تواضع و فروتنى

  اغلب انسانها در اثر غفلت از حقيقيت و سابقه خود، به مجرد رسيدن به پست و مقام ، گرفتار غرور، خودبينى و تكبر مى شوند. اين گرفتارى به خاطر اين است كه آن فرد براى خود، ارزشى قائل نيست و تمام ارزش و اهميت را براى پست ، مقام ، موقعيت و منزلت اجتماعى خود قائل است ؛ حال آنكه آنچه داراى حقيقت است ، انسان است ؛ و پستها و مقامها و مسئوليتها، همه اعتبارى و قراردادى هستند؛ از اين رو انسانهاى آگاه و بيدار، خود را اسير پست و مقام نمى كنند و هر مسئوليتى و هر موقعيت و منزلتى كه پيدا كنند، از گرفتار شدن به غرور و خودبينى به دور هستند. امير مؤ منان حضرت على (عليه السلام ) در مورد نحوه گزينش برخى از عمال و كارمندان ، به مالك اشتر چنين توصيه مى كند:
و اخصص رسائلك التى تدخل فيها مكائدك و اسرارك باجمعهم لوجوه صالح الاخلاق ممن لا تبطره الكرامة ؛  
و نامه هاى سرى و نقشه ها و طرحهاى مخفى خود را در اختيار كسى بگذار كه داراى اساسى ترين اصول اخلاقى باشد؛ از كسانى كه موقعيت و مقام ، آنها را مست و مغرور نسازد.
بنابراين تواضع ، فروتنى و پرهيز از غرور و خودبينى ، يكى از صفات و ويژگيهايى است كه همه مردم ، به ويژه كارگزاران و كارمندان ، بايد داشته باشند.
در مسئله نظارت و كنترل نيز به خاطر حساسيت آن ، تاكيد زيادى بر اين مسئله شده است كه ناظران بايد از ميان افراد متواضع انتخاب شوند. شايد يكى از دلايل تاكيد آموزه هاى دينى بر متواضع و فروتن بودن ناظران ، اين باشد كه اگر ناظران و بازرسان ، با تواضع و فروتنى با كارمندان و كاركنان سازمانى برخورد كنند، از اضطراب و نگرانى كاركنان كاسته مى شود و نوعى آرامش در آنان ايجاد خواهد شد؛ كه اين باعث مى شود در مقابل كنترل ، مقاومت كمترى از خود نشان دهند.
 ويژگيهاى نظارت و كنترل موثر
نظارت و كنترل اهميت زيادى دارد و از جايگاه ويژه اى در مديريت سازمان برخوردار است ؛ همچنين آثار و فوايد بسيارى براى سازمان در بر دارد كه برخى از آنها در ابتداى اين فصل مطرح شد؛ اما هرگونه كنترل و نظارتى كار آمد نيست و اين آثار مثبت و فوايدى را براى سازمان داشته باشد كه داراى ويژگيهايى باشد؛ برخى از اين ويژگيها عبارتند از:
1 - 2. دقت
يكى از ضروريتها در نظام كنترل و نظارت و يكى از ويژگيهاى مهم و حياتى آن ، دقيق و صحيح بودن آن است . دقت و صحت ، شرط اساسى موفقيت يك نظام كنترل و نظارت است ؛ براى اينكه كنترل به صورت دقيق و صحيح انجام گيرد، لازم است كه اطلاعات به دست آمده ، از دقت و صحت بالايى برخوردار باشد؛ چرا كه (( نتيجه اطلاعات نادرست ، فعاليت مديريتى نامناسب خواهد بود )) .  
سيره و روش عملى حضرت على (عليه السلام ) در نظارت بر عملكرد كارگزاران اين گونه بود كه با دقت فراوان و محتاطانه ، اين كار را انجام مى دادند و هر گونه اطلاعاتى كه به دستشان با دقت فراوان و محتاطانه ، اين كار را انجام مى دادند و هر گونه اطلاعاتى كه به دستشان مى رسيد را مبناى عمل قرار نمى دادند. يكى از نمونه هاى چنين دقتهايى ، نامه اى است كه به يكى از فرمانداران خود نوشته است ؛ در اين نامه امام (عليه السلام ) ابتدا به او اطلاع مى دهد كه چنين خبرى به دست من رسيده است ؛ اما در ادامه از او مى خواهد كه گزارش دقيق كار خود را به امام (عليه السلام ) ارسال كند، تا از صحت و سقم خبر دريافتى مطمئن شود.
2 - 2. مبتنى بر اهداف سازمان بودن
يكى ديگر از ويژگيهاى كنترل و نظارت اين است كه مبتنى بر اهداف سازمان باشد؛ چرا كه (( هدف نهايى فرايند كنترل ، به دست آوردن اهداف مى باشد و تعيين استانداردها، مشخص كردن مشكل ، سنجيدن انحرافات و گزارشها، ابزارهاى ساده اى براى دست يابى به هدف هستند. ))  
بنابراين كنترل و نظارت موثر، كنترل و نظارتى است كه مبتنى بر اهداف سازمان و در جهت دست يابى به آنها باشد.
3 - 2. تاكيد بر نقاط استراتژيك و راهبردى
از آنجا كه كنترل و نظارت بر تمام كارها و عمليات ممكن نيست و چنين كارى ضرورتى هم ندارد، كنترل و نظارت بايد توجه اصلى خود را بر نقاط حساس و راهبردى معطوف دارد.  
منظور از (( نقاط راهبردى و حساس )) ، نقاطى است كه انحراف و اشتباه در آنها موجب صدمات سنگينى مى شود، و كنترل و نظارت بر آنها موجب كارايى بيشتر مى گردد.
4 - 2. به موقع بودن
به موقع بودن ، يكى ديگر از خصوصيات و ويژگيهاى كنترل و نظارت موثر و موفق است . نظارت بايد به موقع و در زمان مناسب صورت گيرد و گزارش آن بايد هر چه سريع تر در اختيار مديران قرار گيرد، تا آنها بتوانند در صورت نياز، اقدامات اصلاحى لازم را انجام دهند.
5 - 2. انعطاف پذيرى
امروزه محيط پيرامون سازمانها به شدت در حال تغيير و تحول است و چون سازمان ناچار است كه با محيط پيرامون خود تعامل داشته باشد، بنابراين لازم است كه نظام كنترل و نظارتى كه براى سازمان طراحى مى شود كاملا منعطف باشد، تا بتواند خود را با محيط پوياى سازمان و تغيير و تحولات آن منطبق كند؛ بديهى است كه يك نظام خشك و منعطف ، تناسبى با سازمانهاى پوياى امروز ندارد و كارايى لازم را در اين گونه سازمانها نمى تواند داشته باشد؛ علاوه بر اينكه كنترلهاى منعطف مى توانند ناپايداريهاى محيطى را تعديل كنند.  
6 - 2. مقرون به صرفه بودن
كنترل و نظارت مستلزم صرف منابع انسانى ، زمان و هزينه هاى مادى است ، و صرف اين منابع و هزينه ها در صورتى معقول و درست خواهد بود كه كنترلت نتيجه بخش باشد و منافعى - اعم از منافع مادى و معنوى - را براى سازمان داشته باشد، و هزينه اجراى نظارت بايد كم تر از فوايد حاصل از نظام كنترل در سازمان باشد.  
7 - 2. تناسب
نظام كنترل و نظارت براى سازمان بايد به گونه اى طراحى و اجرا شود كه با عمليات ، كارها و پستهاى گوناگون تناسب داشته باشد؛ چرا كه هر كارى و هر شغلى در سازمان ، كنترل و نظارت خاصى را مى طلبد و نظام نظارتى در صورتى موثر خواهد بود كه به اين اصل مهم توجه داشته باشد.
8 - 2. مقبوليت داشتن
برخى از نظارتها موجب ايجاد روحيه مقاومت در كاركنان مى شود و روحيه آنها را تضعيف ، و بازدهى نظارت را كاهش مى دهد؛ به منظور از بين بردن روحيه مقاومت در كاركنان ، بايد نظام كنترلى در صورتى مى تواند براى كاركنان قابل قبول ، و در نتيجه موثر و مفيد باشد كه داراى ويژگيها و شرايطى باشد كه برخى از آنها عبارتند از:
الف ) حمايت مديران عالى سازمان ؛
ب . مشاركت همه مديران در طراحى و اجراى سيستم كنترل ؛
ج . درك و پذيرش فرايند كنترل توسط همه كاركنان ؛
د. دقيق و به موقع بدن اطلاعات و بازخور در مورد عملكرد واقعى .  
3. نظارت غير مشروع (تجسس )
ضرورت و اهميت نظارت و كنترل ، و جايگاه ويژه آن در مديريت ، چيزى نيست كه بر كسى پوشيده باشد و دستورها و توصيه هاى روشن و صريح معصومان (عليه السلام ) تاكيد و تاييدى بر اين مهم است . سيره و روش عملى پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه و اله و سلم ) و امير مؤ منان (عليه السلام ) نيز نشانگر اهتمام ويژه آنها به امر نظارت و كنترل است .
با وجود اين همه تاكيد و اهميت ، نكته اى كه نبايد از آن غافل بود، اين است كه ضرورت نظارت و اهتمام ويژه آنها به امر نظارت و كنترل است .
با وجود اين همه تاكيد و اهميت ، نكته اى كه نبايد از آن غافل بود، اين است كه ضرورت نظارت و اهتمام ويژه به آن ، به اين معنا نيست كه نظارت همواره و همه جا صحيح و مشروع باشد، بلكه در بعضى نظارتها و كنترلها به شدت منع شده است .
يكى از مواردى كه در آموزه هاى دينى به شدت دستور پرهيز از آن داده شده ، نظارت بر امور شخصى مردم و تفتيش اسرار آنان است ؛ طبق دستورهاى اسلامى ، يكى از محرمات مسلم و قطعى ، تجسس و تفتيش اسرار مردم است . خداوند متعال در قرآن ؛ تبيين اين مسئله مى فرمايد:
ياءيها الذين امنوا اجتنبوا كثيرا من الظن بعض الظن اثم و لا تجسسوا...؛  
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمانها بپرهيزيد؛ چرا كه بعضى از گمانها گناه است ؛ و (هرگز در كار ديگران ) تجسس ‍ نكنيد.
خداوند متعال در اين آيه شريفه ، با صراحت از تجسس و تفتيش و تحقيق در امور شخصى مردم و اسرار آنان نهى كرده است . منظور از ممنوع بودن تجسس اين است كه بايد ظاهر حال مسلمان را ملاك قرار داد و از جستجو كردن عيوب مردم و تفتيش اسرار پنهانى و عيوب مخفى آنان پرهيز كرد.
علاوه بر آيات قرآن ، در روايات معصومان (عليه السلام ) نيز، با تعبيرهاى مختلف و در موارد متعددى از تجسس در امور مردم و دنبال لغزشهاى مردم گشتن ، نهى شده است .
امير مومنان (عليه السلام ) در عهد نامه مالك اشتر در مورد تجسس و كسانى كه همواره به دنبال يافتن عيوب مردم و اسرار مردم ، و برخورد با كسانى كه در صدد يافتن و آشكار كردن اسرار و مردم هستند، مى فرمايد:
و ليكن ابعد رعينك منك و اشنؤ هم عندك اطلبهم لمعايب الناس ،؛ فان فى الناس عيوبا الوالى احق من سترها؛ فلا تكشفن عما غاب عنك منها، فانما عليك تطهير ما ظهر لك ؛ و الله يحكم على ما غاب عنك ؛ فاستر العورة ما استطعت ؛  
بايد آنها كه نسبت به مردم عيب جوتر هستند، از تو دورتر باشند؛ زيرا مردم عيبهايى دارند كه والى و مسئول ، در پوشاندن آن عيبها از همه سزاوارتر است . در صدد مباش كه عيب پنهانى آنها را به دست آورى ، بلكه وظيفه تو آن است كه آنچه برايت ظاهر گشته ، تطهير كنى و آنچه از تو مخفى است ، خدا در باره آن حكم مى كند. بنابراين تا آنچه كه توانايى دارى ، عيبهاى مردم را پنهان ساز.
امام على (عليه السلام ) در اين بخش از نامه خود به مالك اشتر، ابتدا به او دستور مى دهد كه به عنوان مسئول و كارگزار حكومت اسلامى ، از ميدان دادن به افرادى كه در صدد ظاهر كردن عيبهاى مخفى مردم هستند، پرهيز كند و سپس با مالك اشتر توصيه مى فرمايد كه خود او نيز از تلاش براى پيدا كردن و آشكار نمودن عيبهاى مخفى مردم و اسرار آنها پرهيز كند و سعى در پوشاندن آنها داشته باشد.