Molla Sədra olaraq tanınan Sədrəddin Məhəmməd ibn İbrahim Şirazi, (980-1051 Hicri Qəməri) Hikmət-i mütəaliyyə məktəbinin banisi məşhur bir filosof və məşhur bir arif olaraq fəlsəfi və irfani düşüncədə böyük bir yeniliyə imza atmışdır. Bu məktəb özündən əvvəlki 800 illik İslam fəlsəfəsini bir kənara qoyaraq yeni bir dövr başlatdı.
Höccətülislam Ərakiyan, vilayət-i fəqihin Molla Sədra düşüncəsindəki yerinə toxunaraq "İmam Xomeyni, Molla Sadraya 'Şiənin qüruru' ləqəbini vermişdir deyərək, Qorbaçova yazdığı məktubunda İslam düşüncəsini anlaması üçün ondan Molla Sədranı araşdırmasını istəmişdir" deyib.
Hövzə: Molla Sədra olaraq tanınan Sədrəddin Məhəmməd ibn İbrahim Şirazi, (980-1051 Hicri Qəməri) Hikmət-i mütəaliyyə məktəbinin banisi məşhur bir filosof və məşhur bir arif olaraq fəlsəfi və irfani düşüncədə böyük bir yeniliyə imza atmışdır. Bu məktəb özündən əvvəlki 800 illik İslam fəlsəfəsini bir kənara qoyaraq yeni bir dövr başlatdı. Sədrul Mütəəllihin Şirazi, 20 əsrlik Aristo-Əflatun çəkişməsinə (ənənəvi məşşa-İşrak çəkişməsinə) son qoyan və onun fəlsəfi sistemi də İslam fəlsəfəsinin əhya edicisi olaraq tanınır.
İran təqvimiylə 1 Xordad günü, 'Molla Sədranın anım günü "olaraq qeyd olunur. Bu səbəbdən hövzə jurnalı, Tehranda universitet və hövzənin fəxri müəllimi olan Höccətülislam Seyid Ərakiyanın Molla Sədra Düşüncəsində İslami rəhbərlik, Molla Sədra düşüncəsində vilayət-i fəqih və insani elmlərin inkişafında İslam fəlsəfəsinin rolu mövzularında bir çıxışını nəşr edib.
- Molla Sədra, nə üçün Molla Sədra(qabaqcıl) oldu? Görəsən bu Molla Sədranın öz zamanının suallarına cavab verməsindən qaynaqlanırmı?
- Sədrul Mutəəllihinin İslam düşüncə tarixində bir dönüş nöqtəsi və Molla Sədra olmasına səbəb olan şey, onun İslami elmlərdə xüsusilə də kəlam, irfan və fəlsəfədəki özünə məxsus dünyagörüşüdür. Düşüncə tarixini araşdırdığımız zaman hikmətin seyrində ilk olaraq Aristoteli görərik. O, ağıla əsaslanaraq ağılı dəlilləndirməyin təməllərini əsrlər əvvəl qurdu. Farabi, Aristo düşüncəsini İslam dünyasına gətirən adam oldu. İbn Miskəvey, onun ağlınınüsulunu, İslam əxlaq fəlsəfəsinə gətirdi. Fəlsəfənin bu qrupu 'Məşşailər' deyə adlandırıldı.
İslam fəlsəfəsində İbn Sina da bu fəlsəfi kəsim içərisində yer alır. O, ağıla və ağılı nəticələrə xüsusi üstünlük verərək güvənərdi. Ağıla sorğusuz sualsız güvənən məşşailərə qarşı fəlsəfədə bir başqa düşüncə daha meydana gəldi. Ağılı yola çıxmış uşaq olaraq görən bu kəsim isə həqiqətləri kəşf etmək və problemləri həll etmədə ağılın aciz olduğuna inanıb. Ağılın tək başına gerçəkləri kəşf edə bilməyəcəyinə və dünyanın problemlərini həll edə bilməyəcəyinə inanan bu fəlsəfi görüş ağıla 'kəşf' və 'şuhud'un da əlavə olunması lazım olduğunu bildirib. Bu düşüncə hərəkatının qurucusu, 'Şeyx-i İşraq' deyə məşhur olan Zəncanlı filosof Sührəverdi olub. Min il ərzində İslam düşüncəsi və fəlsəfəsi, bu iki düşüncənin xaricində deyildi. Bunların hər biri də digərinin səhv olduğunu iddia edirdi. Hicri qəmərinin ikinci min illiyinin əvvəllərində Molla Sədranın ortaya çıxmasıyla İslam fəlsəfəsində yeni bir yanaşma meydana gəldi. Sizin dediyinizi təsdiq edərək deyə bilərəm ki Molla Sədra həqiqətən öz dövrünün suallarına cavab vermə arzusuna sahib idi. Səfəvi rəhbərliyinin sakit mühitində və onların da dəstəyi ilə fəlsəfədə Hikmət-i mütəaliyyə adlı yeni bir anlayış qurdu. Buna "Sədra Hikməti" də deyilir. Bu yanaşmada, həqiqətlərin kəşfi üçün ağlın işraqa köməkçi olduğunu iddia edən İşraqiyyədən fərqli olaraq məsələlərə cavab vermədə ağılı tək yol olaraq görən Məşşailerin əksinə Molla Sədra, burhan ilə irfanı və ağıl ilə ürəyi bir-biriylə birləşdirdi. Ağılın məsələləri həll etmədə qeyri-kafi qaldığı hər yerdə irfanı köməkçi olaraq aldı və irfanın şərhdə qeyri-kafi qaldığı hər yerdə də ağılı istifadə etdi. Bu ümumi bir anlayış idi.
Xüsusi nəzəriyyələr sahəsinə gəlincə ... O, 'cövhəri hərəkət', 'aqil ilə məqulun birliyi', 'varlığın əsl, mahiyyətin isə etibarı olması' vs. kimi məsələləri, İslam fəlsəfəsinə tanıtdı. Ondan əvvəl Fəlsəfədə Cövhəri hərəkət mümkünsüz görülərdi. Hərəkət və dəyişikliyin yalnız ərəzdə olduğu qəbul edilirdi. Cövhəri hərəkət, (sözün əsl mənasıyla) İslam əxlaqının onurğasıdır. Bunun meyarı da fəzilət və rüsvayçılıq, Allaha yaxınlaşma və ondan uzaqlaşmaqdır. Ya da məsələn o, Varlıq haqqında varlığın əsl yaranışınıaraşdırmış və Varlıq anlayışını ən açıq(bəsit) anlayış olaraq qəbul etmişdir.
Əllamə Təbatəbainin Nihayətul Hikmə və Bidayətul Hikme kitablarındakı tərzi tamamilə Molla Sədranın üslubudur. Əllamə Həsənzadə Amuli, Əllamə Təbatəbainin belə buyurduğunu nəql edir: "Biz, nəyə sahibiksə hamısını Müəllimə (Molla Sədra) borcluyuq."
Molla Sədranın işi o qədərdə asan deyildi. Ortaya qoyulan hər yeni görüş, ciddi bir müxalifəti də özü ilə gətirirdi. Onun şagirdi və kürəkəni olan Əbdürrəzzaq Lahıc, onun fəlsəfəsini tənqid edən ilk adam idi. Cövhəri hərəkəti və varlığın əsl olumasını qəbul etmirdi. Molla Sədra, üç qızını da şagirdləriylə evləndirmişdi. Yeznələrindən biri də Feyz Kaşaniydi.
-Feyz Kaşani,Molla Sədranın İslami rəhbərlik, xüsusiylədə də vilayət-i fəqih mövzusundakı fikirlərini qiymətləndirirdi. Giriş olaraq belə bir sual soruşum. Bu an burada danışdığımız bu Sədra, filosof Sədradır mı? Daha açıq bir ifadəylə bu bəhs, filosof olan Molla Sədrayla əlaqədardır mı, yoxsa daha geniş bir dünyagörüşüylə fəlsəfənin yanında fiqh, hədis və təfsiri də bilən və bir din alimi də olan Sədradan danışırıq?
- Sualınıza cavab verməzdən əvvəl mövzuya daxil olaraq bir neçə nöqtəni açıqlamaq lazımdır. Birinci nöqtə, vilayət anlayışının mənasıyla əlaqədardır. vilayət; fiqhdə ayrı, irfanda isə ayrı mənada istifadə olunur. Vilayət, fiqhdə qənaətdə (ixtiyar etmək) prioritet deməkdir. Məsələn ata, uşaqın malları mövzusunda qənaətdə prioritet sahibidir. Irfanda vilayət isə Allaha yaxınlıq mərtəbələrindən biri mənasındadır. Bu iki anlayışı bir-birinə calayarkən səhvə düşməmək lazımdır.
Digər bir nöqtə, Molla Sədranın bəhsləri arasında vilayət-i fəqih təbiri yoxdur. Lakin bu, onun fəqih və ya alimin liderliyini qəbul etmədiyi mənasında deyil. O, içindən bir çox nəticənin çıxarıla biləcək bir fikrin qurucusudur. Bəzi nəticələri onun özü bəyan etmişdir, bəzilərinə isə ömrü vəfa etməmişdir. Buna görə də onun məktəbini genişləndirdilər. Bir başqa sözlə desək, bizim Sədra fəlsəfəsi və ya Hikmət-i mütəaliyye dediyimiz şeyin hamısı Molla Sədraya aid deyil. Onun fikirlərinin və ondan sonra gələn Sədraçı alimlərin məhsuludur. Bəli o, qurucuydu. Onun məktəbinin səmərələrindən biri də 'alimin liderliyi'-dir. Onun belə bir məşhur sözü vardır: "Alim, aləmlərin sultanıdır; istər qəbul edin istər etməyin. "Yəqin ki, bu" əl-alimu sultanun "rəvayətiylə əlaqədar olmalıdır.
Buna baxmayaraq o, xüsusi olaraq vilayət-i fəqih mövzusundan bəhs etməmişdir. Ancaq onun sözlərindən onun nəzəriyyəsi çıxarıla bilər. Hətta onunla əlaqədar olaraq 'siyasət-i mütəaliyyə' də fərz edilə və onun siyasi düşüncələri bir araya gətirilə bilər. Məsələn hövzəyi elmiyədəki dostlardan biri, bu başlıq altında bir sıra kitab yazıb: 'İbn Miskəveyin siyasi düşüncəsi "," Molla Məhəmməd Mehdi Neraqinin siyasi düşüncəsi' vs. Bu mövzuda da araşdırma edilə bilər.
Üçüncü olaraq "buğdadan buğda, arpadan arpa olar" deyərlər. Bu qaydaya görə Molla Sədra, Molla Sədradır. Təfsirçi Sədrul Mütəəllihin, fəlsəfəçi olan Sədrul Mütəəllihindir. Onun təfsir, irfan, fəlsəfə və siyasətə dair görüşlərinin qaynağı birdir. Əgər fəlsəfədə bir fikiri varsa bunu onun təfsir nəzəriyyəsi olaraq saymaq da mümkündür. Bir başqa sözlə desək onu ağıl, nəql və ürəyə hakim olan bütöv bir alim olaraq görmək mümkündür.
Bu şərhə görə onun vilayət-i fəqihə inandığı deyilə bilər. Çünki o, insanların müxtəlif dərəcələrə sahib olduğuna inanır. Allah, ən üstün insanı peyğəmbər olaraq seçir. Molla Sədra, insanların işlərini öz başlarına idarə edə bilməyəcəyinə və başqa bir idarə ediciyə lazım olduğuna inanır. Bu, insanı özünə kafi görən humanism, yəni insan mərkəzlilik düşüncəsinin əleyhdarıdır. Məsələn Əsfar-i Ərbəə (Dörd Səfər) kitabında bu dörd səfəri keçənlərin rəyasətə layiq olduğunu söyləyir. Belə ki elm və feqahəti, bu səfərin açıq-aşkar bir şərti etmişdir.
Deyilməsi lazım olan bir başqa nöqtə də budur: Vilayət-i fəqihi isbat etmək üçün rəvayətə, nəssə və ya məqbul sayılan bir görüşə ehtiyac yoxdur. Çünki bədihi (açıq-aşkar) bir qanundur. Bu qanun ilə əlaqədar olaraq Hz. Əli (ə) "İnnəhu labüd linnasi min əmiru birr əv facir" (İnsanların yaxşı ya da facir bir əmirinin olması lazımdır) demişdir. İmam Xomeyni də vilayət-i fəqihi bədihi və açıq bir qanun olaraq görmüş və "Əgər vilayət-i fəqih doğru təsəvvür edilsə təsdiq edilir" buyurmuşdur. Məntiqdə buna Qəzaya-yi əvvəliyyat deyilir. Molla Sədra da "Xalq qəbul etsə də etməsə də alim sultandır (hakimdir)" demişdir. Zeyd bir maşın təmirçisidir. Mən qəbul etsəm də etməsəm də maşın təmirçiliyinin məlumatına və təcrübəsinə malikdir. Vilayet-i fəqihin mənası budur.
- Bəhs etdiyinizləri nəzərə alaraq görəsən Molla Sədra düşüncəsində vilayət-i fəqihin mənası nədir? Yəni biz vilayət və fəqih anlayışlarını araşdırdığımızda hansı anlama çatırıq.
- Dediyim kimi 'vilayət-i fəqih "eynilə bu ifadə yazdıqlarında gəlməyib. Vilayət sözü də onun tərəfindən istifadə edildiyində irfani istiqamətiylə yəni Allaha yaxınlaşma mərtəbələrindən biri olaraq bildirilir. Lakin düşüncə təməllərinə baxdığımızda onun alim və fəqihin mütləq liderliyinə inandığını görürük.
- Mərhum Molla Sədranın söz açdığı"elmə" hikmət-i mütəaliyye gözüylə baxdığımızda, Sədranın elmi, varlığln kateqoriyasında gördüyünü anlayırıq. Bu baxımdan Sədra, varlıq mərtəbəsi baxımından daha üstün olanı cəmiyyətin rəhbəri olaraq görən bir adamdır. Sədra baxımından varlıq mərtəbəsində daha üstün olan bir insan cəmiyyətin öndəridir. Əgər cəmiyyət onun yanına gedərsə onun bu liderliyi hərəkət halına gəlmiş və cəmiyyətdə tətbiq olunmuş olar. Amma əgər xalq onun yanına getməzsə təbii olaraq onun bu liderliyi ictimai olaraq reallaşmamış olar.
- İnsan başlanğıcda heyvani bir təbiət üzrə doğular və Cövhəri hərəkət istiqamətində öz kamalına doğru hərəkət edər. Onun kamalı Allaha yaxınlaşmaqdır. Bu yaxınlaşma, insanın heyvani, əsl və ilk təbiətinə qalib gəlməsiylə hasil olur. Əxlaq fəlsəfəsi alimlərinin təbiriylə yaxınlaşma, nəfsin vehmiyyə, şeheviyye və qəzəbiyyə kimi bütün qüvvələri, ağılın rəhbərliyi altına alındığı zaman hasil olur. Daha ağıllı və daha alim olan insan kamala və Mütləq Varlığa daha yaxındır. Prinsip olaraq insan bu məqama çatmadıqca yaxınlaşma da hasil olmayacaq. Bu səbəbdən sizin buyurduğunuz şey tamamilə doğrudur.
Digər bir nöqtə də budur: Xalqın diqqəti və qəbulu əhəmiyyətli bir şərtdir. Molla Sədranın '' Xalq istəsə də istəməsə də alim, sultandır '' sözü, məsələnin zati həqiqətiylə əlaqədardır. Lakin bu sultanlığın tətbiqə keçə bilməsi üçün xalqın diqqəti və qəbulu tələb olunur. Əks halda liderlik cəmiyyətdə reallaşmayacaq. Əmirulmuminin Əli (ə) imam idi; amma xalqın diqqəti 25 il ərzində reallaşmadığı üçün onun imaməti tətbiqə keçə bilmədi. Allahın Rəsulu də eyni şəkildə. Xalqın müəyyən bir ölçüdə ağılı və düşüncəsiylə imama möhtac olduğu fikrinə çatması lazımdır. İmam-ı Zaman Hz. Mehdi (ə) edər amma insanlarda bu duyğu və ehtiyac, susuzluq olmazsa digər pak əcdadının qiyməti bilinmədiyi kimi Onunki də bilinməz.
- '' kəsri-i Əsnam-ı Cahiliyyə '' (Cahiliyyə bütlərinin Kırılması) kitabında Molla Sadra sözləri doğru bir şəkildə istifadə etmək lazım olduğunu vurğulayır və bunu açıqlayır: Fəqih, sözün termin mənasıyla vilayətə sahib deyil, fəqihlik vilayətdir. Yəni '' fəqih '', fiqhi-ı asğər və Əkbərində (əməl və etiqad) görüş sahibi olmalıdır. Lütfən bu mövzunu bir az açıqlayın.
- Sözlərin istifadəsinin əsaslı bir rolu vardır. Sözlər, anlayışların nəqli üçündür. Hər ləfzin vəz edilmiş bir dəlaləti olduğu kimi istifadə məqsədi də vardır. Alimlərin bu mövzudakı təbirlərinə diqqət edilməlidir. Məsələn rəvayətlərdə qəssablığın məkruh olduğunu görürük. Qəssablıq ətin parçalanması və satılmasıdır. Halbuki rəvayətdə qəssablıq deyil '' səlahi '' təbiridir. Yəni heyvanın başını kəsən adamdır. Bu məkruhdur.
Mövzunun həqiqəti budur: Fəqih, din və maarif mövzusunda dərin məlumata sahib olan adam deməkdir. Bu söz o zamanlar alimlərin fikirlərini bilən adam mənasında istifadə edilərdi. Yəni, səy və çalışma ilə faktlara və detallara aid hökmü dəlillərdən çıxaran adam demək olan müçtehiddən fərqli idi. Başqa sözlə 'vilayət-i fəqih'də fəqihdən məqsəd, bu mənadakı müçtehiddir ki bəzi rəvayətlərdə "ravi' deyə də təbir edilmişdir. Fəqahət isə ictihadın zəruri şərtidir. Bu səbəbdən İmam Xomeyninin görüşü və ondakı vilayət-i fəqih anlayışı ilə Molla Sədranın təbirlərində keçənlər arasında bir ziddiyyət görülmür. Ancaq bu şərtlə ki Lüğət mənasına diqqət edilməli; təbirlər həmsöhbətlər üçün açıqlanmalı, istifadə məqsədi və muradı izah edilməlidir.
- İslam fəlsəfəsi, o cümlədən də Hikmət-i mütəaliyyə, insani elmlərin dəyişməsindəki təməl faktorlardan biri sayıla bilər mi?
- Problem buradadır. İslam dünyasına girdiyi andan etibarən bəzilərinin fəlsəfəyə qarşı çıxmasına səbəb budur. Fəlsəfə əgər İslami olarsa insani elmlərdə dəyişikliyin əsaslı faktorlarından biridir.
Ancaq müsəlmanlar arasında məşhur olan fəlsəfə, İbn Sinanın Farabinin, İbn Rüşdün və ya digər müsəlman filosofların bəyan etdikləri, İslam fəlsəfəsi deyil. Müsəlmanların fəlsəfəsidir. Bu söz məşhurdur: Müsəlmanların əldə etdiyi fəlsəfənin 70 məsələsi vardı, bunlar onu 700 məsələyə çıxardılar.
Fəlsəfə, Molla Sədra zamanına qədər bəzi Islami fikirlərlə uzlaşmırdı. Hikmət-i mütəaliyye ilə bu reallaşdı. İbn Sinanın həll edə bilmədiyi məsələləri Sədra fəlsəfəsinin həll etdiyi məlum oldu. İctimaiyyətdə narazılıq səbəbiylə Molla Sədranın sürgün edilib bir müddət Kehekde olduğu və o dövrdə onun ürək təzkiyyəsiylə məşğul olduğu məşhurdur. Onun elmi işləri və Sədra fəlsəfəsinin quruluşu Kehekdə olmuşdur. Daha sonra Allahverdi xanın vəsiləsiylə yenidən Şirazdakı Xan Mədrəsəsinə aparıldı. Əllamə Təbatəbai, Molla Sədra fəlsəfəsini həqiqətə daha yaxın görənlərdəndir.
İmam Xomeyninin ona müdhiş bir inancı vardır və '' Molla Sədra, vəma edrake ma Molla Sadra '' deyə buyurmuşdur. Mərhum İmam, ona 'Şiənin qüruru' ləqəbini vermiş və Qorbaçova məktubunda ondan İslam düşüncəsinə aşina olması üçün Molla Sədra düşüncəsini araşdırmasını istəmişdir.
