مال حلال در قرآن و روايات

 آيات قرآن و رواياتى كه در توضيح آيات آمده ، مردم را دعوت مى كنند كه در اين زندگى چند روزه ، براى گذران امور زندگى جز بر سر سفره حلال ننشينند و به غير از حلال و مال پاكيزه از چيزى استفاده نكنند ؛ زيرا مال حلال ايجاد نورانيّت كرده و در انسان شوق به عبادت به وجود مى آورد .
قرآن و روايات به طور مكرّر گوشزد مى كنند كه خداوند براى احدى از طريق حرام روزى قرار نداده ، هركس به شغل مشروعى روى مى آورد ، به اندازه سعى و كوشش و به كار انداختن قدرتش روزى به دست مى آورد و كسب مال مى كند ، مالى كه از هر جهت براى او حلال و حتّى در روز قيامت به خاطر رفتن دنبال حلال از اجر عظيم الهى برخوردار است .
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّهِ إِن كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ .
اى اهل ايمان ! از انواع ميوه ها و خوردنى هاى پاكيزه اى كه روزى شما كرده ايم بخوريد و خدا را سپاس گزاريد ، اگر فقط او را مى پرستيد .
وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ  .
و خدا براى شما همسرانى از جنس خودتان قرار داد و از همسرانتان ، فرزندان و نوادگانى پديد آورد و از نعمت هاى پاكيزه و دلپذير به شما روزى داد ، [ با اين همه لطف و رحمت ] آيا به باطل ايمان مى آورند و نعمت هاى خدا را ناسپاسى مى كنند ؟ !
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِى آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً  .
به يقين فرزندان آدم را كرامت داديم و آنان را در خشكى و دريا [ بر مركب هايى كه در اختيارشان گذاشتيم ] سوار كرديم و به آنان از نعمت هاى پاكيزه روزى بخشيديم ، وآنان را بر بسيارى از آفريده هاى خود برترى كامل داديم . يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّى بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ .
اى پيامبران ! از خوردنى هاى پاكيزه بخوريد و كار شايسته انجام دهيد ؛ مسلماً من به آنچه انجام مى دهيد ، دانايم . يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِى الأَرْضِ حَلاَلاً طَيِّباً وَلاَ تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ  .
اى مردم ! از آنچه [ از انواع ميوه ها و خوردنى ها ] در زمين حلال و پاكيزه است بخوريد و از گام هاى شيطان پيروى نكنيد ؛ زيرا او نسبت به شما دشمنى آشكار است .
وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلاَلاً طَيِّباً وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذِى أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ  .
و از نعمت هاى حلال و پاكيزه اى كه خدا روزى شما فرموده بخوريد و از خدايى كه به او ايمان داريد ، پروا كنيد . اكتفا به مال حلال واقعيّتى است كه قرآن مجيد و روايات به آن دستور داده اند و چه نيكو است كه انسان در اين چند روزه محدود زندگى ، خود را از حرام حفظ كند و آنچه را از حلال به دست مى آورد ، به اندازه حاجتش خرج كرده ، بقيّه را با خداى خود از طريق صدقات و انفاق و ساير كارهاى خير معامله كند . در روايات بابى هست تحت عنوان باب كفاف كه روايات جالب و مهمّى ، چه نيكو است به بعضى از آن ها اشاره شود :
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ : إِنَّ مِنْ أَغْبَطِ أَوْلِيائِى عِنْدى رَجُلٌ خَفيفُ الْحالِ ، ذا حَظٍّ مِنْ صَلاةٍ ، أَحْسَنَ عِبادَة رَبِّهِ بِالْغَيْبِ وَكانَ غامِضاً فى النّاسِ ، جُعِلَ رِزْقُهُ كَفافاً فَصَبَرَ عَلَيْهِ عَجَّلَتْ مَنِيَّتُهُ فَقَلَّ تُراثُهُ وَقَلَّتْ بَواكِيهِ .
 پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : خداوند عزّوجلّ فرمود : نيكوحال ترين دوست من نزد من بنده اى است كه امور دنيايى و مادّى اش سبك و از نماز بسيار بهره مند است ، در پنهانى عبادت پروردگارش را بسيار نيكو به جاى مى آورد و با اين حال بين مردم از شهرت برخوردار نيست ، روزى و زندگى مادّى اش به اندازه كفاف نياز اوست و بر اين زندگى صابر است ، نزديك مرگ ، ارثش كم و گريه كننده بر او اندك است .
كنايه از اين كه اموالش را خرج حق كرده ، از اين نظر چيزى براى ماندن نگذاشته و در بين مردم هم شهرت فوق العاده ندارد ، تا جمعيّت كثيرى بر مرگش بنالند !!
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اللهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ وَمَنْ أَحَبَّ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ العِفافَ وَالْكِفافَ وَارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ المالَ وَالْوَلَدَ .
پيامبر صلى الله عليه و آله به پيشگاه حق عرض كرد : پروردگارا ! محمّد و آل محمّد و دوستان محمّد و آل محمّد را عفّت شكم و شهوت و اقتصادى پاسخ گوى نياز عنايت كن و به دشمنان محمّد و آل محمّد ثروت و اولاد بده !!
چون در تاريخ حيات ، ثروت و اولاد زياد باعث غرور و كبر و خودخواهى و ظلم شده ، از اين جهت پيامبر صلى الله عليه و آله براى دشمنان آن را درخواست مى نمايد و در حقيقت نفرين مى كند .
قالَ : أَوْحَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلى مُوسى عليه السلام يا مُوسى لا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ المالِ ، وَلا تَدَعْ ذِكْرى عَلى كُلِّ حالٍ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمالِ تُنْسِى الذُّنُوبَ وَإِنَّ تَرْكَ ذِكْرى يُقْسِى الْقُلُوبَ.

موسى بن جعفر عليه السلام از پدرش نقل مى كند كه خدا به موسى فرمود : به زيادى مال خوشحال مشو و يادم را در هيچ حالى فراموش مكن ، زيادى مال گناهانت را فراموشت مى دهد و ترك ياد من قلبت را سخت مى كند .
از آيات و روايات استفاده مى شود كه انسان نسبت به تأمين معيشتش نبايد بى تفاوت بماند و به بيكارى و سستى و تنبلى و تن پرورى تكيه كرده ، منتظر باشد امور زندگيش را ديگران اداره كنند كه تن پرورى و سربار مردم بودن از گناهان است .
و از طرفى انسان حق ندارد تمام همّت و نيرويش را در دنيادارى و دنياخواهى خرج كند و به ازدياد ثروت و مال پرداخته ، از حق و حقيقت باز بماند و از رسيدن به رشد و كمال و مقام والاى آدميّت محروم شود و در نتيجه به لعنت حق و عذاب الهى گرفتار آيد .
حق اين است كه انسان با نيروى خدا داده و با توجّه به حدود الهى و مقرّرات پاك پروردگار و به كار گرفتن دستورهاى اوليا ، دنبال كسب و كار رفته و خودش عهده دار اداره امور معيشت خود و اهل و عيالش گردد .
انسان در مسير كسب و كار ، بايد سعى كند از حلال به دست آورد و به طور حلال خرج كند و مازاد آن را با خداى خود معامله كرده و به وسيله خرج كردن مال در راه خدا ، كسب آخرت آباد و رضوان الهى نمايد . خلاصه مطلب اين كه انسان بايد در حدّ عفاف و كفاف تحصيل مال كند و در حدّ به دست آوردن آخرتى آباد مازاد مال را در راهى كه حضرت مولا دستور داده خرج كند و به عبارت ديگر ، از طرفى تاجر مال در حدّ عفاف و كفاف باشد و از طرف ديگر با همان مال ، تاجر و كاسب آخرتى هم چون آخرت انبيا و اوليا گردد .
انسان اگر بخواهد ، فقط تاجر دنيا و كاسب ثروت و مال باشد ، از نظر حق محكوم و از انسانيّت به دور است . از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در اين زمينه روايتى به اين مضمون نقل شده :
ما أُوحِىَ إِلَىَّ أَنْ اجْمَعِ الْمالَ وَكُنْ مِنَ التَّاجِرينَ وَلكِنْ أُوحِىَ إِلَىَّ أَنْ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ * وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ . به من وحى نشده مال جمع كن يا تاجر باش ، بلكه به من وحى شده « تسبيح گوى و حمد پروردگار بجاى آر و از سجده كنندگان باش و خدا را تا رسيدن مرگ بنده باش » .
به سلمان گفتند : ما را وصيّت كن . گفت : اگر مى توانيد در راه حج يا در جبهه جهاد ، يا در حال آباد كردن مسجد حق بميريد ، در حال تجارت مال و خيانت ، از دنيا نرويد .
آرى ، اگر تاجر از مرز عفاف و كفاف بگذرد و در راه زياد كردن و جمع ثروت افتد ، در حقيقت در ميدان حبّ دنيا كه رأس همه گناهان است افتاده و دچار ظلم و فسق و فجور و خيانت خواهد شد و اگر در اين حال بميرد خائن به خدا و انبيا و امامان و خائن به نفس خويش مرده است . راه مستقيم حق اين است كه انسان برابر با دستور خداوند ، هم كاسب مال باشد و هم كاسب فضيلت ؛ چه بهره هاى عظيمى كه انسان مى تواند از طريق خرج كردن مال در راه خدا به دست آورد و چه كارهاى خيرى از قبيل ساختن مسجد ، كتابخانه و مدرسه ، به مستمندان و آبروداران كمك كردن و ... كه با مال مى تواند انجام دهد ؟
به همين خاطر اسلام براى تجارتى كه نتيجه اش ، اداره امور معيشت اهل و عيال و انجام انواع كارهاى خير و خداپسندانه است ، فضيلت بسيار مهمّى قائل شده و در قرآن مجيد از تاجران و كاسبان بيدارى كه تجارت و كسب را وسيله رسيدن به رضوان حق قرار داده اند تعريف كرده :
رِجَالٌ لاَّ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ  .
مردانى كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نمى دارد .
در زمينه تشويق براى به دست آوردن مال حلال روايات بسيار جالبى در آثار اسلامى آمده كه قسمتى از آن را مى خوانيد :  قالَ رَسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله : مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوبٌ لا يُكَفِّرُها إِلاّ الهَمِّ فى طَلَبِ الْمَعيشَةِ.
رسول الهى صلى الله عليه و آله فرمود : از گناهان ، گناهانى است كه كفّاره اى جز غصّه در راه طلب روزى ندارد .
وَقالَ صلى الله عليه و آله : التّاجِرُ الصَدُوقُ يَحْشُرُ يَوْمَ القِيامَةِ مَعَ الصَّدِّيقينَ وَالشُّهَداءِ.
و نيز پيامبر عزيز اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : تاجرى كه با تمام وجودش در راستى است ، روز قيامت در صف صدّيقين و شهدا محشور مى شود .
وَقالَ صلى الله عليه و آله : مَنْ طَلَبَ الدُّنْيا حَلالاً تَعَفُّفاً عَنِ الْمَسْأَلَةِ وَتَوْسيعاً عَلى عَيالِهِ وَتَعَطُّفاً عَلى جارِهِ لَقَى اللّهَ وَوَجْهُهُ كَالْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ .
آن حضرت فرمود : كسى كه به خاطر نجات از گدايى و وسعت دادن به عيال و همدردى با همسايه به دنبال دنياى حلال برود ، خدا را با صورتى همانند ماه شب چهارده ملاقات خواهد كرد .
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : عَلَيْكُمْ بِالتِّجارَةِ فَإِنَّ فيها تِسْعَةَ أَعْشارِ الرِّزْقِ .
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : بر شما باد به تجارت كه نه قسمت از ده قسمت رزق در آن است .
وَقالَ صلى الله عليه و آله : الاَسْواقُ مَوائِدُ اللّهِ فَمَنْ أَتاها أَصابَ مِنْها .

و نيز آن حضرت فرمود : بازارها سفره هاى خدايند ، پس كسى كه به سوى آن ها رود نصيب و بهره از آن ها خواهد برد  وَرُوِىَ أَنَّ عيسى عَلى نَبِيّنا وَآلِهِ وَعَلَيْهِ السَّلامُ رَأى رَجُلاً فَقالَ لَهُ : ما تَصْنَعُ ؟
فَقالَ : أَتَعَبَّدُ قالَ : وَمَنْ يَعُولُكَ ؟ قالَ : اَخِى قالَ :
اخُوكَ أَعْبَدُ مِنْكَ .
گفته اند : عيسى مردى را ديد . به او گفت : كارت چيست ؟ گفت : عبادت .
عيسى پرسيد : چه كسى تو را اداره مى كند ؟ گفت : برادرم . فرمود : برادرت از تو عابدتر است .
عَنِ الْباقِرِ عليه السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فى حَجَّةِ الْوَداعِ : أَلا إِنَّ الرُّوحَ الأَمينَ نَفَثَ فى رُوعى أَنَّهُ لا تَمُوتُ نَفْسٌ حَتّى تَسْتَكْمِلَ رِزْقَها فَاتَّقُوا اللّهَ عَزَّوَجَلَّ وَاجْمِلُوا فى الطَّلَبِ وَلا يَحْمِلَنَّكُمْ اسْتبْطاءَ شَىْ ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ تَطْلُبُوهُ بِشَىْ ءٍ مِنْ مَعْصِيَةِ اللّهِ جَلَّ وَعَزَّ فَإِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَتَعالى قَسَّمَ الأَرْزاقَ بَيْنَ خَلْقِهِ حَلالاً وَلَمْ يُقَسِّمْها حَراماً فَمَنِ اتَّقَى اللّهَ عَزَّوَجَلَّ وَصَبَرَ أَتاهُ اللّهُ بِرِزْقِهِ مِنْ حِلِّهِ وَمَنْ هَتَكَ حِجابَ السِّتْرَ وَعَجَّلَ فَأَخَذَ مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلالِ وَحُوسِبَ عَلَيْهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ .
 امام باقر عليه السلام فرمود : پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در آخرين سفر مكّه فرمودند : آگاه باشيد كه روح الامين به قلبم ندا كرد كه جاندارى نمى ميرد مگر آن كه به تمام روزى مقرّر شده اش برسد ، تقواى خدا پيشه كنيد و همه همّت و قدرت خود را در طلب روزى خرج نكنيد ، بلكه اختصار در كسب را مراعات نماييد و اگر چيزى از روزى شما در رسيدن به شما كندى كرد ، آن را از راه معصيت نجوييد ، خداى تبارك و تعالى روزى را از طريق حلال بين بندگانش قسمت كرده و اين قسمت را از راه حرام قرار نداده ، هركس تقوا پيشه كند و بر حرام صبر نمايد به روزى حلالش مى رسد ، هركس پرده حيا و حرمت را بدرد و از غير حلال كسب روزى نمايد ، از مقدار حلالش كاسته خواهد شد و در قيامت آنچه از حرام به دست آورده به حساب او خواهد آمد .
عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقى كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ .
امام صادق عليه السلام فرمود : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : كسى كه سربار مردم است از رحمت خدا دور است . لقمان حكيم به فرزندش فرمود :
از كسب حلال براى از بين بردن فقر كمك بگير ؛ زيرا كسى فقير نشد مگر اين كه دچار سه بلا گشت : كم مايگى در دين ، ضعف در عقل ، از بين رفتن جوانمردى و از اين سه بلا بزرگ تر سبك شمرده شدن پيش مردم است .
اوزاعى ، ابراهيم ادهم را ديد بسته اى هيزم بر گردنش گذاشته و براى فروش مى برد . گفت : اى ابا اسحاق ! تو كجا و هيزم كشى ؟ تمام برادرانت حاضرند مخارج تو را به گردن گرفته و زندگيت را اداره كنند . ابراهيم گفت : اى اوزاعى !
اين سخن را بگذار كه به من رسيده ، هركس براى طلب حلال خود را به ذلت افكند بهشت بر او واجب مى شود .
با توجّه به آياتى كه در اين زمينه گذشت و رواياتى كه از مهم ترين كتب حديث نقل شد ، انسان به اين نتيجه مى رسد كه انسان اسلامى و عارف عاشق از اين كه ديگران از محصول رنج و زحمتشان زندگى او را اداره كنند بيزار است ، بلكه انسان خدايى براى رفع نياز خود و احتياج زن و فرزند از كسب حلال طلب روزى كرده و از راه حلال براى جلب رضايت و خشنودى مولا مى كوشد و در تمام لحظات ، دنيا و مال دنيا و كسب دنيا و درهم و دينار دنيا را وسيله به دست آوردن آخرتى آباد قرار داده و هرگز نخواهد گذاشت دنيا با تمام مظاهر دلفريبش او را فريفته و مغرور نموده و از خدا و راه پاك الهى منحرف نمايد .
عارف مى داند كه مال وسيله است نه هدف ، عارف مى داند كه دنيا ومال دنيا در صورتى ارزش دارد كه از راه حلال به دست آيد و در راه خدا مصرف گردد ، عارف مى داند كه اگر همه دنيا را با هرچه در او هست مجّانى به او ببخشند ، ولى در آن رضايت و خشنودى حضرت دوست نباشد ، به اندازه آب بينى خوك جذام گرفته ارزش ندارد !!
عارف اگر دنبال كسب و مال برود ، به خاطر حبّ مال و شهوت دنياخواهى نيست ، بلكه دنبال كسب رفتن عارف و اتّصال عاشق به مال دنيا فقط به خواست مولا انجام مى گيرد كه عارف بدون دستور حق ارزشى براى همه دنيا قائل نيست ، چه رسد به مقدار مال بسيار محدودى كه مى خواهد با آن سدّ جوع كرده و بدنش را بپوشاند !! در اين كه چه اندازه بايد با دنيا و مال دنيا رابطه داشت روايت جالبى بدين مضمون رسيده :
قالَ ثَوْبانُ ، قُلْتُ يا نَبِىَّ اللّه ما يَكْفينى مِنَ الدُّنْيا ، قالَ : ما سَدَّ جَوْعَتَكَ ، وَوارى عَوْرَتَكَ وَإِنْ كانَ لَكَ بَيْتٌ يُظِلُّكَ فَبَخٍّ بَخٍّ وَإِنْ كانَ لَكَ دابَّةٌ تَرْكَبُها فَذاكَ وَأَنْتَ مَسْئُولٌ عَمّا سِوى ذلِكَ .
ثوبان مى گويد ، به پيامبر خدا گفتم : از دنيا چه مقدار مرا كفايت مى كند ؟

فرمود : به اندازه اى كه گرسنگى ات را برطرف كرده و بدنت را بپوشاند و اگر خانه اى داشته باشى ، پس خوشا به حالت ، خوشا به حالت و اگر مركبى براى سوارى بگيرى خوب است و مازاد بر اين چهار برنامه را در قيامت بايد پاسخ بگويى .
خداوند بزرگ و انبيا الهى و امامان عزيز و عارفان وارسته و عاشقان مست جام معرفت و حكيمان و ناصحان و دلسوزان به طور دائم سفارش مى كردند كه فقط به دنياى حلال روى آوريد و مازاد مال حلال را با خداوند مهربان معامله كنيد و در خوردن و پوشيدن و خرج كردن حلال هم در حدّ ضرورت استفاده نماييد و وقت گران بهاى خود را كه بايد صرف فضيلت و ادب و انسانيّت گردد ، خرج دنياى غيرحلال و غيرضرورى ننموده و از دل بستن به مال و فرح و انبساط نسبت به ثروت ، سخت بپرهيزيد و سعى كنيد در فرقه دنياپرستان داخل نشويد و در زمره اهل دنيا به حساب نياييد .
و به قول عطّار نيشابورى :
 نداى غيب به جان تو مى رسد پيوست
هزار باديه در پيش بيش دارى تو
جهان پلى است بدان سوى چه كه هر ساعت
به پل برون نشود با چنين پلى كارت
چو سيل پل شكن از كوه سر فرود آرد
 تو غافلى و به هفتاد ، پشت شد چو كمان
تو خوش بخفته اى و تير عمر رفت از شست
*
 كه پاى در نه و كوتاه كن زدنيا دست
تو اين چنين ز شراب غرور ماندى مست
پديد آيد از اين پل هزار جاى شكست
برون بجه زچنين پل كه نيست جاى نشست
بيفتد پل و در زير پل بمانى پست
 تو خوش بخفته اى و تير عمر رفت از شست
 بياييد از دنيا به اندازه لازم برداريم و در اين برخورد اگر سهم بيش ترى نصيب ما شد ، آن سهم را تبديل به عمل صالح كنيم .
مگر آنان كه عمرى براى تحصيل مال و روى هم انباشتن آن رنج كشيدند ، به هنگام انتقال از دنيا به آخرت ، از اموال و ثروت خود چيزى با خود بردند ؟
ثروت بيكران ثروتمندان ، به هنگام مرگ صاحبانش ، چه دستى از آن ها گرفت و چه مشكلى از مشكلات وقت مرگ را براى آنان حل كرد ، جز اين كه با يك دنيا حسرت و با يك جهان تأسّف بر عمر برباد رفته از دنيا رفتند !!
بياييد به فرموده امام عارفان و محبوب عاشقان حضرت على عليه السلام ، از دنيا براى آبادى آخرت توشه بگيريم و از اين مسير خشنودى حق را تحصيل نماييم .