی گفت وگو پدید آید، تلاش می شود که نخست مشترکات به دست آید و مباحث بر اصول و مبانی ای شکل گیرد که هردو سوی گفت و گو به آن باور دارند. خداوند در آیه ۴۶ سوره عنکبوت در تبیین شیوه گفت وگو و جدال احسن، تکیه بر اصول و اعتقادات مشترک به عنوان یک اصل اساسی را مورد توجه و تاکید قرارمی دهد؛ زیرا با شناسایی و بهره گیری از این اصول و پایه های اعتقادی مشترک است که می توان گفت وگویی سالم و هدفمند را پی ریزی کرد و از گفت وگو، به نتایج خوب و مفیدی رسید.
گفت وگو اگر بر پایه مبانی و اصول مشترکی پی ریزی شود می تواند حکیمانه و هدفمند باشد و قابلیت توصیه و سفارش برای تغییر در پایان گفت وگو نیز فراهم گردد؛ زیرا اگر طرفین گفت وگو بر پایه اصول و مبانی مشترکی گفت وگوها را آغاز و پی گیری نمایند، می توانند گفت وگویی سامانمند را ترتیب دهند که هدف آن شناسایی نقاط قوت و ضعف نظریه و آراء و افکار یک دیگر، دست یابی به نقاط مشترک دیگر برای افزایش ارتباطات منطقی و انسانی، تصحیح و اصلاح فکر و روش و مانند آن، رسیدن به هدف و مقصود از گفت وگو و مناظره و در نهایت پذیرش توصیه ها و سفارش های یک دیگر برای بهبود وضعیت فکری و رفتاری باشد.(نحل آیه ۲۵)
به سخن دیگر، در هر گفت وگوی منطقی و انسانی که به هدف تفاهم، ارتباط بیش تر و انتقال دانش ها صورت می گیرد، مولفه هایی چون تحلیل درست، تبیین کامل و توصیه در چارچوب تحلیل ها و تبیین ها، امری پسندیده است. بنابراین طرفین مناظره های منطقی، حکیمانه و به هدف دست یابی به یکی از اهداف تفاهمی، ارتباطی و انتقال دانش ها، در برابر هم قرار می گیرند و به تبیین و تحلیل افکار و آرای یک دیگر می پردازند و در نهایت به توصیه ها و نتایج گفت وگو پای بند می شوند و براساس آن، حرکت خویش را ادامه می دهند. این مطلب را می توان از آیه ۲۵ سوره نحل به دست آورد.
آیه ۴۶ سوره عنکبوت تبیین می کند که چنین جدال احسن و خردمندانه ای با برخی از انسان ها و گروه ها امکان پذیر نیست. از جمله کسانی که نمی توان با آنان به مناظره و گفت وگوی نیک و خردمندانه پرداخت انسان های ظالمی هستند که از جاده حق و حقیقت بیرون رفته و بی منطق نسبت به هر چیزی ستیز می کنند؛ زیرا این افراد پیش از گفت وگو و مناظره، خود را در موضعی قرار می دهند که به نتایج و توصیه های پایانی مناظره پای بند نیستند. از این رو ممکن است حتی در روش گفت وگو نیز به سبب همان خصلت ستمگرانه و خروج از جاده حق و عدالت، به بیراهه روند و با سخنان یاوه و بیهوده و روش های باطل و شواهد و ادله نادرست و دروغین به بحث و گفت وگو بپردازند. این دسته از مردم، اصول تمایلی به شناخت حق از باطل و سره از ناسره ندارند و گفت وگو با آنان جز بیهودگی و فرصت سوزی چیزی به دنبال نخواهد داشت. از این رو خداوند مؤمنان را از گفت وگو با چنین انسان هایی که ظالمانه و حق ستیزانه به غوغاسالاری و هیاهوسالاری رو می آورند، نهی کرده است.
از نظر قرآن این گونه گفت وگوها و جدال ها، مناظره های باطلی است که هدفی جز تمسخر اهل حق با بهره گیری از روش های باطل و ستمگرانه پی نمی گیرد. (کهف آیه ۵۶ و نیز غافل آیه ۵ و آیات دیگر) چنین کسانی تنها به هدف نابودی حق به گفت وگو می پردازند و هیچ هدف انسانی، عادلانه و حق خواهانه ای را دنبال نمی کنند.(همان) از اینرو تمسخر طرف دیگر گفت وگو برای آنان امری طبیعی و عادی است.(همان) و در گفت وگوها پای بند هیچ یک از اصول اخلاقی نیستند.
به هر حال از نظر قرآن هر مناظره و گفت وگویی تنها زمانی گفت وگویی پسندیده و مجاز است که به هدف روشنگری و در چارچوب اصول مشترک عقلانی و عقلایی با بهره گیری از عناصر تحلیل و تبیین و به قصد پذیرش توصیه های نهایی آن انجام پذیرد. بنابراین اگر هدف از مناظره، روشنگری و دست یابی به حقیقت نباشد و یا بیرون از چارچوب های عقلانی و عقلایی و براساس هوی و هوس های نفسانی صورت گیرد و یا آن که طرفین گفت و گو به تحلیل و تبیین نظریات و افکار نپردازند و یا قصد پذیرش نتایج و توصیه های گفت و گو را نداشته باشند، گفت وگو و مناظره ای بیهوده است که اسلام نمی تواند بر انجام آن مهر تایید بگذارد و به مومنان اجازه ورود به این نوع گفت وگوها و مناظره ها را بدهد.
● آداب و شرایط مناظره
از آن چه بیان شد گوشه هایی از آداب و شرایط مناظره نیز معلوم گردید، ولی از آن جایی که تبیین شرایط و آداب مناظره و می تواند در رسیدن به هدف مناظره کمک بسیاری کند، مهم ترین شرایط و آداب مناظره و گفت وگو را از زبان قرآن در این جا مطرح می کنیم.
▪ حقیقت جویی
از مهم ترین شرایط که می تواند مناظره را به مناظره ای پسندیده و مطلوب تبدیل کند، حقیقت جویی است. قرآن از طرفین گفت وگو می خواهد که به دور از جدال باطل و مذموم که در آن تنها بر چیرگی و غلبه خصم تمرکز یافته است، به سوی جدال احسن و گفت وگوهایی رو آورند تا حقیقت بر ایشان آشکار شود و پرده هایی که بر آن افکنده شده در این گفت وگوها کنار رود.
از نظر قرآن هرگونه گفت وگویی که به قصد دریافت حقیقت و آشکار کردن آن صورت نمی گیرد، جدال باطلی است که مومنان و خردمندان نباید به آن بپردازند؛ زیرا انجام چنین گفت وگوهایی نه تنها موجب وحدت و اتحاد میان انسان ها نمی شود بلکه زمینه افزایش اختلاف، تنش و خشونت های حتی فیزیکی نیز می گردد. بنابراین به جای آن که با آتش جدال باطل، میان مردم فتنه ها و آشوب ها را تشدید کنیم، بهتر است که از این گونه گفت وگوهاو جدال پرهیز کرده و با سکوت و دوری از آن، وضعیت را بغرنج تر و بحرانی تر نسازیم.
▪ عالمانه بودن
لازم است مناظره ها عالمانه و برپایه دانش شکل گیرد و دوطرف گفت وگو نسبت به موضوع، از علم و آگاهی لازم و کافی برخوردار باشند؛ زیرا هدف از گفت وگوها و مناظره های پسندیده، واکاوی افکار و آراء، دست یابی به حقیقت، روشنگری و ایجاد تفاهم علمی و عملی است. بنابراین هرگونه گفت وگویی که براساس اما و اگرها، شایدها و گمان ها و گمانه زنی ها و مانند آن انجام می گیرد، گفت وگویی باطل و ناپسند است.
خداوند در آیاتی چند از جمله ۷۱ سوره اعراف و ۳ و ۸ سوره حج و ۲۰ سوره لقمان و ۳۵ و ۵۶ سوره غافر، تنها مناظره و جدالی را مجاز و روا می داند که براساس دانش و برهان باشد؛ زیرا اگر جدال و مناظره براساس علم و دانش و یا استدلال های منطقی و برهان محکم، استوار نباشد، نمی تواند حقیقتی را آشکار کند و معیاری برای تشخیص حق از باطل باشد. از این رو هرگونه مجادله براساس گمان و ظن و یا احتمالات را جدالی باطل معرفی می کند و از مومنان می خواهد از این گونه مناظره ها پرهیز کنند.
اصولا مناظره هایی که براساس اصول علم نباشد نمی تواند ثمره ای برای دوسویه گفت و گو داشته باشد، بلکه حتی ممکن است اختلاف ها را تشدید کرده و به جای تفاهم و روشنگری، بر ابهامات و شبهات آن بیفزاید و آتش معرکه را نیز گرم تر کند.
از نظر قرآن هرگونه مجادله و مناظره جاهلانه و به دور از علم و دانش، می تواند آثار مخرب و زیانباری را به جا گذارد و مسیر گفت وگو را به سوی کفر و شرک و گمراهی بکشاند؛ زیرا بیان مطالب به دور از علم و دانش، تنها موجبات گمراهی مردم می شود و هیچ ثمره ای برای مناظره کنندگان به دنبال نخواهد داشت. البته دشمنان اسلام و حقیقت از آن جایی که در فکر گمراهی مردم هستند از این روش بسیار بهره می برند و می کوشند تا با بیان مطالبی به دور از علم و دانش، مردم رابه شبهه افکنند و راه حق را بر آنان بپوشانند. (غافر آیه ۳۵ و ۵۶ و لقمان آیات ۲۰ و ۲۱ و آیات پیش گفته و مانند آن)
خداوند کسانی را که بدون علم و آگاهی به مناظره با اهل حقیقت می پردازند، مردمانی متکبر می داند که تنها هدفشان گمراهی انسانها است. این تکبر و غرور آنان را به جدال حق و حقیقت می کشاند و اجازه رفتار درست و منطقی به آنها نمی دهد. (غافر آیه ۵۶) بنابراین هرگونه گفت وگو و مناظره با چنین اشخاصی از نظر خداوند نادرست است و کسانی که بی علم و دانش به مناظره و جدال می پردازند مبغوض خداوند خواهند بود. (اعراف آیه ۷۱ و غافر آیه ۳۵)
▪ منطق گرایی
از دیگر شرایط گفت وگو و مناظره پسندیده آن است که گفت وگوها همچنان که از نظر محتوا باید بر پایه دانش و علم باشد، از نظر روشی نیز بر پایه منطق و استدلال و برهان باشد. آیات پیش گفته به روشنی این شرط را به عنوان مهم ترین شرط درستی مناظره در میان مومنان با مخالفان مطرح می سازد و از ورود مومنان به گفت وگوهایی که از نظر روشی بیرون از دایره منطق و برهان و استدلال است برحذر می دارد.
از نظر قرآن، کسانی که بر پایه علم و دانش به مناظره می پردازند، همواره از روش منطقی بهره مند می شوند، زیرا هدف آنان بیان حقایق است و می کوشند تا از روشی سود برند که حقیقت را به سادگی آشکار سازد. (نحل آیه ۱۲۵ و عنکبوت آیه ۴۶)
▪ نیک گویی
بکاربردن سخن نیک و شایسته در مجادله و گفت وگو، مشخصه و ویژگی رفتار مومنان و اهل حق و حقیقت است، زیرا آنان می کوشند تا در شیوه بیان نیز به گونه ای عمل کنند که محتوای بلند ایشان را نیز فراز دارد. از این رو به گفتن حقایق در قالب منطقی با بیانی شیوا و شیرین مبادرت می ورزند و می کوشند تا از هرگونه روشی که موجبات استهزا و تمسخر دیگران باشد پرهیز کنند. (نحل آیه ۱۲۵ و عنکبوت آیه ۴۶)
این در حالی است که اهل باطل به دروغگویی رو می آورند و با زبان بد و زشت به نقد سخنان و دیدگاه های دیگران می پردازند و به خود اجازه می دهند که با محتوای باطل، تهمت و دروغ و به دور از استدلال و منطق استوار، سخنان زشتی را بر زبان آورند تا طرف مقابل را به انفعال بکشانند. تهمت زدن، دروغ پردازی، سخنان سخیف و زشت به کار بردن و مانند آن شیوه هایی است که اهل باطل در مناظره ها به کار می برند تا اهل حق را در موضع انفعالی قرار دهند و اجازه گفت وگویی منطقی و مستدل را از آنان سلب کنند.
▪ نرمی و مدارا
اظهار رفق و نرمی و مدارا به هنگام جدال با مخالفان، از سفارش های خدا در آیاتی از جمله آیه ۱۲۵ سوره نحل و ۶۷ و ۶۸ سوره حج و ۴۶ سوره عنکبوت است؛ زیرا مدارا کردن با مخالفان می تواند همدلی آنان را برانگیزد. یکی از روش های جلب و جذب دیگران آن است که در وهله نخست با تندی به عقاید و افکار شخص مقابل حمله نشود، بلکه با کمی گذشت و مدارا کاری کرد تا وی نوعی همدلی و همراهی را با سوی دیگر گفت وگو بیابد. اصولاً قراردادن شخص در حال تدافعی موجب می شود تا از همراهی و پذیرش نظر و فکر طرف مقابل خودداری کند. از این رو مدارا و نرمی می تواند شخص را از حالت موضع گیری به حالت فهم و تفاهم منتقل کند.
▪ مراعات احترام و تکریم
اصولاً یکی از مهم ترین عوامل جذب و جلب اشخاص آن است که به دیگران احترام نهاد و آنان را تکریم کرد. در مقابل، هرگونه بی احترامی و تمسخر می تواند واکنش منفی را به دنبال داشته باشد و اجازه نزدیکی و همفکری و همدلی را ندهد. بنابراین در هر گفت وگویی باید مراعات شخص را کرد و از تمسخر وی اجتناب کرد. البته شیوه دشمنان دین و حقیقت این گونه است که با تخریب شخص می کوشند او را منفعل ساخته و در بحث و مناظره بر او غلبه کنند. چنین شیوه ای از نظر اسلام و قرآن مذموم است که آیات پیش گفته به صراحت بر آن دلالت دارد؛ زیرا چنین شیوه ای همان جدال باطل و مذموم از نظر قرآن است. (کهف آیه ۵۶)
▪ بصیرت بخشی
هدف از مناظره باید ایجاد فضایی برای درک درست حقایق باشد. براین اساس روشنگری و بصیرت بخشی باید به عنوان هدف مناظره موردتوجه قرارگیرد؛ زیرا از نظر قرآن هرگونه مناظره ای که به دور از رسیدن به این هدف باشد، مناظره ای بیهوده، لغو و نارواست و مؤمن مجازبه ورود به این گونه مناظره ها نیست. این مطلب را از مطالب و آیات پیشین می توان به سادگی به دست آورد.
▪ تقلید ستیزی و مبارزه با تعصبات

در شرایط مجادله و گفت وگو، تقلیدستیزی و مبارزه با تعصبات بی جا باید در دستور کار قرار گیرد؛ زیرا بسیاری از امت ها و ملت ها به سبب تقلید بی جا و تعصبات قبیله ای و خویشاوندی و جناحی به سوی فکر و نظر کشیده می شوند و آن را حفظ می کنند.
بسیاری از مردم به سبب این که دل در گرو گروه و جناح یا اشخاصی نهاده اند، در مناظره ها راه حق را فراموش می کنند و به سوی باطل کشیده می شوند. از این رو، یکی از شرایط مناظره نیک و پسندیده آن است که به دور از تقلید و جناح بندی باشد. آیات ۲۰ و ۲۱سوره لقمان تبیین می کند که تقلید و تعصب خویشاوندی، اساس جدال جاهلانه کافران درباره خدا بوده است. همین مسئله را می توان در مناظره های عصر ما نیز مشاهده کرد که به سبب گرایش های خویشاوندی و جناحی و مانند آن حق، زیرپا گذاشته می شود و اشخاص برای حمایت از گروه و جناحی به دور از علم و عقل و خرد به مناظره می پردازند و می کوشند تا به جای روشنگری و دست یابی به حقایق، از گروه و جناح خویش حمایت وطرفداری کنند و این گونه است که در دام شیطان و جدال باطل گرفتار می آیند.
آن چه گفته شد تنها گوشه ای از آیات قرآنی و تحلیل و تبیین آن بوده است. با این همه از همین آیات می توان دریافت که مناظره پسندیده چه اهدافی را دنبال کند و با چه شرایط و آدابی برگزار می گردد تا حقیقت، آشکار و باطل رسوا گردد.