Yəhudilər mütəmadi olaraq, öz dini qayda-qanunlarını müxtəlif ehtiyac və maraqlarına görə dəyişdirirdilər. Tövratda qurbanlıq mərasiminin yerinə yetirilməsi və hədiyyələrin təqdim olunması üslubu şərh olunur; Bəni-İsrail Fələstində yerləşib Yerusəlimdəki mə’bədi tikdikləri vaxtdan e’tibarən öz ibadi ayinlərini həyata keçirmək üçün xüsusi qayda-qanunlar düzəltmişdilər. Buna əsasən yəhudi qövmü arasında ibadət ayinlərinin əsas meyarı Yerusəlimdəki mə’bədin qayda-qanunlarıdır. Amma əvvəlki dərsdə də qeyd olunduğu kimi, Yerusəlimdəki mə’bəd Dan və İl mə’bədləri kimi rəqiblərə malik idi ki, Yərüb’an Davudun səltənətini zəiflətmək və Yerusəlimdəki mə’bədin mərkəzləşməsinin qarşısını almaq üçün tikilmişdi. Yərüb’an Bəni-İsraildən bir qurupunu öz mə’bədlərinə göndərdi və orada danaya sitayiş etməyin əsasını qoydu. İl və Dan mə’bədlərinin oxşarı olan mə’bədlər Cinkat və Be’ri Şəb’ə şəhərlərində də mövcuddur.
Qurbanlıq mərasimlərinin yerinə yetirilməsi və Allahın hüzuruna hədiyyələrin əta olunması mərasiminin dəqiq üslubu Sifri-xurucda və Sifri-laviyanda müfəssəl şəkildə şərh edilmişdir. Bu hədiyyələrdən bə’zi növləri yandırılmaq üçün idi və onları verərkən Allaha həmd və təqdis nəzərdə tutulur. Onlardan bə’ziləri isə sülh və əmin-amanlıq üçün idi ki, onları verməklə, Allahla olan bağlılıq və rabitələr bir növ möhkəmlənirdi. Günah hədiyyələri də xəta və səhvlərin bağışlanması üçün təqdim olunurdu; nəhayət, bə’zi fərdlərin (kafirlərin) təqsirləri üçün də bə’zi köməklik və qurbanlıqlar edilirdi ki, günahkarları onların cəzalandırılmasından azad etsin. Bu hədiyyələrin hamısı ya heyvanların qurban kəsilməsi, yaxud da kömək və sair hədiyyələr təqdim edilməklə olurdu. Qeyd olunan hədiyyələr göyərtilər, içməlilər, mə’bədin ətirləri və həmçinin sair hədiyyələr, o cümlədən məhsulun ilkin toplanması, nübar meyvələr, heyvan sürüsünün ilk doğulan balası, mal-dövlətdən olan vergilər (onda bir) və s. vergilər qərara alınmışdır. Bu hədiyyə və köməklərin hər birinin xüsusi təqdimat mərasimi var idi ki, müqəddəs kitabda incəliklərinə qədər bəyan olunmuşdur; onlar həmin tərtiblə də yerinə yetirilməli idi.
Yerusəlim mə’bədlərinin rövnəqləndiyi zamana qədər bu mərasimlərin hamısı bütün incəliklərinə qədər icra olunurdu. Amma bu mərkəz Romalılar tərəfindən dağıdıldıqdan sonra yəhudi mə’bədlərində və ibadi ayinlərində müəyyən dəyişikliklər baş verdi; kənisalar qədim mə’bədlərin yerini tutdu. Dua, razi-niyaz, Tövratın oxunması da qurbanlıq mərasiminin yerini tutdu. Kənisalar həqiqətdə yəhudi şəxslərin toplanış yeri idi ki, orada ibadət mərasimlərini sadə şəkildə bərqərar edirdilər. İbadətdə olan bu mərasimlər dua, dini nəğmələrin oxunması və Tövratın tilavət edilməsi ilə xülasələnirdi; bu kimi yerlər əlavə olaraq, dini hökmlərin və əqidələrin tə’lim verilməsi üçün də mərkəz sayılırdı. Əlbəttə, kənisalarda ibadət mərasimlərinin icra olunma qaydasında müxtəlif yəhudi cərəyanları arasında ixtilaf mövcuddur. Amma qədim yəhudilərin kənisalarında Tövrat hələ də qədim ibri dilində oxunur, qadınlarla kişilərin yeri bir-birindən ayrı saxlanır, dua və münacatlar da klassik formada icra olunur. İslahata meyl edən kənisalarda isə bunun əksinə olaraq, ibri dilindən çox az istifadə olunur, dua və münacatların icra olunmasında, ibadi mərasimlərdə rəqqasəlikdən və musiqidən istifadə olunur.
Əlbəttə kənisalar də tədricən öz əhəmiyyətini itirmişdi; çünki yəhudilər öz dini mərasimlərinin və adət-ən’ənlərinin bir qismini ailəvi şəkildə mənzillərdə yerinə yetirir, yalnız kütləvi şəkildə yerinə yetirilən mərasimlər üçün kənisaya gedir və mərasimin ardını yenidən evlərində davam etdirirlər.
Şənbə günü yəhudilərin istirahət və ibadət günüdür. Tövratda bu gün Allah-taalanın varlıq aləmini xəlq etdikdən sonra istirahətə başladığı gün sayılır. Buna görə də yəhudilər bu gündə işdən əl çəkərək istirahətə və ibadət mərasimi keçirməyə məşğul olurlar.
Yəhudi mö’minləri cümə günü gün batdıqdan sonra mənzillərini təmizləməyə, hamama getməyə, təzə paltarlar geyməyə başlayır və şənbə ibadətlərinə aid olan şamları yandırır, xeyir-duaları tilavət edirlər. Bu iş ailədə ana tərəfindən yerinə yetirilir. Mümkündür ki, uşaqlara aid olan duaları da bu mərasimə əlavə etsinlər. Sonra ailə başçısı şənbə üçün keyduş adlı təbərrük duasını şərabın üstünə oxuyur və şənbə günündə ondan bir qədər içirlər. Daha sonra əllərini xüsusi bir göstərişlə yuyaraq başqa bir təbərrük duasını şənbə çörəyinin üstünə oxuyur ki, həmin çörək də şənbə günü yeyilir. Şənbə günü və gecəsi yeyilən yeməklər də xüsusi göstərişlərə malikdir. Şənbə gününün axırıncı yeməyi elə sərf edilməlidir ki, gün batmazdan əvvəl qurtarsın. Şənbə mərasiminin axırıncı mərhələsi Havdale adlanır ki, bir növ toxunmuş və burulmuş şama (müqəddəs şamdanda qoyulur) dua oxumaq kimi işlərə şamildir; şərabdan olan başqa bir fincanı da içib bir qədər ədviyyələri iyləməkdir. Gün ərzində dua və münacat mərasimini kütləvi şəkildə yerinə yetirmək üçün kənisaya gedirlər.
Yəhudilərin ən mühüm bayramları aşağıdakılardır:
1. «Roşhəşnəd» - bu, ilin başı mə’nasına olub, həqiqətdə yəhudi ilinin başlanğıcı və onların bayramı sayılır. Yəhudilərin nəzərində ali müqəddəs günlərdən sayılan bu gün qədər əziz gün yoxdur və yəhudilər onu illik mühakimə günü hesab edirlər; o gün asimanın pərdələri açılır və hər şəxsin əvvəlki ildə olan əməlləri onun əməl dəftərində qeydə alınır.
2. «Kippur» - bu gün «Roşhəşnəd»dən on gün sonra yerinə yetirilir və ali müqəddəs günlərdən sayılır. Yəhudilər kəffarə və ya tövbə hesab olunan bu gündə öz günahlarını iqrar edib kəffarə orucu tutur və Allahdan günahlarının bağışlanmalarını istəyirlər.
3. «Sukkot», yaxud «Xeymələr bayramı» - «Kippur»dan beş gün sonra yerinə yetirilir. Səkkiz gün davam edən bu bayramda Bəni-İsrail qövmünün həzrət Musa (ə)-ın zamanında ağır şəraitdə səhrada yaşadıqları dövr xatırlanır.
4. «Fisəh», yaxud «Pisac» - bu bayram Bəni-İsrailin Misirdən köçmələrini xatırladan bir bayramdır və yazda təqribən mart və aprel aylarında bərqərar edilir. Bu bayramda yəhudilər qurbanlıq mərasimlərini keçirir, fətir çörəyi bişirir, şərab içir, bayram şamı yandırıb Bəni-İsrailin Misirdən köçməsi hadisəsini xatırladırlar.
5. «Şavut», yaxud «Əllilik bayramı» - «Fisəh» bayramından doqquz gün sonra yerinə yetirilir və həqiqətdə «Fisəh» bayramının davamıdır. Allaha un hədiyyə etməklə keçirilən bu bayram ilahi ne’mətlərə şükr etmək və əkinçilik mərasiminin xatırlanmasıdır. Eləcə də Sina dağında həzrət Musaya Tövratın nazil olmasını xatırladan bir mərasimdir.
6. «Hənukəh», yaxud «İxlas və saflıq bayramı» - bu bayram dekabr ayında səkkiz gün müddətində təşkil olunur və bu da yəhudi hekayələrindən birini xatırladır ki, onun əsasında Mekabirun mə’bədində yunanlılarla müharibə zamanında qalan yeganə çırağın bir günlük yağa malik olduğu halda səkkiz gün yanmasını canlandırır.
7. «Purim» bayramı. Bu bayram fevral ayının axırlarında, yaxud mart ayının əvvəllərində təşkil olunur; bu ibrani peyğəmbərlərindən biri olan Əstərin əli ilə miladdan beş əsr qabaq baş verən mö’cüzəni xatırladır. Haman şuş yəhudilərinin qırğın tarixini tə’yin etmək üçün püşk atanda Əstərin varlığı xatirinə düzülmüş mizlər tərsinə çevrildi və Haman öz əli ilə hazırladığı dar ağacından asılı qaldı.
Bu hadisə başqa cür də nəql olunmuşdur. Belə ki, Əstər ümumiyyətlə yəhudi bir qadın idi ki, İran padşahı Xəşəyar şah onu gözəlliyinə görə özünə arvad seçdi. Bu arvad əmioğlusu Mərdxay ilə birlikdə İran şahının yəhudilərin əleyhinə tədbir görmək istəyən Haman adlı vəzirindən padşaha mə’lumat verdi ki, guya ona xəyanət etmək məqsədi vardır. Buna görə də şah Hamanı və onun ətrafındakıları, onun yəhudiləri dara asmaq üçün hazırladığı iplə asdırdı.
Sair şəriətlərdə olduğu kimi, yəhudi şəriətində də müxtəlif şər’i hökmlər vardır ki, onlardan bə’zilərini nümunə olaraq qeyd edirik:
Əgər bir kəs başqa mə’budlara ibadət etsə, onu daşqalaq etmək lazımdır;
Əgər bir kəs Yəhüvənin adına küfr etsə (küframiz bir söz desə,) onu daşqalaq etmək lazımdır;
Hər kəs Yəhüvədən başqası üçün qurbanlıq etsə, əlbəttə həlak olacaqdır;
Öz ata-anasına nifrin edən bir şəxs öldürülməlidir;
Ata-anasının öyüd-nəsihətlərinə qulaq asmayan, israfçılıq edən və şərab içən övlad daşqalaq olunmalıdır;
Ana, bacı, övlad və digər məhrəmlərlə izdivac etmək haramdır və bunun cəzası qətldir;
Livat edən kişi və livat verən kişi, zina edən kişi və qadın öldürülməlidir;
Hər kəs şənbə günü işləsə, öldürülməlidir;
Yəhudilər ilin müəyyən günlərində oruc tuturlar: Təşrin ayının 9-cu və 10-cu kipur günü 25 saat ərzində, purin günü, kədliya günü, təşrinin 3-cü günü, əqidiya günü, təşrinin 5-ci günü, sidqiya günü, həsvan ayının 6-cı günü, yəhuyaqim günü, kilyu ayının 20-si telmiya günü, təbisit ayının 8-i fitnə günü və şəft ayının 12-ci əzad günü.
Bu bölmədə yəhudilərin əxlaqi tövsiyələrindən bə’zilərini qeyd edirik:
«Qərib şəxsə əziyyət vermə və yadına sal ki, səfərdə sən də qərib olmuşdun»; «Miskin və fəqir olan fəhlələrə zülm rəva görmə; onlar istər sənin qardaşların olsun, istərsə də qəriblərdən»; «Dul qadınlara və yetimlərə əziyyət etmə; əgər fəryad etsələr, mən onu qəbul edərəm və sizi öldürərəm, qadınlarınızı dul, övladlarınızı yetim qoyaram»; «Rüşvət alma və öz əhdinə vəfalı qal»; «Söz gəzdirmək üçün gəzmə»; «Batil və yalan xəbəri yayma»; «Ata-anaya ehtiram et ki, sənin ruzin artsın»; «Təvazökarlıq izzətin müqəddiməsidir»; «Təkəbbürdən dava-dalaşdan başqa bir şey hasil olmaz»; «Allahdan qorxmaq insanın ömrünü uzadar» və «Şər adamlarla əlbir olma».
source : الشیعه
