Azəri
Friday 29th of March 2024
0
نفر 0

Peyğəmbərlik və onunla əlaqədar məsələlər haqqında biliyə aiddir

 

 

Insanların peyğəmbərə olan ehtiyacı haqqındadır

        Bu məsələ bir neçə dəlil ilə isbat edilir.
        Birincisi, filosofların dəlilidir ki, bundan ibarətdir:
        Insan təbiətən mədənidir. Mədəniyyət isə cəmiyyətə əsaslanır. Cəmiyyət də öz qarşılıqlı iş-əlaqələrində qanuna möhtacdır ki, intizamın səbəbi olan mədəniyyətdə pozğunluq əmələ gəlməsin. Buna görə, labüd olaraq, elə bir vicdanlı qanunverici olmalıdır ki, Tanrı tərəfindən müqəddəs bir nəfsə və mələklərə aid əxlaqa nail olmuş olsun və beləliklə, əmrlər və nəhylər (qadağanlar) barədə onun rəhbərliyi doğru olsun. Belə bir qanunverici peyğəmbərdən, qanun isə şəriətdən ibarətdir.
        Çöllər və dağlarda yaşayan və yolunu azmış adamlardan ibarət olan cəmiyyətlərin pozulub dağılmaması o demək deyildir ki, yuxarıdakı dəlil saxtadır. Tanrı adildir, o, yaratdığı hər hansı bir xalqa həm mərhəmət, həm də sübut olaraq bir peyğəmbər göndərmişdir ki, onlara gedəcəkləri yolu göstərsin və məşğul olacaqları ibadəti təyin etsin. Ancaq bu xalqların bəzisi zaman keçdikcə öz nəfslərinə tabe olmuş, əmr edilmiş yolu unutmuş, ibadətlərin çətinliklərini tərk etmiş və öz güzəranlarını yaxşılaşdırmaq üçün könülləri istədiyini saxlamış allahlığı öz bütlərinə mənsub etdikləri kimi, bu vəziyyəti də özlərinə mənsub etmiş və Tanrının nemətini (şəriəti) inkar etmişlər.
        Miletli Empedokl isə demişdir ki, mənşədən nəşət edən ilk varlıq birinci üzv (ünsür) olmuşdur ki, onda həm məhəbbət (cazibə), həm də qələbə (rədd etmə) var imiş. Ondan əqli-küll, ağıldan nəfsi-küll, nəfsi-külldən isə mürəkkəb varlıqların nəşət etməsi xatirinə, təbiət meydana gəlmişdir. Sonra nəfsi-küll özündən yuxarıdakına yəni ağıla baxmış və onu sevmişdir, çünki bu nəfs ağıl kimi mücərrəd idi və ondan istifadə edərək gözəlliyi əxz etmişdir. Sonra özündən aşağıdakına, yəni təbiətə baxmışdır; çünki təbiət də nəfs kimi çoxcəhətli mürəkkəb idi. Təbiət, mürəkkəb varlıqlara meyli çox olduğuna görə, nəfs və ağıldakı gözəlliklərin heç birisindən istifadə etməmişdir. Təbiətdən bir-birinə zidd olan varlıqlar əmələ gəlmişdir. Bunların sırasında sadə şeylər, o cümlədən əsaslar (ünsürlər) və mürəkkəb varlıqlar, o cümlədən mizaclar və qüvvələr olmuşdur. Təbiət mürəkkəb varlıqlara məşğul olmuş, ağıla və nəfsə mənsub aləmləri unutmuş və tərkib aləmində cismani-şəhvani ləzzətlərə məftun edilmişdir. Sonra, nəfsi-küll təbiətin məftun edilməsini və coşmasını gördükdə öz hissələrindən birisini ona (təbiətə) nazil etmişdir ki, təbiətdəki coşğunluğun qarşısını alsın, onun unutduğunu yadına salsın, anlamadığını ona öyrətsin, onu bulaşdığı murdarlıqlardan paka çıxarsın və çirklərdən təmizləsin. Dəyişkən havadan ibarət olan bu hissə təbiəti əqli-küll və nəfsi-küllə doğru sövq edir. Belə ki, ona gah məhəbbət üzrə və lütf ilə dilə tutur, gah da özünü yüksək tutaraq, zorakılıqla və qılınc gücünə onu çağırır (hədələyir).
        Ikincisi (peyğəmbərin isbatı üçün ikinci dəlil), aləmi öz vücudumuzun vəziyyəti ilə müqayisə edək. Bizim bədənimiz vardır. Bədənin isə üzvləri və hissələri vardır. Bu üzvlər və hissələr yaxşı və yaxud pis işlər görməyə qabildir. Bədəndə hər şeyə (bütün üzvlərə) müsəllət olan və fitrətən şəhvətləri sevən təbiət vardır. Bu təbiət o alətləri özünün tədbirinə uyğun olaraq işlədir. Əgər təbiət təsəllüt tapa bilərsə, bədəndə pozğunluq əmələ gələr; çünki onda bədənin əsasları (ünsürləri) bir-birindən üstün gələr (ünsürlərin tənasübü pozular) və iş görən alətlər tənasüb halından çıxar. Belə bir pozğunluğu ancaq ağıl düzəldə bilər. Ağıl təbiətin qüvvələrə hakim olmasının qarşısını alır və onu yaxşı işlərdə işlədir.
        Bədənin ağıla olan ehtiyacını isbat etdikdən sonra təsəvvür edək ki, aləm bədənə, aləmin əhalisi bədəndəki qüvvələrə, İblis təbiətə, peyğəmbər isə ağıla oxşayır. Bununla yəqin edirik ki, aləmin intizamı ancaq peyğəmbər ilə mümkün ola bilər.
        Üçüncüsü, insan nəfs ilə bədəndən ibarətdir. Bunlardan birisi nəcib və ruhani bir cövhərdir; digəri isə cismani qaba bir kütlədir. Bunların hər ikisi öz mənşəyinə doğru meyl göstərir və öz yoldaşı tərəfindən cəlb edilir. Əgər nəfs bədəni cəzb etməklə, onu heyvani şəhvətlərin ləzzətindən çəkindirərək paka çıxarıb yüngülləşdirərsə, qayıdan zaman (öləndə) onunla birlikdə Ərşin ən uca yerlərinə cənnətə yüksələr. Necə ki, Məhəmməd, İsa və İdrisin bədənləri belə olmuşdur. Yoxsa, əgər bədən nəfsə üstün gələrək onu öz xidmətçisinə çevirər, öz xeyrinə işlədər və öz yaramaz işlərinə şərik edərsə və beləliklə, onu tutqunlaşdıraraq ağırlaşdırarsa, onunla birlikdə ən alçaq yerlərə yəni cəhənnəmə enər. Necə ki, Qarun, Haman və Firövnun ruhu belə olmuşdur.
        Lakin bədənin ruhu cəzb etməsi işi ruhun bədəni cəzb etməsi işindən bir neçə səbəbə görə daha asandır.
        Birincisi budur ki, ruh yüngül, bədən isə ağırdır. Yüngül şeyin ağır şey tərəfindən dartılması ağır şeyin yüngül şey tərəfindən dartılması kimi ola bilməz.
        Ikincisi budur ki, ruh təbiətən yuxarıya qalxmağa, bədən isə aşağıya düşməyə meyl göstərir. Ağır şeyin yüngül şey ilə birlikdə düşməsi yüngül şeyin ağır şey ilə birlikdə yuxarı qalxmasından asandır.
        Üçüncüsü budur ki, bədənin inkişafı təbiidir və xarici köməyə ehtiyacı yoxdur. Halbuki ruhun inkişafı kəsbidir, xaricdə olan bir müəllimə ehtiyacı vardır və əgər müəllim olmazsa, nöqsan halında qalar və nəticə etibarilə nöqsanlı şey kamil şey tərəfindən məğlub olar. Deməli, insanı inkişafa doğru yönəltmək lazımdır. Belə ki, insanlardan birisi tanrının mərhəməti və onun verdiyi istedada nail olaraq vəhy və ilham almaq səciyyəsinə malik olsun və beləliklə, ruhları öyüd-nəsihət vasitəsilə təmizə çıxarsın və bədənləri dini tapşırıqlar vasitəsilə tərbiyələndirsin. Belə bir kamil şəxs peyğəmbərdən, onun məsləhət üçün verdiyi qanun isə şəriətdən ibarətdir.

Dördüncüsü, insanın, feyz qəbul edərək, biliklər kəsb etmək istedadı vardır. Bu bilmək istedadı, onda fitri deyildir və gərək biliksizlikdən biliyə doğru özünü inkişaf etdirsin. Feyzin mənşəyi vardır. Həmin feyz istedada malik olan adama o mənşə tərəfindən onun istedadı qədər verilir. Əgər bu feyz vasitəsiz olaraq verilsəydi, hamıya bərabər şəkildə verilərdi. Bu isə qeyri-mümkündür. Yoxsa, əgər feyz mücərrəd ağıl vasitəsilə verilsəydi, fikirlərdə fərqlənmə olmazdı; çünki ağlın hədd-büluğa çatmış bütün insanlara bərabər olaraq aid olması doğrudur. Beləliklə, müəyyənləşir ki, feyz vasitəsi Tanrının bir mərhəməti olub, istedad nailiyyəti, dərk etmə üstünlüyü və rütbə yüksəkliyi nöqteyi-nəzərindən yeganə bir fərd olan şəxsdə ruhani cövhərin saflığı, mizacın tənasübü, nəfsin pakizəliyi, mələklərlə sıxı xəlvətə çəkilməsi, dünyanın boş işləri ilə az məşğul olması xüsusiyyətləri ilə birləşir. Ona görə ki, bəzən ruhani aləmə yönələrək, bəşər qüvvəsinin imkan verdiyi qədər bilik kəsb etsin, bəzən də cismani aləmə qayıdıb bədən işlərini paklıq və ibadət vasitəsilə idarə etsin və mənşədən (yaradıcıdan) arası kəsilmədən rəhbərlik alıb, başqa nəfslərə fayda versin. Necə ki, bulud suyu dənizdən götürüb, çöllərə yağdırır ki, bitkilər becərilsin. Həm feyz alan, həm də feyz verən belə bir şəxs peyğəmbərdən, feyz isə şəriətdən ibarətdir.
        Beşincisi, Tanrı insanı başqa varlıqlardan üstün tutmuş və onu dərk etmə, qüdrət və ixtiyar (azadlıq, sərbəstlik) feyzlərinə nail etmişdir. Belə bir ehsanı təkmilləşdirmək nemətlərin daha yaxşı kamilləşməsini tələb edir; çünki keçmiş (əvvəlki) nemətlər insanları yaxşı yollara rəhbərlik etməklə, müvəffəqiyyətlər və nailiyyətlər vasitələrini onlara bildirməklə təkmilləşir. Bütün bunlar insanlar içərisindən gözəl, doğruçu, sağlam düşüncəli, yüksək dərəcəli sədaqətli, inanılmış və ləyaqətli bir şəxsin seçilib irəli çəkilməsini tələb edir ki, o, insanlara yaxşı-yamanı fərqləndirən ehkamla birlikdə göndərilsin. Belə bir inanılmış və seçilmiş şəxs peyğəmbərdən, onun ehkamı isə şəriətdən ibarətdir.
        Altıncısı, Tanrı insanları öz qüdrəti ilə yaratmış və onlara ağıl vermişdir ki, Tanrını tanısınlar. Əgər insanlar ağıla əsaslanan dəlillərlə Tanrını tanıyaraq, ona layiqincə ibadət etməyi öz öhdələrinə götürsəydilər, haradan bilərdilər ki, Tanrının xoşuna gələn ibadət necə olmalıdır. Buna görə, insanlara Tanrının istəyini əhatə edən qayda-qanunları öyrədən bir müəllim lazım idi. Bu müəllim onların özündən olmalı idi ki, onlarla qaynayıb-qarışsın ki, ondan çəkinməsinlər. O isə öz sözlərində doğruçu, əməldə düzgün və Tanrının mərhəmətinə nail olmalı idi. Belə bir müəllim peyğəmbərdən, onun öyrətdiyi isə şəriətdən ibarətdir.
        Kəşf əhli demişlər ki, həqqin zahiri və batini vardır. Batində mütləq qeybə aid olan ancaq Tanrı tərəfindən başa düşülən həqiqi vəhdət vardır. Çoxluq və təklik (ümumilik və xüsusilik) isə sabit olan zahiri şeylərin mövcudiyyətində olur. Zahirdə isə çoxluq həmişə vardır və ondan ayrı düşə bilməz. Çünki zahir, adlar və sifətlərin təzahürüdür və onun çoxluğu həmin adlar və sifətlərin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Buna görə adlar və sifətlərin hər birisinin xüsusi bir şəkli olmalıdır ki, nəticə etibarilə çoxluq lazım gəlir. Lakin adlar və sifətlərin hər birisi özünün təzahürünə, nüfuzuna və hökmlər tələb etdiyinə görə xaricdəki şeylər haqqında çəkişmə və münaqişə əmələ gəlir; çünki onların hər birisi zahiri isimlər ünvanı ilə digərini pərdələyir. Beləliklə, məsələnin ədalətli bir münsifə ehtiyacı olur ki, o, bu barələrdə rəy versin, dünya və axirətdə onların intizamını qurusun və onların hər birisini, istər zahiri, istərsə də batini inkişafa çatdırsın. Belə bir münsif peyğəmbərdən ibarətdir.

Ikinci bab

Ismət (peyğəmbərin günahsızlığı) haqqındadır

        Peyğəmbərlik (nübüvvət) günahsızlıq (ismət) tələb edir. Bəzi adamlar risalət (peyğəmbərlik) vaxtından başqa, bəziləri isə dəvət (dini təbliğat) zamanından başqa peyğəmbərin kiçik günahlar etməyini cayiz (yolveriləsi bir iş) hesab edirlər. Bəziləri peyğəmbərin peyğəmbərliyə çatmazdan əvvəl böyük günahlar, bəziləri isə, istər peyğəmbərlikdən əvvəl, istərsə də peyğəmbərlik dövründə kiçik günahlar etməsini cayiz bilirlər.
        Peyğəmbərin günahsız olmasını rədd edənlər bir neçə səbəbə əsaslanırlar.
        Birincisi, Quranda açıqcasına qeyd edilən sözlərə. Məsələn; “Adəm günah etdi” Tanrı gördü ki, sən (Məhəmməd) azmısan və səni yola gətirdi” sözləri və Quranın açıqcasına göstərdiyi bu kimi ayələri.
        İkincisi, İsmət (məsumluq, günahsızlıq) elə bir xüsusiyyətdir ki, ona malik olan şəxsi günah etməkdən çəkindirir. Əgər belə bir xüsusiyyət peyğəmbərdə olarsa və buna görə o, günah etməzsə (günah edə bilməzsə) deməli, o, səvaba (Tanrı tərəfindən verilən mükafata) layiq olmaz.
        Üçüncüsü, Allah özü demişdir: “De ki, mən sizin kimi adamam”. Bu o deməkdir ki, insan günahsız ola bilməz. Belə olmasaydı, onunla mələklərin fərqi olmazdı.
        Lakin birinci dəlilə iki yolla cavab vermişlər (rədd etmişlər).
        Birincisi. Quran təfsir edilə bilər (təfsir ilə aydınlaşar) və onu təfsir etməkdən heç bir zərər gəlməz.
        İkincisi müarizə (bir yerə sığa bilməyən fikirlərin ziddiyyəti) vasitəsilə aydın olar, çünki əgər müəyyən bir ayə yalan ola bilən bir günaha dəlalət edərsə, eyni zamanda həmin günahın düzgünlüyü ehtimalının olmamasını da doğurmuş olur.
        İkinci dəlilə isə iki yolla cavab vermişlər.
        Birincisi. Məsumluq, aid olduğu şəxsin günah etməsinə mane olsa belə, həmin şəxsin ixtiyarını (azadlığını) əlindən almır. Necə ola bilər ki, bir şəxs ibadətə aid işin kəmiyyəti, növü və gecikməsi barədə faili-muxtar (sərbəst fəaliyyətdə) olsun, lakin ibadət ilə günahı bir-birindən seçib ayırmaq işində faili-muxtar olmasın?!
        İkincisi. Günah etmə elə bir işdir ki, cəza ilə nəticələnir. Günah etməmək isə sabit bir şey (fəaliyyət) deyildir. Günah etməmək insanın öz vəziyyətində qalmasından (fəaliyyətsizliyindən) ibarətdir. Halbuki ancaq əməllər (fəaliyyətlər) səvaba layiqdir.
        Üçüncü dəlilə isə üç yolla cavab vermişlər.
        Birincisi, insanda günahsızlıq (ismət) əsasdır. Günah isə sonradan baş verən bir işdir və əməlin şüurlu olaraq yerinə yetirildiyi zaman baş verir. Nə üçün bəzi şəxslərdə əsas vəziyyətin davamı və bu vəziyyətin təsadüfi olaraq baş verən bir iş vasitəsilə dəyişilməməsi mümkün olmasın?
        İkincisi. İnsanlarda adət fitri bir xüsusiyyətdir. Nə üçün bəzi şəxslərin, ibadətə çox məşğul olduğuna görə, günaha heç də etina etməməsi mümkün olmasın?
        Üçüncüsü. Günah elə bir tərkib hissəsi deyildir ki, onsuz insan mükəmməl olmasın. Bəzi şəxslərin öz tanrısına qətiyyən müxalifət etməməyə müvəffəq olması nə üçün qəbul edilməsin?


Üçüncü bab

Bizim peyğəmbərin peyğəmbərliyi haqqındadır

        Bizim peyğəmbərin peyğəmbərliyi həm onun olduğu (yaşadığı), həm də olmadığı zamanda (ölümündən sonra) isbat edilmişdir.
        Onun olduğu (yaşadığı) zamandakı peyğəmbərliyi iki hadisə ilə sübut edilir.
        Birincisi. Ağızdan-ağıza bizə qədər gəlib çatmış olan parlaq möcüzələri və aydın kəramətləri vasitəsilə. Bunlar rəvayət etməyə ehtiyacı olmayan saysız-hesabsız möcüzələrdir.
        İkincisi. Yəhudilər və xaçpərəstlərin təsdiqindən ibarətdir ki, bunlar, ədavətlərinə baxmayaraq, keçmişdən onun haqqında xəbər vermişlər. Müddəaya aid müxalifətçinin ən kiçik sözü (etirafı) iddia edənin əlindəki sənədlərin ən güclüsü kimi hesab edilə bilər.
        Onun olmadığı (ölümündən sonrakı) zamanda peyğəmbərliyi iki hadisə ilə isbat edilir.
        Birincisi. Onun əmr və yaxud qadağan etdiyi düzəlişlər. Belə ki, bizə əmr etdiyi işlər, bizim ürəyimizə yatmasa belə, yerinə yetirildikdə, onların məsləhət olmasını və həmin əmrin doğruluğunu göstərir. Həmçinin bizə qadağan etdiyi işlər, bizə dözülməz görünsə belə, yerinə yetirildikdə, onların yaramazlığını və həmin qadağanın doğruluğunu göstərir.
        İkincisi. Onun dediyi –“məndən sonra peyğəmbər olmayacaqdır” sözünün doğruluğu. Belə ki, bizim zəmanəmizə qədər hər hansı bir möcüzə ilə öz peyğəmbərliyini sübut edən bir şəxs çıxmamışdır.


Dördüncü bab

Onun (Məhəmmədin) başqa peyğəmbərlərdən üstünlüyü haqqındadır

        Bu məsələ bir neçə dəlil əsasında isbat edilir.
        Birincisi bundan ibarətdir ki, peyğəmbərlik məsələsi dəvamiyyət tələb edir (peyğəmbərsiz bir dövr olmaz); çünki peyğəmbərlik dünya işlərini nizama salır, bütün pozğunluqları düzəldir, Tanrı ilə insanlar arasında əlaqə yaratmaq vasitəsidir və buna görə də peyğəmbər bütün zamanlar üçün zəruridir. Lakin hər bir peyğəmbərin müəyyən zamanı və ehkamı olmuş, onların zamanı və ehkamı aradan gedərək, bizim peyğəmbərin zamanı gəlib çatmışdır və həmin zaman onun ehkamı ilə zinətlənmişdir. Belə ki, həmin ehkam başqa peyğəmbərə köçürülmədən qiyamət gününə qədər qalacaqdır. Deməli, hər bir baqi qalan şey fani şeydən üstün olduğuna görə, ehkamı ləğv edilməyən şəxs də ehkamı ləğv edilən şəxslərdən üstündür.
        Ikincisi. Bəşəriyyətin imkanında olan elmlər və fənnlər aləmin başlanğıcından bizim zamanımıza qədər peyğəmbərlər, filosoflar və alimlər vasitəsilə tədricən həqiqətə çevrilmişdir. Ata-babalardan qalmış olan bütün keçmiş üstün cəhətlər (biliklər) bizim peyğəmbərin başqa ümmətlərdən (din tərəfdarlarından) üstün olan ümməti (tərəfdarları, müsəlmanlar) vasitəsilə peyğəmbərlərimizin şərəfli ehkamının üstünlüyü sayəsində təkmilləşmiş və hazırkı şəklə düşmüşdür. Deməli, bizim peyğəmbər hamısından üstündür.
        Üçüncüsü budur ki, bütün peyğəmbərlərin peyğəmbərliyinin sübutu müəyyən möcüzələrdən ibarət olmuşdur. Lakin o peyğəmbərlərdən sonra həmin möcüzələrdən heç bir əsər qalmamışdır. Halbuki bizim peyğəmbərin möcüzələrindən birisi olan Quran peyğəmbərdən sonra olduğu kimi qalmış və bütün zamanlar üçün qiyamət gününə qədər onun peyğəmbərliyinin şahidi olaraq qalacaqdır. Beləliklə, möcüzəsi daha artıq yaşayan və daha sabit olan peyğəmbər hamısından üstündür.
        Dördüncüsü, keçmiş peyğəmbərlərin şəriətlərindəki ehkam, öz təsirini bağışlamaq üçün, möcüzəyə möhtac olmuşdur. Halbuki bizim peyğəmbərin ehkamı, yəni Quran öz-özlüyündə möcüzədir. Bu isə bizim peyğəmbərin üstünlüyünü göstərən ən güclü sübutdur.
        Beşincisi, merac məsələsindən ibarətdir ki, bizim peyğəmbər bu barədə yeganədir. Deyirlər ki, peyğəmbər merac gecəsində ərşə doğru qalxdığı zaman göylərin hər birisində peyğəmbəri aparan mələklər ondan geri qalmışdılar, onun getdiyi yerlərə mələklərin daxil olma ixtiyarı yox idi. Sonra, meracın keyfiyyəti haqqında soruşduqda, peyğəmbər demişdir ki, bu ancaq bəşəriyyətin seçmə fərdinə müyəssər ola bilər və Tanrı öz əmrini sizin bilmədiyinizdə zahir etmişdir.
        Bəziləri peyğəmbərliyi bir neçə dəlil əsasında inkar etmişlər.
        Birincisi, Tanrı bizə ağıl və sərbəstlik nemətləri bağışlamış və bizi, məqul şeyləri dərk etdiyimizə görə özünün yaratdığı başqa şeylərdən üstün tutmuşdur ki, Tanrının zatını və sifətlərini öyrənək, və öz işlərimizi ağlımız vasitəsilə sərbəstcəsinə idarə edək. Əgər biz işimizi öz tayımıza tapşırsaq, belə ki, o, bizi heyvanlar və yaxud cansız varlıqlar kimi kefinə uyğun olaraq dolandırsın, ağlımızın nifrət etdiyi işləri görməyə bizi məcbur etsin və təbiətimizə uyğun olan işlərdən bizi çəkindirsin, onda, bizimlə heyvanlar arasında nə kimi fərq olar və bizim ağlımızın faydası nədir?
        Əgər yaradılış qeyri-bərabərdirsə, bu, ədalətə ziddir və əgər bərabərdirsə, bizim ağıllarımız bizə kifayətdir.
        Ikincisi. Tanrı təkamülün tələbinə uyğun olaraq, bizi xilqətcə kamil yaratmışdır ki, onu (Tanrını) dəlillər əsasında dərk edək, taysız və oxşarsız bilək. Necə ola bilər ki, Tanrı bizim öz taylarımızı bizə peyğəmbər göndərsin, onları tanımağı və onlara itaət etməyi, Tanrını tanıdığımız və ona itaət etdiyimiz kimi, bizə vacib etsin, onlara dua etməyi öz ibadətləri sırasına keçirsin və onları bizə hökmran edib, bizdən üstün tutsun?!
        Üçüncüsü, onlar (peyğəmbərlər) insanların ürəyini sehr ilə məftun edən sahirlərdir ki, insanları bu yolla öz əmr və nəhylərinə tabe etmişlər. Buna görə də onların (peyğəmbərlərin) hər birisinin müəyyən dövrü olmuşdur ki, həmin dövr başa çatdıqda sehrləri də ləğv (batil) edilmişdir.
        Dördüncüsü, peyğəmbərlik iddiası rəyasət iddiasıdır. Rəyasət də ulduzların uğurlu görünüşündən asılıdır. Insanlardan hər kim nə uğurlu vaxtda anadan olarsa, heç də ləyaqəti olmadan rəyasətə və yüksək rütbəyə çatar.
        Birinci iddiaya iki dəlil ilə cavab vermişlər.
        Birincisi, feyz qəbul etmək istedadı nöqteyi-nəzərindən insanların bir-birindən fərqlənməsi aydındır. Bu fərqlənmə aydın olaraq insanların bəzisinin digərindən üstün olmasını tələb edir. Deməli, nöqsanlı adamların mükəmməl adamlara tabe olması və ümumi məsələlərdə onlardan tərbiyə öyrənməsi vacibdir.
        Ikincisi, əgər ağıllar ümumiyyətcə müvəffəqiyyətli olsaydı, təqlid edilən adamın ağlı istifadə edən şəxsin inamını özünə cəlb etməzdi; çünki təqlidi qəbul etmək ancaq onun ağlı vasitəsilə olur. Beləliklə, etiraz müəyyən bir əqidənin inkarından ibarətdir və müxalifətçinin əqidəsinin inkar edilməsi müxalifətçini öyrətmək deməkdir. Deməli, sabit olur ki, ağıllar qeyri-bərabər olduğuna görə, müəllim lazımdır.
        Ikinci iddiaya belə cavab vermişlər ki, ünsürlərdən əmələ gəlmiş varlıqlar dərəcə etibarilə bir-birindən fərqlənir. Belə ki, bitkilər göyərib artdığına görə, cansız varlıqlardan üstündür. Heyvanlar, iradi hərəkətə malik olduğuna görə, bitkilərdən üstündür. Insan, ağıl və ixtiyara malik olduğuna görə, heyvanlardan üstündür. Peyğəmbərlər isə, peyğəmbərlik feyzinə, malik olduğuna görə, başqa insanlardan üstündürlər.
        Bu o demək deyildir ki, peyğəmbərlik feyzi ancaq peyğəmbərə xasdır; çünki bu feyz ümumi olub, bütün insanlara aid ola bilər. Fərq burasındadır ki, feyzin peyğəmbərdə təzahür etməsi peyğəmbərə xasdır; çünki əgər feyzin təzahür etməsi hamıya aid olsaydı, intizama səbəb olan fərq aradan gedərdi. Buna görə, filosoflar demişlər ki, əgər bütün insanlar bərabər olsaydılar, onların hamısı həlak olardılar. Deməli, bəşər cəmiyyəti öz məsləhətləri xeyrinə peyğəmbərlərə təzim etməlidir.
        Üçüncü iddiaya belə cavab vermişlər ki, Tanrının hikməti hər hansı bir şeydə müəyyən əsər və xasiyyət qoymuşdur. Belə ki, insanların bəzisi təcrübələr əsasında müəyyən hissələri tərkib etməyə və ya sözləri birləşdirməyə nail olur və nəticə etibarilə, müəyyən və məxsus şeylərdə ya məsləhət olan təsirlər əmələ gətirir ki, kəramətlər, duaların təsiri və tibb elminin götürdüyü ölçülərdən ibarətdir; yaxud da məsləhət olmayan təsirlər əmələ gətirir ki, bu da hoqqabazlıq və ya sehrdən ibarətdir. Mürəkkəb şeylərdə əmələ gətirilən bu təsirlərin bütün nəticələri müxalifətçinin iddiası qarşısında dəlillər kimi istifadə edilir. Lakin peyğəmbərliyə sehrbazlıq nisbəti vermək sehrbazlığın özündən də yaramaz işdir; çünki peyğəmbərlik Tanrının mərhəmətindən nəşət edir və həmişə müəyyən məsləhətlərə uyğundur.
        Dördüncü iddiaya belə cavab vermişlər ki, ulduzların təsiri həmin təsirlərin yerindən asılı olaraq ölçülür; çünki bu təsirlər qabiliyyətsizliyə xas olmayıb, qabiliyyətlərə də aiddir.
        Əgər deyilərsə ki, tutalım, insanın peyğəmbərə ehtiyacı olması doğrudur. Bəs, peyğəmbərin başqa adamlardan fərqlənməsi üsulu necə ola bilər? Çünki məsələnin ümumi şəkildə qoyuluşundan peyğəmbərin üstünlüyü nəticəsi çıxmır, hamının peyğəmbər ola bilməsi nəticəsi çıxır və məsələnin xüsusi şəkildə qoyuluşundan ancaq müəyyən şəxsin peyğəmbər ola bilməsindən də belə nəticə çıxır ki, fərqləndirənin biliyi fərqlənənin (peyğəmbərin) özünü əhatə etməlidir, başqasını peyğəmbər bilən şəxs peyğəmbərin özündən də artıq biliyə malik olmalıdır. Bu isə qeyri-mümkündür.
        Bu iddiaya cavab olaraq yuxarıda demişdim ki, peyğəmbərliyin nişanələri çoxdur.
        Onların sırasında möcüzələri qeyd etmək olar. Möcüzə xariqə işlərdən birisini yerinə yetirməkdən ibarətdir ki, peyğəmbərliyin doğruluğunu isbat edən şahiddir.
        Deyilmişdir ki, ünsürlərdən ibarət olan təbiətlərin müqəddəs ruhlara itaəti bədənin digər ruhlara olan itaəti kimidir. Bu isə müqəddəs cənaba (Tanrıya) doğru təvəccöhün (üz çevirməyin) nəticəsidir. Hər kim sədaqətlə Tanrıya itaət edərsə, Tanrıdan başqa digər şeylərin hamısı ona itaət edər. Hər kim təbiəti öz ruhunun ixtiyarına verərsə, hər kim həvəsdən imtina edərsə, təbiətləri öz ixtiyarına keçirməyə qadir ola bilər. Hər kim yaradıcıya itaət edərsə, yaranmışlar da ona itaət edər.
        O cümlədən peyğəmbərlik nişanələrindən biri də qeybə aid gizli şeyləri bilməkdən ibarətdir. Bu xüsusiyyət ruhani bir işdir. Yuxarıda deyilmişdir ki, aləmin özü və onun hadisələrinin qeyd siyahısında ümumi surətləri vardır ki, bunlara Əflatuna görə, Əflatun qəlibləri (müsüli-əflatuniyyə), kəşf əhlinə görə, cəbərut (qüdrət) aləmi (aləmi-cəbərut) və şəriət əhlinə görə, lövhi-məhfuz (hifz olunan lövhə) deyilir. Bu surətlər heç vaxt dəyişilmir və onların timsalı şəhadət aləminə (dünyaya) göndərilir. Bunlar doğru və ya xəta (nadürüst) işlərin mənşəyidir; çünki ağlın şeylərə aid və onların əmələ gəlməsindən əvvəlki təsəvvürə əgər o uyğundursa, belə bir təsəvvür düzgündür; əks təqdirdə isə düzgün deyildir. Əgər ruh bədəndən ayrılmaqdan qabaq cismani pərdələr (maneələr) və bədənə aid hadisələrdən təcrid edilərək, həmin siyahıdakıları qəbul edərsə, o siyahıdakı əzəli və əbədi şeylər onun üzərində nəqş edilər və belə bir rütbəyə malik olan adam keçmişdən və gələcəkdən xəbər verər.
        Həmçinin demişlər ki, əgər ruh örtüklərdən (maneələrdən) təcrid edilərək, müqəddəs cənaba (Tanrıya) müraciət edərsə, göydəki mücərrəd şeylər müxtəlif şəkillərə düşərək onu qarşılayar, keçmiş və gələcək şeylər haqqında ona xəbərlər verər. Filosoflara görə, bu şəkillər mələklərdən və onların verdiyi xəbərlər vəhy və ilhamdan ibarətdir.
        O cümlədən peyğəmbərlik nişanələrindən birisi də əməllər və sözlərin keyfiyyətidir. Əgər onların (peyğəmbərlərin) əməllərinin izləri və sözlərinin nəticələri ümmətin (xalqın) əməl və sözləri ilə müqayisədə sırf xeyirdən ibarət olub, heç bir pozğunluğa səbəb olmazsa və faydası həddi-büluğa çatmış bütün adamlara aiddirsə, belə bir şəxs peyğəmbərdir. Yoxsa, əgər onun əməl və sözləri özlərinə qarşı müəyyən qərəzlər əsasında olarsa, peyğəmbər deyildir; çünki peyğəmbərlərdə Tanrının əxlaqı vardır və onların əməllərinin qərəzi insanlar üçündür, necə ki, Tanrının əməlləri də belədir.


Beşinci bab

Imamət haqqındadır

        Imamətin vücudu zəruridir; çünki islamın daimi olaraq yaşaması üçün şərait ehkamı davam etməlidir. Halbuki qanunvericinin məcazi həyatı (dünyadakı həyatı) daimi deyildir. Buradan belə nəticə çıxır ki, ölkələrdə müxtəlif əsrlər ərzində nizam-intizam ancaq imamın vücudu ilə nizama salına bilər. Peyğəmbər, tanrının salavatı ona və onun evladına olsun, belə demişdir: “Hər kim öz zəmanəsinin imamını tanımadan ölərsə, cahiliyyət (azğınlıq, nadanlıq) içərisində ölər”.
        Imamın təyin edilməsi məsələsində insanlar arasında müxtəlif fikirlər vardır:
        Sünnilər deyirlər ki, imamət icma (xalqın əksəriyyəti) tərəfindən həyata keçirilir, ehkam və yaxud təyin əsasında irəli çəkilmir. Imamlar dörd xəlifədən ibarətdir ki, məlum olan sıra və qayda əsasında xəlifə olmuşlar.
        Mötəzililər deyirlər ki, imamlıq, dinin (islam dininin) əsaslarından biridir. Peyğəmbər onu ləğv edə bilməz. Deməli, imamət ehkam (Tanrının göstərişi) və təyin vasitəsilə məsumluq və kəramət şərtilə əmələ gəlir. Bunlar (mötəzililər) eyni zamanda iki imama tabe olmağı düzgün hesab edirlər.
        Mühəkkəmilər aləmdə imamın heç olmamasını cayiz (yararlı) bilirlər.
        Muxtarilər demişlər ki, Əlidən sonra Məhəmməd ibn-Hənəfiyyə, ondan sonra isə onun oğlu Haşim imamdır.
        Zeydilər demişlər ki, imamət fatimilərin (Məhəmmədin qızı Fatimə nəslindən olanların) haqqıdır və başqalarının imamətini cayiz bilmirlər.
        Imamilər deyirlər ki, peyğəmbərdən sonra Əli bilafasilə imamdır.
        Ismaililər demişlər ki, Cəfərdən (yeddinci imamdan) sonra İsmail (Cəfərin oğlu) Allahın əmrinə əsasən imamdır.

On iki imama inananlar deyirlər ki, imamət ardıcıl olaraq və peyğəmbərdən sonra fasiləsiz surətdə Əli və onun övladlarına, yəni Həsən, Hüseyn, Abid, Baqir, Sadiq, Kazim, Rza, Təqi, Nəqi, Əsgəri və intizarı çəkilən Mehdiyə xasdır.
        Batinilərin imamət haqqında başqa fikirləri vardır. Onlar deyirlər ki, iki aləm vardır: ruhani və cismani. Bu iki aləm mənşədən birlikdə nəşət etmişdir və kəmaldan nöqsana doğru tənəzzül edir. Sonra mənşə mənsub olana qədər nöqsandan kəmala doğru qayıdır. Cismani aləm zahir aləmidir. Bu aləmin idarəedicisi peyğəmbərdən ibarətdir ki, şəriətin zahiri ehkamı əsasında hökm edir. Ruhani aləm isə batin aləmidir. Bu aləmin idarəedicisi imamdan ibarətdir ki, məqul (əqli) və mənəvi ehkam əsasında hökm edir. Elə buna görə də bunlar (batinilər) peyğəmbərin deyil, imamın gizli olmasını (gözə görünməməsini) düzgün hesab edirlər. Necə ki, bədən peyğəmbər kimi gizli deyil, ruh isə imam kimi gizlidir.
        Bəzi qülüvv edənlər (ifratçılar) demişlər ki, tanrı bəzi vaxtlar insan şəklində gözə görünür. Onu insanlar peyğəmbər və ya imam adlandırırlar. Bunlar insanları həqiqi dinə və düz yola çağırırlar.


Altıncı bab

Məhşər (hesab çəkilən yer və ya gün) haqqındadır

        Buna aid bir neçə məsələ vardır.
Birincisi, məhşərə inanmaq məsələsidir ki, islamın əsaslarının ən böyüyü, intizam vasitələrinin ən şərəflisi və çox bilici məlikin (padşahın-Tanrının) ibadətinə aid ehkamın həyata keçirilməsi səbəblərinin ən möhkəmidir; çünki insan təbiəti elə yaranmışdır ki, o, fitri olaraq ehtiraslardan ləzzət alır və cismani həzzlərə meyl göstərir. Halbuki bunlardan zərər görür. Insanı bu işlərdən çəkindirə bilən bir şey vardırsa, ancaq qiyamət qorxusu və cəza dəhşətindən ibarətdir.
        Demək olmaz ki, şəriət ehkamı və ya xalq tərəfindən verilmiş qayda-qanunların qorxusu və ya nemətlərin aradan getmək təhlükəsi ehtiraslar və cismani ləzzətlər qarşısında müəyyən maneələr təşkil edir və bu kifayət edər; çünki istər şəriət ehkamı, istərsə də insanlar tərəfindən verilmiş qayda-qanunlar, həmçinin nemətlərin aradan getmək təhlükəsi belə bir maneə təşkil etmir. Məsələn bir çətinlik qarşısında olan adam, nemətin aradan getmək təhlükəsi barədə heç də düşünmədən, xilas olmaq məqsədilə özünü öldürür.
        Ikincisi, qiyaməti isbat etmək məsələsidir ki, bu da bir neçə dəlilə görə izahsız deyil, ağıl əsasında sabitdir.
Birincisi, dini təkliflər. Çünki bu təkliflər çətin (taqətdən salan) işlərdir və mükafat tələb edir. Belə bir mükafat isə ancaq öləndən sonra mümkündür; çünki dini təkliflər bütün həyat boyunca davam edir.
        Demək olmaz ki, nəfsin (insanın) yoxdan vücuda gəlməsi, həyatın ləzzəti və bilikləri dərk etməyin özü özlüyündə nemətlərdir, dini təkliflər isə həmin nemətlər qarşısında şükür etmək deməkdir və mükafat tələb edən artıq işlər deyildir. Ona görə ki, dünyada ləzzətlə ələm bir-birinin ayrılmaz hissəsidir. Belə ki, biz ancaq ələmdən sonra ləzzəti, məsələn, xəstəlikdən sonra sağlamlığı dərk edirik, həmçinin, varlıq ləzzəti qarşısında yox olmaq qorxusundan törənən ələm, həyat ləzzəti müqabilində ölüm qorxusundan törənən ələm və biliklər ləzzəti qarşısında təhsil zəhmətindən törənən ələm vardır. Beləliklə, əgər ləzzət şükür tələb edirsə, ələm də mükafat tələb etməli olur.
        Deyilmişdir ki, insanın vücudu əvvəldən axıra qədər xalis ələmdən ibarətdir və şükür tələb edən heç bir ləzzət yoxdur; çünki vücudun başlanğıcı cəhalət dövrü, sonu isə zəiflik və ölüm qorxusu dövrüdür; bu iki dövr arası da həyat vəsaiti əldə etmək uğrunda zəhmətli çalışmalar dövrüdür. Beləliklə, dini təkliflər şübhəsiz olaraq mükafat tələb edir.
        Ikincisi, insanlar arasında, həyat şəraitinin dərəcəsi etibarilə fərq vardır. Insanlar arasında eləsi olur ki, yoxsulluq ələmi içərisində ölür, eləsi də olur ki, varlılıq ləzzəti içərisində ölür. Əgər həmin yoxsul bəd əməl və həmin varlı yaxşı əməl sahibi olmuşsa, iş öz qaydası ilə getmişdir; varlılıq yaxşı əməlin mükafatı, yoxsulluq isə bəd əməlin cəzası olmuşdur. Lakin əgər iş əksinə olarsa, eyni zamanda həm yaxşı əməl sahibi, həm də yoxsul olan adam yoxsulluq ələmi qarşısında müəyyən bir əvəzə çatmalı olur; çünki yersiz olaraq ələm üçün yaranmamışdır.
        Demək olmaz ki, yoxsulluq və yaxud varlılıq tənbəllik və yaxud çalışma ilə əlaqədar olub, ancaq tanrı tərəfindən qismət olmuşdur; çünki çalışmanın şərti bədən sağlamlığı nailiyyəti və maneçilik göstərən hadisələrin olmamasından ibarətdir. Halbuki xəstə olan və hadisələrə uğrayan adam həyat şəraiti yarada bilməzsə, təqsirkar deyildir. Deməli, maneçiliklərin səbəbi Tanrıya aid olur və Tanrı bunun əvəzini çıxmalıdır. Belə bir əvəz də ancaq ölümdən sonra ola bilər.
        Üçüncüsü, insan təbiəti şəhvət və qəzəb qüvvələri vasitəsilə əlverişli şeyləri özünə cəlb etmək və zərərli şeyləri rədd etmək qabiliyyəti əsasında qurulmuşdur; çünki bu iki qüvvə təbiətin (insan təbiətinin) bəzi cəhətlərini ələ keçirərək bir məzlumun varını əlindən almağa və yaxud onu zülm ilə öldürməyə səbəb olur. Əgər bunun qarşısında cəza verilməzsə, ədalət pozulmuş olar. Buna görə lazımdır ki, cəza ölümdən sonra tətbiq edilsin.
        Dördüncüsü, dinlərdə və əqidələrdə olan fərqlərin düzgün və ya xəta olmasından ibarətdir. Etiqadlar müxtəlifdir və məsələlərin həqiqəti dünyada ağlın nəzərindən gizli qalır. Buna görə hər hansı bir etiqad sahibi məsələnin həqiqətini bilmədən öz etiqadı ilə məhdudlaşır. Beləliklə, əgər birisi düzgün (doğru), birisi isə xəta etiqada malik olan iki şəxs ölərsə, həqiqətin üstü açılacaq bir vaxt olmasa, düzgün (doğru) ilə xəta bir-birindən fərqlənməz. Deməli, ədalət tələb edir ki, fərqləndirmək üçün müəyyən bir vaxt olsun ki, o vaxt doğruçu fəxr etsin və xətakar öz xətasına etiraf etməyə məcbur olsun.
        Beşincisi, başqa varlıqların əksinə olaraq insanın kamalı sonradan kəsb edilir (fitri deyildir); çünki insan öz həyatının başlanğıcında, biliksiz olduğuna görə nöqsanlıdır və öz ömrünün əvvəlindən sonuna kimi bədən alətləri vasitəsilə istedadı qədər ləzzətin kamal həddinə, eyni zamanda kamal ləzzətinə çatanadək getdikcə təkmilləşir. Ortadakı uşaqlıq ilə qocalıq arasında olan həyat dövrü ləzzət, kəsbetmə (öyrənmə) zəhmətləri ilə qarışıqdır. Kəsbetmə (öyrənmə) dövrü bitdikdən və imkan daxilində olan şeylər həqiqətə çevrildikdən sonra zəhmətlər bitir, əldə edilmiş biliklər mükəmməl dərəcədə qalır və lazım gəlir ki, insan çəkdiyi zəhmətlərin ləzzətinə çatsın. Ona görə ki, kəsbetmə hədərə getməsin. Lakin lazımdır ki, o, ləzzətə ölümdən sonra çatsın; çünki kəsbetmə müddəti ölənə qədər davam edir.
        Əgər desən ki, bu dəlillər ancaq cismani maadın (ölülərin öz dünyadakı bədənləri əsasında dirilməsinin) isbatı üçün əsas ola bilməz; çünki bilikləri kəsb etmək üçün bədən ruhun alətidir və ruhun təkmilləşməsindən sonra alətə ehtiyac yoxdur və şübhəsiz ki, ruh müqəddəsdir və ülvidir, bədəni idarə etmək zəhmətini isə bilikləri kəsb etmək xatirinə qəbul etmişdir və beləliklə, öz inkişafına çatdıqdan sonra nə üçün bədən darısqallığını tərk etməsin, bədənin kəsafətindən yaxa qurtarmasın, mücərrəd olaraq öz məbdəinə doğru qayıtmasın və əbədi ləzzətini davam etdirməsin!?
        Hətta deyilmişdir ki, bu məsələ nəfsin (ruhun) özündən asılıdır. Əgər o, kəsbetmə zəhmətini yerinə yetirərsə və fani ehtiraslı ləzzətlərdən vaz keçərək təkmilləşərsə, deməli, ondan (bədəndən) əlaqəsini kəsmiş və alətlərdən (bədən üzvlərindən) ehtiyacını kəsərək ləzzət almış və ruhanilərlə qaynayıb-qarışmış olur ki, bu – onun behiştindən ibarətdir. Əksinə əgər fani ləzzətlərlə məşğul olaraq, kəsb etməkdən qəflət edərsə, onda necə vardısa, elə də dünyadan çıxmış olur, hətta fani ləzzətə olan yorucu meylin əziyyəti üstəlik olaraq buna əlavə olur ki, bu onun cəhənnəmindən ibarətdir. Beləliklə, ruhani behişt və mənəvi cəhənnəm məlum olduğuna görə, cismani maada ehtiyac yoxdur.
        Bütün bunları bir neçə dəlil əsasında rədd edərək deyirəm ki:
        Əvvəla, ruh alətlərə (bədən üzvlərinə) hakim olaraq ləzzətlərə çatır. Özü də mücərrəd bir cövhərdir ki, bədəndən sonra (öləndən sonra) qalır. Ləzzət və yaxud ələmi dərk etməyin adi aləti duyğulardan ibarətdir. Duyğular isə bədənin ləvazimatından ibarətdir. Beləliklə, ləzzətlər və ələmləri tam şəkildə nə adi yolla, nə də mənəvi olaraq bədənsiz dərk etmək mümkün deyildir.
        Ikincisi, ruh ilə bədənin əlaqəsi aşiq ilə məşuqun əlaqəsi kimidir. Onların arasındakı ünsiyyət zaman keçdikcə şiddətlənir. Istəklinin ayrılığından törənən ələm ruhun xüsusiyyətlərindəndir. Beləliklə, ruh üçün bədənsiz tam şəkildə ləzzət ola bilməz.
        Üçüncüsü. Insan ruh ilə bədənin birlikdə olmasından ibarətdir. İnsan növünü və yaxud şəxsiyyətini onlarsız təsəvvür etmək olmaz. Bunlardan biri, digəri olmayan, tələb edilən zaman zalimdən məzlumun haqqını almaq işi ilə məşğul ola bilməz. Beləliklə, ədalət ruh ilə bədəndən mütəşəkkil şəxsiyyətin məsuliyyətini qarşıya çıxarır ki, bu da cismani maadın lüzumunu tələb edir.
        Demək olmaz ki, kəsif olan bədəndə ruh əzab çəkdiyi halda, bədəndən yaxa qurtardıqdan sonra necə ola bilər ki, yenə də ona doğru meyl göstərsin?! Bədən ruhun əzab çəkdiyi yerdir. Ona görə ki, bədən quruluşca, məişətcə və hadisələr qarşısında dəyişkən olması etibarilə ruhdan fərqlənir. Ünsiyyət vasitəsi ancaq o zaman əmələ gələ bilər ki, nifrət səbəbləri aradan getsin.
        Buna cavab olaraq demək olar ki, öləndən sonra ruhun qiyamətdə bədənə qayıtmasında ləzzət və ya ələm təkmilləşmə vasitələrindəndir; çünki əgər ruh əzaba layiqdirsə, bədən ondan ötrü ən mənfur bir şeydir, onu pis işlər görməyə məcbur etmişdir, hətta ondan (ruhdan) qətiyyən ayrılmayan zəncir və qandallardan ibarətdir. Yoxsa əgər ruh mükafata layiqdirsə, bədən onun ən gözəl tələbatıdır ki, onun mütənasibliyini, gözəlliyinin bəzəyini və itib-batmaq təhlükəsi olmadan öz arzularına çatmasını təmin edir; hətta ruh üçün bədən mükəmməl surətdə və daimi olaraq içərisində ləzzət aldığı saraylardan da üstündür.
        Dördüncüsü, ləzzət və ələm dedikdə doğruçunun (Tanrının) verdiyi xəbərlərə uyğun olaraq və onlara əsasən insanlar arasında adi və hissi duyğu ilə dərk edilən ləzzət və ələm nəzərdə tutulur; çünki həmin doğruçunun insanlara verdiyi şad xəbərə görə, Allah bədənləri insanlar arasında olan adi ləzzətlərdən – saraylar, ipək parçalar və meyvələrdən aldıqları ləzzətlərdən axirətdə də istifadə edəcəklər. Həmçinin o (Tanrı), öz bəndələrini axirətdə də zəncirlər, qandallar, od və şaxta kimi ələmlərlə qorxutmuşdur. Buna görə, doğruçunun dediyi sözə uyğun olaraq lazım gəlir ki, bunlar (ləzzətli və ələmli şeylər) adi və hissi şəkildə axirətdə də olsun. Bu məsələni təfsir etməyə ehtiyac yoxdur.
        Beşincisi, dünyada Allah dostlarının riyazəti (əziyyəti) və Allah düşmənlərinin nemətlərdən istifadə etməsi dəlilindən ibarətdir; çünki əgər Tanrının mərhəməti ancaq dünyavi ləzzətlərə, məsələn, arzu edilən yeməklərə, paltarlara, nigahlara (evlənmək) və sairəyə nail olmaqdan ibarət olsaydı, belə nailiyyətlərə Tanrının dostları daha layiq olardılar və bu nemətlərin hamısı onlara qalardı. Lakin Allah dostlarının riyazəti və düşmənlərinin nemətləri buna işarədir ki, dostlarının neməti vəd edilmiş əbədi qalan axirətə aid nemətlərdir. Həmçinin düşmənlərinin əzabı da qalan axirətə aid əzablardır.
        Aydındır ki, istər rahatlıq, istərsə də möhnət iki qismdir. Bir qismi dünyaya aid və ötəridir; bir qismi isə axirətə aid və həmişəlikdir. Lakin insanların bəzisi ötəri rahatlığı həmişəlik rahatlıqdan üstün tutmuşdur; bəzisi isə ötəri möhnəti həmişəlik möhnətdən üstün tutmuşdur.
        Məhşəri iki dəlil əsasında inkar edənlər vardır.
        Birincisi, yox olan şeyin bərpa edilə bilməməsi dəlilidir. Bunlar demişlər ki, yox olan şey tamamilə sıradan çıxır və onun sabit bir mahiyyəti yoxdur. Buna görə də onun qayıtması barədə mühakimə yürütmək olmaz.
        Ikincisi, cismani maadın qeyri-mümkün olması dəlilidir. Bunlar demişlər ki, əgər bir insan başqa bir insanı yeyərsə, yeyilmiş insanın bir hissəsi yeyən insanın hissəsinə çevrilir və beləliklə, onların hər ikisini tam şəkildə bərpa etmək qeyri-mümkündür.
        Birinci dəlilə belə cavab vermişlər ki, yoxluğu mütləq mənada hesab etməkdən ibarət olan bu mühakimənin doğru olmaması həmin mühakimənin əleyhinə bir sübutdur; çünki ölən insan tamamilə sıradan çıxmır (yox olmaq başqadır, ölmək başqa).
        Ikinci dəlilə isə belə cavab vermişlər ki, insanın əsas hissələri (üzvləri) vardır ki, həmin hissələr qiyamət günündə bir yerə toplanır, yeyilmiş insanın hissəsi isə yeyən insanın əsas hissələrindən deyildir.


Yeddinci bab

Ruhun ölümdən sonra və qiyamətdən əvvəlki vəziyyəti və onun ləzzət və ələmə çatması haqqında biliyə aiddir

        Bu məsələ həm ehkam, həm də ağıl vasitəsilə isbat edilə bilər.
        Ehkam vasitəsinə gəldikdə, Tanrının belə bir sözünü qeyd etmək olar: “Allah yolunda öldürülənləri ölü hesab etməyin!”.
        Ağıl vasitəsinə gəldikdə belə demək olar ki, ruh zatən müdrikdir və bədəndən uzaqlaşmaqla ləzzət və ələmi dərk etmə qabiliyyəti ondan ayrılmır.
        Əgər deyilərsə ki, məsələn, yaxşı əməlləri etibarilə bərabər olan iki adamdan birisi Nuh əyyamında, digəri isə bizim zamanımızda ölmüşdür. Əgər onların hər ikisinin ruhu qiyamətə kimi bərabər ləzzət aparırsa və sonra behişt ləzzətləri də bərabər olarsa, onda qabaqkının (qabaqca ölənin) ləzzəti sonrakının ləzzətindən müəyyən müddət qədər artıq olar. Bu isə sonrakının zərərinədir. Yoxsa, əgər sonrakının ləzzətinə həmin ləzzətin əvəzi artırılarsa, lazım gələr ki, müəyyən müddət bitdikdən sonra artırılan ləzzət kəsilsin. Belə olmazsa, ədalətsizlik olar. Behiştdə isə kəsilən ləzzət yoxdur.
        Bu iddianın cavabında deyirik ki, ölümlə qiyamət günü arasındakı ləzzət behişt nemətlərinin intizarını çəkmək ələmi ilə qarışıqdır. Beləliklə, o iki adam ləzzət və ələm etibarilə ancaq bərabər şəkildə behiştə daxil olacaqlar.
        Həmçinin demişlər ki, ruhlar bədəndən ayrıldıqda, göyə doğru yönəlir; çünki ruhlar göylərə mənsubdur (ülvidir). Bu ruhların bəzisi keçmişdə heç bir günah etmədiyinə görə yuxarı qalxır, özünün fələklərdəki yerində yerləşir və məlum günədək (qiyamətə kimi) tam olmayan ləzzətlər aparır; bəzisi isə günahlara bulaşdığına görə, göylərə doğru yuxarı qalxmaq istədiyi zaman mələklər onlara mane olur və beləliklə, od kürəsində yerləşir və məlum günədək (qiyamətə kimi) tam olmayan ələm içərisində qalır.
        Həmçinin demişlər ki, ruhlar bədənlərdən ayrıldıqda, yaxşı ruhlar dünya əhlinin yaxşı ruhları ilə ünsiyyət saxlayır, yaxşı işlərdə onlara yardım göstərir və onlarla gəzir; pis ruhlar isə pis ruhlar ilə ünsiyyət saxlayır və pis (şər) işlərdə onlara kömək edir və onlarla gəzir. Qiyamətə qədər işin gedişi belədir.


Səkkizinci bab

Mizan (tərəzi), sirat (körpü) və haqq-hesab haqqındadır

        Bunların hamısı sabitdir; çünki doğruçunun (Tanrının) xəbərinə əsaslanır və ağıl tərəfindən rədd edilməzdir.
        Bəzi tədqiqatçılara görə, dünya ləzzətlə ələmin qarışığından ibarətdir; lakin axirət bütün ləzzətlərin bir tərəfdə və bütün ələmlərin başqa tərəfdə toplanmasından ibarətdir. Birinci behişt adlanır ki, möminlərin yeridir; ikincisi isə od (cəhənnəm) adlanır ki, kafirlərin yeridir.
        Mötəzililər isə bu iki yer arasında başqa bir yerin də olduğunu təsdiq edirlər. Onların sübutu bundan ibarətdir ki, iyman oda (cəhənnəmə) daxil ola bilməz; günah isə behiştə daxil olmaz. Buna görə lazım gəlir ki, günahkar möminin o iki yer arasında bir yeri olsun.
        Tanrı daha yaxşı bilər.

 

0
0% (نفر 0)
 
نظر شما در مورد این مطلب ؟
 
امتیاز شما به این مطلب ؟
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:

latest article

Allaha yaxınlaşmaq üçün günahı tərk etmək lazımdır
ƏSKİK SATMAQDAN UZAQLIQ VƏ NAMAZIN İLK VAXTDA QILINMASI
Təvəssül və şəfaətin inkarı tarixi
10 HƏDIS (22)
Riyakar və saxtakar insanın üç əlaməti
ŞӘFАӘTİN MӘNАSI
BƏRZƏX
MƏSİHİLİK
ZƏRDÜŞTİLİYİN DİNİ AYİNLƏRİ
Nübüvvətin zəruri olması dəlilinə əsasən ilahi ,

 
user comment