بایسته هایی دربارة صحیفه سجادیه

سخن از بايسته هاي كتاب مقدسي كه به حق، به انجيل اهل بيت(ع) و زبور آل محمد(ص) لقب يافته، امري بس گران و مشكل است.

صحيفه كامله سجاديه، چشمه بي پاياني است كه باران نيايش و مناجات را در سرتاسر عالم و تا دامنه قيامت جاري كرده و جان هاي شيفته و كام هاي تشنه انسان هاي حق طلب و معنويت خواه رابه زلال تمنّا، مصفّا گردانده و مشام جانهايشان را از عطر پاك بندگي الهي و رحمت بي پايان لطف خداوندي انباشته است.

اين كتاب، نخستين نيايش نامه مكتوب جهان اسلام و سومين كتاب مقدس شيعيان است كه از وجود چهارمين امام معصوم صادره گرديده، پنجمين دُرّ ولايت آن را كتابت فرموده و ششمين كتابي است كه در اسلام تأليف يافته است.

امام زين العابدين(ع) به مقتضاي زمان و با بهترين و زيباترين شيوه ممكن، نيازهاي فطري انسان را بيان مي كند، خويشتنِ آدمي را به او مي شناساند و راه ارتباط و اتصال به خالق بي نياز را به او مي آموزد. بدين ترتيب انسان را در پيوندي وثيق و متين با محبوب و خالق خويش به اوج مي رساند و از هر چه غير اوست بي نياز مي سازد. از سويي چگونه دعا كردن را مي آموزد و از سوي ديگر درقالب دعا به تعليم دين و اصول اعتقادات ديني، اخلاق و ارزش هاي انساني، حقوق و ديگر مسائل مذهبي، فرهنگي و اجتماعي مي پردازد.

مراجعه تاريخي به عصر و زمانه اي كه آن حضرت در آن مي زيسته و دعاهاي گرانسنگ صحيفه سجاديه را در آن دوران القاء فرموده، به خوبي نشان مي دهد كه دين و معرفت ديني در آن دوره با خطري بزرگ و آفتي سترگ مواجه بوده است. جمود فرهنگي و ركود علمي حاصل از سيطره زيانبار بني اميّه بر امّت اسلامي، چنان فضاي تاريكي را پديد آورده بود كه تنها، يك حركت اجتهادي فكري و انديشگي جديد و يك جنبش علمي و فرهنگي نو پديد، مي توانست آن فضاي جامد و راكد را درهم شكند و به باز گشايي آفاق ذهني و فكري مسلمانان بيانجامد. بدين ترتيب در كوير حيرت انديشه سوز آن دوران، اين سيد ساجدان و زينت عابدان، امام علي بن الحسين(ع) بود، كه نقشه رهايي از سلطه سنگين و ظالمانه فكري و فرهنگي امويان را طراحي و با تأسيس و ايجاد مدرسه علمي، فرهنگي و ديني عظيمي، آن حركت علمي – ديني شگفت را پايه گذاري فرمود.

چنين حركتي وصدورچنين كتابي،همگان را بر آن داشت تادر حراست از آن بكوشند،حضرت صادق(ع)تلاش در راه حفظ و صيانت از صحيفۀ سجاديه را از فرزند خود خواست و در هنگام تحويل صحيفه به محمد و ابراهيم از آنان پيمان گرفت كه آن را از مدينه خارج نكنند، چرا كه فتنه ها در پيش است. زيد بن علي بن الحسين(ع) نيز به فرزندش يحيي،دستوربه حفظ و حراست از صحيفه را داده بود. از اين رو عالمان بي شماري در طول تاريخ تشيع،با تبعيت از ائمه اطهار(ع) و اعاظم مذهب، بر حفظ وحراست واستنساخ وتكثيرنسخ صحيفه سجاديه و همچنين دقت نظر و تأمل و شرح و تفسيراين كتاب ارزشمند، شخصاً اهتمام ورزيده اند.

جاي آن دارد كه انديشمندان شيعي، با نگاهي ديگر به اين كتاب ارزشمند، در احياي مجدد آن قدم هاي بلندي بردارند، فرمان امام صادق(ع) بر حفظ و حراست از صحيفه را خطاب به خود دانند و خلأهاي موجود را هر چه سريعتر از ميان بردارند تا اين كتاب از خطر انزوا و گوشه گيري در امان بماند و به فراموشي سپرده نشود.

در اين مسير پيشنهادات زير به عنوان بايسته هايي در باب صحيفه سجاديه، مطرح مي گردد.

1. اهتمام همگاني به صحيفه سجاديه؛

انديشمندان و عالمان شيعي اذعان دارند صحيفه مكرمه سجاديه در ضوء نزول قرآن كريم نشأت يافته و ذخيره اي عظيم و برتر از همه ارزش هاست و حضرت زين العابدين علي بن الحسين(ع) آن را به امت اسلامي هديه نموده. امّا مي بينيم صحيفۀ سجّاديۀ، آنگونه كه شايد و بايد، در بين عوام مردم تا انديشمندان جامعه و عالمان ديني، مورد توجّه كافي و وافي قرار نگرفته است. به طور نمونه مي توان گفت: مراسم بسيار كمي يافت مي شود كه جهت زمزمۀ يك يا چند دعاي صحيفه، بر پا شده باشد، در حالي كه مراسم دعاي ندبه، كميل و ديگر ادعيه، بحمد الله بسيار فراوان و پر رونق برگزار مي گردد.

در هيچ يك از كتاب هاي درسي دانش آموزان، درسي پيرامون معرّفي صحيفه سجّاديّه وجود ندارد. در دانشگاه ها نيز حتي در رشتۀ معارف، بحث جامعي پيرامون صحيفۀ سجّاديّه صورت نمي گيرد، در حالي كه بسياري از كتاب هايي كه مورد نياز و توجّه دانش آموزان قرار نگرفته و حتّي نسخه اي از آن را نديده اند، معرّفي و تجليل مي شود.

جاي آن داردكه اين كتاب مقدّس درحوزه هاي علميّه، به عنوان متن درسي قرار گيرد، طلّاب علوم ديني به يادگيري وپرداختن به شرح وترجمۀ آن اهتمام ورزند واز غناي آن استفاده ها ببرند.

در بررسي اجمالي كه از چند كتاب موضوعي حديث به عمل آمد، ارجاعات و استنادات به صحيفۀ سجّاديه، بسيار كم بود. در صورتي كه در بسياري از موضوعات، مي توان از فرازهاي صحيفۀ سجّاديّه استفاده برد، ولي نويسندگان آن كتاب ها به دليل عدم توجّه به صحيفه و فقدان موضوع بندي جامع صحيفه، نتوانسته اند از آن بهرۀ موضوعي گيرند. پس راهي طولاني را بايد براي مطرح كردن صحيفه در جامعه پيمود. از عموم مردم گرفته تا انديشمندان جامعه بايد براي نشر و ترويج اين اثر باقي امام سجاد(ع) اهتمام كنند.

2. تهيۀ كتابخانۀ ديجيتالي صحيفه سجّاديّه؛

تحوّلات دهه هاي اخير در زمينۀ فن آوري ارتباطات واطّلاعات،ازجمله توليد نرم افزارهاي رايانه اي و وجود شبكه هاي داخلي (اينترانت) و شبكۀ بين المللي (اينترنت)، اطّلاعات و انتقال آن وجستجو در متون را در كمترين زمان و با حداقل هزينه، ممكن ساخته است.

هر فرد با امكانات رايانه اي مناسب به اطّلاعات مورد نياز خود دست مي يابد، مي تواند در رايانۀ خود صاحب هزاران كتاب و در شبكه هاي جهاني هزاران كتاب ديگر را جستجو كند و به كتابخانۀ خود بيفزايد. در اين ميان، توليد كننندگان متون ديجيتالي به رقابتي تنگاتنگ با كتابخانه ها و ناشران سنّتي برخاسته اند. رايانه هاي شخصي، لوح هاي فشرده، اينترنت، وب و همه زمينه هاي علمي كه براي اشاعه اطلاعات، ارزشي قائل بودند، به ياري اين جريان شتافته اند.

امروزه توليد كنندگان نرم افزار، مي توانند صدها و هزاران كتاب را در لوح هاي فشرده جاي دهند، امكانات پژوهشي وسيعي را براي آن طرّاحي كنند و با كمترين هزينه به تمامي جهان ارسال دارند. توليدكنندگان نرم افزارهاي تحقيقاتي شيعي نيز با توليد نرم افزارهاي غني در وادي كتابخانه هاي ديجيتال، قدم هاي بلندي را در زمينه اطلاع رساني متون ديني برداشته اند. ولي جاي دانشنامه جامع صحيفه سجّاديّه همچنان خالي است.

در كنار نرم افزار، بايستي اين كتاب ارزشمند را در شبكه هاي جهاني نيز بشناسانيم. اينترنت محيطي است كه همه روزه بر تعداد كاربران آن اضافه مي شود، به طوري كه تعداد كاربران ايراني از دويست هزار نفر در سال 1379 به شش ميليون و هفتصدو پنجاه هزار نفر در سه ماهه اول سال 1384 رسيده و 137 برابر افزايش يافته است. صفحات سايت ها نيز بيشترين بازديد كنندگان را دارند.

متأسّفانه دراينترنت به جزمتن صحيفه وشرحي از استادحسن ممدوحي وصوت بعضي از ادعيّه، هيچ اثر ديگري از صحيفه سجّاديّه وجود ندارد.

جاي آن دارد كه با راه اندازي سايت ها و پايگاهجهاي اينترنتي كه اختصاص به مطرح نمودن صحيفه سجّاديّه درشبكه هاي جهاني به زبان هاي مختلف جهان دارد،نواي دلنشين وكلمات بلندومعارف والاي آن رابه گوش همگان برسانيم و عالم اسلام بلكه جهان فرو رفته در منجلاب شهوات را با اين كلام وحي آشنا سازيم.

در اين ميان، وبلاگ ها و تالارهاي گفتگو نيز نبايستي از نظر دور بمانند. كشور ايران داراي مقام سوم وبلاگ نويسي و فارسي دوّمين زبان وبلاگ نويسي در سطح دنياست و تعدادجواناني كه از وبلاگ استفاده مي برند ودر تالارهاي گفتگو شركت ميجكنند، بسيار زياد است.چرامامعارف ديني وصحيفه مباركه سجّاديّه را از اين طريق به آگاهي ديگران نرسانيم؟

3. بازخواني دعاهاي صحيفه ، به صورت ادبيات روز؛

امروزه براي آشنايي نسل جوان با متون كهن ايران و جهان، از زبان روز و ادبيات جديد، استفاده هاي فراوان مي شود. و براي معرّفي و برگردان آن به زباني ساده و انتقال مفاهيم وگسترش شناخت آن،مقالات و كتاب هاي متعدّدي داريم.

در قديم شاهنامه و مثنوي خواني امري رايج بود، امّا امروز براي ترويج آن داستان هاي حماسي و پند هاي آموزنده به جوان امروز، بايستي از شيوه ديگري بهره گرفت و آن داستان هاي شيرين را در قالب ادبيات امروزي بيان كرد تا پس از آشنايي نسبي، خواننده به سراغ اصل و مرجع آن نوشتار برود، با آن آشنا گردد و بتواند از آن استفاده ببرد.

دريغا! كه مفاهيم بلند صحيفه سجّاديه و دعاهاي روح بخش آن براي جوانان ما شناخته شده نيست، تا آنجا كه وقتي سخن از اين كتاب مقدّس به ميان مي آيد، بسياري از مردم و حتي برخي از پژوهشگران به اين كتاب به چشم كتابي دعايي براي برآورده شدن حاجات مي نگرند. بايد براي شناساندن اين كتاب ارزشمند، با قلم روز و ادبيّات آشنا با مردم، قدم هايي برداشته شود تا پس از آشنايي اجمالي، مخاطبان را به سوي آشنايي هر چه بيشتر بكشانيم. بايد در كتاب هايي با حجم پايين و در قطع هاي كوچك، نكته هايي از فراز هاي بعضي از دعاهاي صحيفه ذكر شود و در اختيار همگان قرار گيرد و بر اساس آنها داستان و قطعات ادبي نوشته شود.

4. موضوع نگاري صحيفه سجّاديّه؛

نخستين فهرست نگاري در متون مقدّس اسلامي بر روي قرآن صورت پذيرفت. فرهنگ موضوعي قرآن سابقه كهني ندارد، چرا كه گذشتگان براي موضوع يابي به ذهن خود رجوع مي كردند، چون يا تمامي آيات و يا اكثر آن را حفظ بودند.

مركز تحقيقات رايانه اي حوزه علميّه اصفهان، چندين سال است اقدام به فهرست نگاري و موضوع يابي صحيفه نموده كه به زودي در چند مجلد به چاپ خواهد رسيد. ولي اين به معناي پايان كار نيست. محقّقان و دانشمندان اسلامي در جهت موضوع نگاري دقيق صحيفه، بايد گام هاي مؤثّري بردارند.

5. تلاوت و صوت دلنشين صحيفه سجّاديّه؛

امروزه با پيشرفتي كه دستگاه هاي صوتي داشته اند، انواع صوت ها با كيفيّت بالا در حجم بسيار كم، در دسترس همگان قرار دارد. دستگاه هاي MP3 توانسته است جاي ضبط صوت هاي قبلي را پر كند. نوار هاي كاست كم كم جاي خود را به CD مي دهند.

ابزار ديگر،MP3 PLAYERاست كه با حجمي بسيار ناچيز،مي تواند ده ها ساعت صوت را درخود جاي دهد وهميشه همراه كاربر باشد.

توليد كنندگان صوت ها و نواهاي مذهبي از اين تكنولوژي استفاده بردند و هم اكنون شاهد صدها ترتيل كامل قرآن در سايت ها هستيم. در كشور ما نيز، علاوه بر ارائه ترتيل قرآن كريم توسّط چندين قاري برتر كشور، توسّط شوراي عالي قرآن، مداحي ها و مرثيه سرايي ها و دعاها به صورت MP3 ارائه گرديده است. در اين ميان صوت صحيفه سجّاديّه در سايت هاي اينترنتي ارائه گرديده، كه جاي آن دارد، اولاً با نواها و صوت هاي متعدّدي ارائه شود، ثانياً در ترويج و همگاني كردن استفاده از آن قدم هاي بعدي را برداريم.

6. احياي ترجمه ها و شرح هاي صحيفه سجّاديّه؛

صحيفه سجّاديّه از نخستين كتاب هايي است كه در سده آغازين ظهور اسلام به بيان و بنان امام معصوم تأليف و تصنيف يافته و بدين جهت در شمار امّهات تراث حديثي اهل بيت عصمت قرار دارد.عالمان ديني بر شرح و ترجمه آن اهتمام فراواني گمارده اند. متأسفانه بسيار از آن شروح هنوز به صورت نسخه هاي محدود خطّي در گوشه هاي گنجينه هاي شخصي و عمومي، كناره انزوا گزيده اند، كه جاي آن دارد احياگران تراث شيعي در جهت احياي اين آثار، بيشتر اهتمام كنند. احياي آن شروح مي تواند در زمينه زنده نگهداشتن درون مايه اين كتاب مقدس، اثرآفرين باشد.

7. ترجمه صحيفه به زبان هاي مختلف؛

تا آن زمان كه اسلام به سرزمين حجاز و بين اعراب، محدود بود نيازي به ترجمه قرآن و احاديث صادره از نبي مكرم و ائمه معصومين(ع) به ديگر زبان ها احساس نمي شد. در آن زمان، سؤالهاي اعراب از كلمات قرآن و روايات، در حقيقت نياز تفسيري و توضيحي بود كه آن هم با پرسش مستقيم ازپيامبراكرم و ائمّه اطهار(ع) يا اصحاب پيامبر برطرف مي شد.

اما از آن زمان كه مسلمانان پا را از مرزهاي حجاز فراتر نهادندو ملت هاي غير عرب به اسلام گرويدند و به تلاوت قرآن علاقه مند شدند، براي آشنايي آنان با قرآن و كلام پيامبر و ائمه معصومين(ع) نياز شديد به فهم لغت عرب و ترجمه قرآن و احاديث پديد آمد.

امروزه كه اسلام از مرزهاي جغرافيايي گذشته و در همه ممالك نفوذ كرده، نياز بيشتري به ترجمه متون مقدس اسلامي احساس مي شود.

اگر سهم مسيحيان را در ترجمه كتاب مقدس، از زمان مسيح تاكنون هر ساله يك عنوان فرض كنيم، سهم مسلمانان در ترجمه قرآن به ديگر زبان ها، از زمان نزول قرآن تاكنون هر بيست سال يك عنوان بوده است.

در ترجمه نهج البلاغه وضعيت اسف بارتر است، چرا كه ترجمه نهج البلاغه به ديگر زبان ها فقط 9 عنوان و سهم صحيفه سجّاديه در ترجمه به زبان هاي ديگر بسيار ناچيز است. هم اكنون صحيفه سجاديّه به جز زبان فارسي، تنها به زبان هاي انگليسي، تاجيك، اردو، روسي، ترجمه اي يگانه شده و ديگر زبان ها از ترجمان صحيفه بي بهره مانده اند.

در جهان امروز كه نياز بشريت به مناجات عارفانه با خالق يگانه بسيار احساس مي شود بايد با ترجمه هاي زيبا از صحيفه سجّاديه، راه مناجات و راز و نياز عارفانه را به بشريتِ امروز آموخت. بدين سان مي توان باورهاي اصولي، اعتقادي را به او فرا دهيم و سيماي انسان و فضائل انساني را در قالب بي بديل مناجات و دعا براي وي تبيين كنيم.

8. شرح موضوعي صحيفه سجّاديّه؛

فايده تفسيرهاوشرح هاي موضوعي رامي توان در چند مورد دانست. اوّلاً ابهاماتي كه در بدو نظردربعضي ازآيات ويا فرازها به چشم مي خورد را رفع مي كند.ثانياًآگاهي ازشرايط وخصوصيّات مختلف آن موضوع را فراهم مي آورد و دست يابي به يك تفسير و شرح جامع درباره موضوعات مطرح شده را آسان مي سازد. ثالثاً راه دست يابي به اسرار و پيام هاي تازه را هموار مي كند. همچنين خصوصيّات و فوائد، مفسران را بر آن داشته تا علاوه بر تفسير آيه به آيه، به تفسير موضوعي قرآن روي نمايند.

صحيفه سجّاديّه شروح فراواني دارد. ولي هيچ يك از شارحان به صورت موضوعي، صحيفه سجاديّه را به نگارش شرح نيازموده و صحيفه سجّاديّه، در اينجا نيز ـ مانند بسياري از موارد ـ در انزوا زيسته و هيچ عالمي در زمينه شرح موضوعي صحيفه سجّاديه اثري ارائه نكرده است.

9. معناشناسي واژگان صحيفه سجّاديّه؛

ترجمه و شرح لغات عربي در كتاب هاي قرآن، نهج البلاغه و صحيفه سجّاديه، براي كساني كه زبان مادريشان غير عربي است و حتي عرب زباناني كه از لغت فصيح عرب فاصله گرفته اند، بسيار كارگشا است و به آنها كمك مي كند تا معاني دشوار را دريابند.

براي صحيفه سجاديّه چند كتاب ترجمه لغات نگاشته اند، از جمله:

1 ـ حل لغات الصحيفه السّجاديّه. اثر محمد باقربن محمد شفيع منجم، كه به توضيح بعضي از لغات و فرازهاي دعا پرداخته است.

2 ـ فرهنگ صحيفه سجّاديّه. نوشته منصور خاكسار، در اين كتاب به ترجمه هاي متعدد از هر واژه پرداخته شده است.

3 ـ لغت نامه صحيفه سجّاديّه. به ترجمه بسياري از لغات صحيفه در ذيل هر فراز پرداخته است.

با توجه به كتاب هاي ترجمه لغات صحيفه سجّاديه كه در دسترس است، بايستي اذعان كرد تمامي اين كتاب ها در پي ترجمه تحت اللفظي بعضي از كلمات صحيفه بوده اند و هيچ اهتمامي به شرح واژگاني صحيفه، نداشته اند.

جاي آن دارد به واژه شناسي، معنا شناسي و شرح واژگان صحيفه سجّاديه پرداخته شود و با استناد به منابع دست اول و كهن، كتاب هايي در شرح كلمات و جملات صحيفه به صورت مستقل تدوين شود.

10. ترويج صحيفه سجّاديّه دربين اهل سنّت؛

صحيفه سجّاديه به شكل خطاب به خداوند و گفتگوي نيايشي با اوست و در قالب اعلام نياز ها و حاجت خواهي انسان از خداوند تعالي است، ليكن متن ناب ديني است كه مجموعه اي انعكاس يافته از وحي الهي را در بر دارد. اين متن در بين عوام اهل سنت و حتي انديشمندان آنان ناشناخته مانده است.

11. يافت و احياء روايت هاي ديگر از صحيفه سجّاديّه؛

صحيفه كامله سجّاديه، با استناد متّصل توسّط صدها محدّث و دانشمند اسلامي، روايت شده واسناد ونسخه هاي متعدّدي ازآن دردست مي باشدو روايات وتعداد مشايخي كه صحيفه را روايت كرده اند به حدّ تواتر و تعدّد رسيده است.

كشف روايات متعدد ازصحيفه،ما را در يافتن دعاهاي مفقوده صحيفه ياري كرده در اتقان نسخه اي نهايي ازصحيفه نقش آفرين است.

بايسته هاي يازده گانه اي كه ذكر شد نخستين قدم هايي است كه بايد براي معرفي زبور آل محمد برداشته شود. در اين مسير نبايد نگارش دانشنامه اي جامع را جهت صحيفه سجّاديه و راه اندازي بنياد و پژوهشگاهي جهت تحقيق، پژوهش و ايجاد مأمني براي محقّقان صحيفه پژوه را از خاطر دور كرد.

سید احمد سجادی

ماهنامه آموزشي، اطلاع رساني معارف - شماره 41