Bəzi ayələrdə "kitabi mubin" qeyd olunub və ondan məqsəd Qurani kərim olmasına baxmayaraq, amma bu ayə və buna oxşar ayələrdə ki, ilahi elmin sənədini açıqlayırlar, "kitabi mubindən" məqsəd, varlıqlar yaranmamışdan qabaq, ilahi elmin mərhələsidir ki, onun özü digər kitab və lövhələrə şamildir, onun keyfiyyət və miqdarı, bizə məlum deyil.
"Rətb və yabis" bu ayələrdə hər bir şeyə işarədir. Və xüsusi bir şeyə işarə deyil. Ətraflı cümlədən sonra gələn qısa cümlə növündəndir. Yəni buyurur: Qeybin açarları yalnız onun yanındadır. Və (heç kəsin onlardan məlumat yoxdur, məgər onlar ki, Allah özü onları ondan xəbərdar edir) və həmçinin dənizdə və Quruda olanların hamısından xəbərdardır. Hətta düşən hər bir yarpağa da Allahın elmi var. bunu buyurandan sonra, digər kiçik misallar vurmur və deyir (xülasə) hər yaş və quru kitabi mubində yazılıb və biz ondan xəbərdarıq.
Quran ayələri, rəvayət, filosof, kəlam alimləri və təfsirçilərin açıqlamalarından bu istifadə olur ki, ilahi elm üç cür araşdırılır:[1]
a). Allahın öz zat və sifətinə elmi və Allahın öz zatının tələb etdiyi şeylərə elmi. Bu mərhələyə "elmi zati" deyilir. Bu elm Allahın zatı və zatı sifətlərinə nisbət, dəyişilən deyilir və burda ayənin məqsədi deyil.
b). Məxluqat yaranandan sonra, Allahın məxluqata olan elmi varlıqlar yaranandan sonra, onların kiçik hadisələrinə olan elmi, bu iki tərəfin müqayisəsindən alınan elimdir. Yəni Allah alim və hadisələr məlumdur. İki tərəfli olduğuna görə, bu elm varlıqların dəyişilməsi və müxalifliyinə görə, çoxlu və dəyişilən olur və onların zamana aid olduğuna görə, zamanlıdırlar. Bu elmə "feli elm" deyilir və feli sifətlərdən sayılır. Amma bu müqayisə də burada qəsd olunmur.
c). Varlıqlara və onların kiçik hadisələrinə olan elm, yaranmamışdan öncə. Yəni Allah səma, yer və onların varlıqlarının yaranmasından və hadisələrin yaranmasından qabaq, onların bütün mərhələlərinə və onların necə yaranması və hadisələrinə elmi var.
bu elm ümumi varlıqlardan yuxarı olan bir varlıqda təcəlli ta pıbdır ki, ona "kitabi mubin" ya ummul- kitab deyir və "lövhi məfhuz" və isbat və məhv lövhünə şamil olur. Deməli bu elmin iki hissəsi var. Qeyb hissəsi bə bir hissə zaman keçdikcə hamıya məlum olur. bir hissəsi sabit və dəyişməzdir, o biri hissə is isbat və məhv ola bilər.
deməli kitabi mubundən məqsəd, bu qism[2] ayələrdə, Allahın bütün varlıqlara olan elmidir, onların yaranmasından və onların fəaliyyətindən qabaq. Ənam surəsinin 59- cu ayəsində rətb və yabisdən (hər yaş və quru) məqsəd, bütün o varlıqlardır ki, bir cürə və bir şərtlə, bunların ikisindən birinin qisminə aid olurlar.
Rətb və yabis bir- birinə ziddir. Yəni bütün varlıqlar bunların ikisindən birinin qisminə aid olur. nə bunların ikisinə də və ya heç birinə heç bir varlıq şamil ola bilməz.
Deməi bunların ikisinin birlikdə bir ayədə qeyd olması, varlıq aləminin bütün məxluqlarına işarədir. Ona görə də bunlar üçün xüsusi bir məna təyin olmur, baxmayaraq ki, bəzi rəvayətlərdə[3] bunun üçün misallarda tapılır, məsələn düşmüş uşaq əkin, yabis üçün və hələ götürülməyən isə rətb üçün misal vurulublar, amma onlar nümunə olaraq gətiriliblər.
Amma digər ayələrdə[4] kitabi mubin Quranın özüdür. Allahın varlıqların yaranmasından qabaq onlara olan xüsusi elminin təcəllisi məqsəd deyil. Ayələrin məna və məqsədini müəyyənləşdirmək üçün, qabaqkı və sonrakı ayələrə diqqət etmək lazımdır. Məsələn birinci qisimdə Allahın elminin genişliyinə işarə edir, amma ikinci qisimdə vəhy və ayə nazil etmək və sarlə birgədir.
Amma onların hər ikisində kitabi mubinin lüğəvi mənası eynidir. Yəni aşkar və işıqlı bir kitab ki, onda heç bir xəta və naməlumsuzluq yoxdur.
Mənbələr:
- Qurani kərim.
- Misbah Yəzdi, Məhəmməd Təqi, maarifi Quran, cild 1- 3, səh 182- 194
- Təbatəbayi, Məhəmməd Hüseyn, Əl- mizanın tərcüməsi, sild 7, səh 176- 184- 211- 212- 119- 150- 417
- Qumi Məşhədi Məhəmməd ibni Məhəmməd Rza, Kənzud- dəqayiq, cild 4, səh 342- 344
- Təbərisi, Əbu Əli Fəzl ibni Həsən, Məcməul- bəyan, cild 2, səh 311
- Məkarim Şirazi, Nasir, Təfsiri nümunə, cild 8, 9, 15, 18
- Təyyib, Seyyid Əbdül- Hüseyn, Ətyəbul- bəyan, səh 91- 92
[1] - Müraciət edin: Məarifi Quran, cild 1- 3, səh 186- 194
[2] - Ənam surəsi, ayə 6, Səba surəsi, ayə 3, Nəml surəsi, ayə 75, Hud surəsi, ayə 6, Yunis surəsi, ayə 61
[3] - Müraciət edin: Əl- mizanın tərcüməsi, cild 7, səh 212, Kənzüd- dəqayiq, cild 7, səh 342- 344
[4] - Qisəs surəsi, ayə 2, Nəml surəsi, ayə 1, Şüəra surəsi, ayə 2, Hicr surəsi, ayə 1, Yusif surəsi, ayə 1, Maidə surəsi, ayə 15
