Kitab əhli olan (yəhidi, xaçpərəst) qadınlarla evlənmək olarmı?
Maidə surəsinin 5 - ci ayəsi -
(الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذي أَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرين) – مائده/5؛
"Bu gün pak ne’mətlər sizə halal edilmişdir. Kitab əhlinin yeməkləri sizə, sizin yeməkləriniz isə kitab əhlinə halaldır. Mö’minlərin, həmçinin sizdən əvvəl kitab verilmişlərin (yəhudilərin və xaçpərəstlərin) azad və ismətli (özlərini zinadan və nəfslərini haram şeylərdən qoruyan) qadınları mehrlərini verdiyiniz, namuslu olub zina etmədiyiniz və aşna saxlamadığınız təqdirdə (evlənmək üçün) sizə halaldır. İmanı dananın bütün işləri boşa çıxar və o, axirətdə zərər çəkənlərdən olar!"
- və çox saylı səhih hədislərə görə, müsəlman kişinin digər səmavi dinlərdən olan qadınlarla evlənməyi İslam dininin qanunlarına uyğundur.
Bu məsələnin əleyhinə olan rəvayətlər isə bunu təsdiqliyən tərəfin rəvayətlərindən sayca çox az və sənəd və dəlalət baxımından zəifdirlər.
Amma bəzilərinin kitab əhlindən olan qadınlarla evlənməyin qadağan olunmasına dəlalət etdiyini hesab etdikləri Mümtəhənə surəsinin 10 – cu ayəsinə -
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإيمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيم)- الممتحنه/10؛
"Ey iman gətirənlər! Mö’min qadınlar sizin yanınıza mühacir kimi gəldikləri zaman onları imtahana çəkin. Allah onların imanını çox gözəl bilir (onları yoxlayıb bilmək sizə lazımdır). Əgər bunların (bu qadınların həqiqi) mö’min olduqlarını bilsəniz, artıq onları kafirlərin yanına qaytarmayın. Nə bunlar (bu qadınlar) onlara (kafirlərə), nə də onlar bunlara halaldır. Onların (kafirlərin həmin qadınlara) xərclədiklərini (mehri) özlərinə qaytarıb verin. Bunların (bu qadınların) mehrlərini özlərinə verdiyiniz təqdirdə onlarla evlənməyinizdən sizə heç bir günah gəlməz. Kafir qadınları öz kəbininiz altında saxlamayın. (Həmin qadınlara) verdiyiniz mehri (onların ərə getdiyi kafirlərdən) istəyin. (Kafirlər də islamı qəbul edib mö’minlərlə evlənən qadınlara) sərf etdikləri mehri (sizdən) istəsinlər. Allahın hökmü budur. O sizin aranızda (belə) hökm edər. Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir!" - (Mümtəhənə/10).
- gəldikdə isə, bu məsələdə bu ayəyə istinad etmək və əsaslanmaq iki dəlilə görə düzgün deyildir:
1) Birinci dəlil budur ki, bu ayə "maidə" surəsinin 5- ci ayəsindən qabaq nazil olmuşdur. Buna görə də bu ayə Maidə surəsinin 5- ci ayəsinin hökmünü nəsx edib qüvvədən sala bilməz.
2) İkinci dəlil budur ki, ayədəki (Mümtəhinə/10) "kəvafir – کوافر " sözü müşriklərə aiddir və kitab əhlinə şamil deyildir.
Görəsən rəvayətlər kitab əhlindən olan qadınlarla evlənmək haqqında nə deyir?
Bəzi rəvayətlərə əsasən kitab əhlindən olan qadınlarla evlənmək olar. Belə rəvayətlərdən bir neçəsinə nəzər salaq:
1. Əbi Vəlladın səhihəsi (sənədi səhih olan hədis):
«وَ رَوَى الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ الْمُسْلِمُ يَرِثُ امْرَأَتَهُ الذِّمِّيَّةَ وَ هِيَ لَا تَرِثُه » (من لا يحضره الفقيه ج 4، ص، 336، حدیث 5745؛ وسائل الشیعه ج26، ص 11، باب 11(من ابواب موانع الارث)، حدیث1؛)
Əbi Vəllad deyir:
İmam Sadiq (ə) buyurdu: "Müsəlman kişi özünün kitab əhlindən olan arvadından irs aparır, amma onun zimmi arvadı (kitab əhlindən olan) ondan irs aparmır". (Mən la yəhzuruhul fəqih, 4/336, hədis:5745; Vəsailuşşiə, 26/11 – bab:11, səh:11, hədis:1;).
Qeyd:
Bəzi alimlərin dediyinə görə, bu hədis o ər və arvadın barəsindədir ki, əvvəlcə hər ikisi kitab əhli olmuş və sonradan kişi müsəlmanlığı qəbul etmiş, lakin arvad öz dinində qalmışdır. Belə olan halda ər arvaddan irs aparır, amma kişinin irsi arvada çatmır. Buna görə də bu məsələdə məlum hədisə istinad etmək doğru olmaya bilər.
2. Əbdullah ibni Sənanın səhihəsi:
«قال: سأله ابی و انا اسمع عن نکاح الیهودیة و النصرانیة فقال علیه السلام : نکاحها احب الی من نکاح الناصبیة؛ ( وسائل الشیعه ج20 ص552، باب 10- از ابواب ما یحرم بالکفر، حدیث1)
.... ما احب للرجل المسلم ان یتزوج الیهودیة و لا النصرانیة مخافة ان یتهود ولده او یتنصر» (وسائل الشیعه، ج20، ص534، باب 1 – من ابواب ما یحرم الکفر – حدیث:5؛)
İbni Sənan deyir:
"Atam İmam Sadiqdən (ə) yəhudi və xaçpərəstlərlə evlənmək haqqında soruşdu. O həzrət (ə) cavabında buyurdu: "Onlarla evlənmək nasibilərlə evlənməkdən daha yaxşıdır". (Vəsailuşşiə, 20/552, bab:10, hədis:1.)
Həmçinin buyurdu: "Mənim xoşuma gəlmir ki, müsəlman kişi yəhudi və xaçpərəst qadınlarla evlənsin. Çünki qorxuram övladları yəhudi və ya xaçpərəst olsunlar". (Vəsailuşşiə, 20/534, bab:1, hədis:5;)
Amma bəzilərinin bu rəvayətlərin mütə qadınlar (müvəqqəti evlənmə) haqqında olması fərziyyəsi məntiqdən uzaqdır. Çünki nikah kəlməsi rəvayətlərdə qeydsiz və ümumi şəkildə işlədilərsə, burada məqsəd daimi nikah və evlənməkdir.
Burada bir mühüm məsələni də nəzərə almalıyıq ki, bu rəvayətlər müsəlman qadınların kitab əhlindən olan qeyri-müsəlman kişilərlə evlənməsinə, yox, müsəlman kişinin kitab əhlindən olan qeyri-müsəlman qadınlarla evlənməsinə icazə verir.
Həmçinin "Maidə" surəsinin beşinci ayəsi də daimi nikah haqqında olarsa, müsəlman kişinin əhli kitabdan olan qadınlarla evlənməsinə icazə verir, amma əhli-kitabdan olan qeyri-müsəlman kişilərin müsəlman qadınlarla evlənməsinə icazə vermir.
3. Müaviyə ibni Vəhəbin səhihəsi:
Bu səhihədə İbni Vəhəb İmam Sadiqdən (ə) belə nəql edir:
« عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ الْمُؤْمِنِ يَتَزَوَّجُ الْيَهُودِيَّةَ وَ النَّصْرَانِيَّةَ قَالَ إِذَا أَصَابَ الْمُسْلِمَةَ فَمَا يَصْنَعُ بِالْيَهُودِيَّةِ وَ النَّصْرَانِيَّةِ فَقُلْتُ لَهُ يَكُونُ لَهُ فِيهَا الْهَوَى فَقَالَ إِنْ فَعَلَ فَلْيَمْنَعْهَا مِنْ شُرْب الْخَمْرِ وَ أَكْلِ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ وَ اعْلَمْ أَنَّ عَلَيْهِ فِي دِينِهِ غَضَاضَةً » (الكافي ج 5 ؛ باب نكاح الذمية ؛ ص : 356)
"İmam Sadiqdən (ə) yəhudi ya xaçpərəst qadınla evlənən mömin və müsəlman kişi haqqında soruşdum (ki, bu iş şəriət baxımından doğrudur ya yox)?"
Həzrət (ə) sualımın cavabında buyurdu: "(Mömin kişinin) yanında müsəlman qadını olduğu (müsəlman qadınla evlənə biləcəyi) halda, yəhudi və xaçpərəst qadınlarla nə işi var?"
Dedim (Müaviyə ibni Vəhəb): "Onu (yəhidi və ya xaçpərəst qadını) sevir!"
Həzrət (ə) buyurdu: "Belə olan halda (əgər o qadınla evlənərsə) gərək onu şərab içmək və donuz əti yeməyə qoymasın, amma bunu bil, belə adamın dinində çatışmamazlıq və nöqsan var!". (Əl-Kafi, 5/356, bab: Nikahuz zimmiyyə; - Bəlkə də İmamın (ə) məqsədi budur ki, qeyri-müsəlman qadın müsəlman kişiyə xidmət edərkən şəriət qaydalarına əməl edə bilməyəcək. Bu zaman isə kişinin yemək-içmək və geyimlərində nöqsanlar olacaq. Belə olduqda isə ibadərlərində də problemlər ortaya çıxacaq.)
Başqa rəvayətlər də vardır ki, bu rəvayətlərə əsasən müsəlman qadınla evləndikdən sonra, yəhudi və ya xaçpərəst qadınla evlənmək caiz (icazəli) deyildir. Amma bunun əksi caizdir. Yəni əgər müsəlman kişi əvvəlcə yəhudi, ya xaçpərəst qadınla evlənərsə və sonradan müsəlman qadını ilə evlənmək istəyərsə bunun eybi yoxdur. Necə ki xaçpərəst qadınla evləndikdən sonra, yəhudi qadınla evlənməyin eybi yoxdur.
Müsəlman qadının əhli-kitabdan olan kişi ilə evlənməsi caiz deyildir və bu işin caiz olmasına dair Quran və rəvayətlərdə heç bir dəlil və sübut yoxdur.
Əlbəttə bəzi rəvayətlərə görə qadın və kişi hər ikisi qeyri-müsəlman olduqları zaman evlənərlərsə və sonradan qadın müsəlmanlığı qəbul edərsə bunun eybi yoxdur. Yəni həmin qeyri-müsəlman kişidə qala bilər. Amma bu rəvayətlər dəlalət və sənəd baxımından çox zəifdirlər. Bundan əlavə də yuxarıda dediyimiz rəvayətlər və bəzi başqa rəvayətlərlə ziddiyyət təşkil edir.
(Vəsailuşşiə, 20/544, bab:5-7-8-9; hədis: 1-4-5 (başqa çaplarda hədis:2630-26301-26302-26303-26304;
« وسائل الشيعة ج : 20 ص : 544 - 26300- عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ لَا تَتَزَوَّجِ الْيَهُودِيَّةَ وَ النَّصْرَانِيَّةَ عَلَى الْمُسْلِمَةِ»
"Yəhudi və xaçpərəst müsəlman qadını ilə evlənə bilməz!"
عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْيَهُودِيَّةِ وَ النَّصْرَانِيَّةِ أَ يَتَزَوَّجُهَا الرَّجُلُ عَلَى الْمُسْلِمَةِ قَالَ لَا»
"Səmaə ibni Mehran deyir: O həzrətdən (ə) yəhudi və xaşpərəstlə müsəlman qadını evləndirməyin haqqında soruşdum? Həzrət (ə) buyurdu: Olmaz!"
26304- عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا تَتَزَوَّجُوا الْيَهُودِيَّةَ وَ لَا النَّصْرَانِيَّةَ عَلَى حُرَّةٍ مُتْعَةً وَ غَيْرَ مُتْعَةٍ»
"Yəhudi və xaçpərəst kişiləri müsəlman qadın ilə evləndirməyin, istər daimi olsun, ya müvəqqəti!")
Hər halda əgər müsəlman kişinin əhli-kitabla evlənməsi caizdirsə, deməli sonradan müsəlman olan kişi qeyri-müsəlman arvadı ilə yaşaya bilər. Həmçinin müsəlmanlığı qəbul etmiş qadın yenidən müsəlmanlığı tərk edib, mürtəd olarsa (xaçpərəstlik və yəhudiliyə qayıdarsa) kafir əri ilə yaşamağına davam edə bilər. Bu hökmün dəlili "ürfi təəddi – تعدی عرفی"dir. Yəni müəyyən bir məsələyə aid olan şəriət hökmünün hamı tərəfindən qəbul olunan bir analogiya əsasında başqa bir məsələyə aid edilməsidir.
Məcuslarla evlənmək:
Rəvayətlərə əsasən məcusun hökmü müşrüklərin hökmü ilə birdir. Əgər məcus kişi müsəlmanlığı qəbul edərsə, amma arvadı məcusluqda qalarsa, onların nikahı "iddə"nin axırına qədər öz qüvvəsindədir. Yəni iddə çıxana qədər arvad o kişiyə halal sayılır. Amma iddə çıxmamışdan qabaq hər ikisi (ər-arvad) müsəlman olsalar onların nikahı öz qüvvəsində qalacaq.
Mənsur ibni Hazimin səhihəsində deyilir:
«عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَجُوسِيٍّ كَانَتْ تَحْتَهُ امْرَأَةٌ عَلَى دِينِهِ فَأَسْلَمَ أَوْ أَسْلَمَتْ قَالَ يُنْتَظَرُ بِذَلِكَ انْقِضَاءَ عِدَّتِهَا فَإِنْ هُوَ أَسْلَمَ أَوْ أَسْلَمَتْ قَبْلَ أَنْ تَنْقَضِيَ عِدَّتُهَا فَهُمَا عَلَى نِكَاحِهِمَا الْأَوَّلِ وَ إِنْ هِيَ لَمْ تُسْلِمْ حَتَّى تَنْقَضِيَ الْعِدَّةُ فَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ» (وسائل الشيعة ج : 20 ص547 ، حدیث: 26308)
"Mənsur ibni Hazim deyir: İmam Sadiqdən (ə) ikisindən biri sonradan müsəlman olan məcus ər və arvadın barəsində soruşdum?
Həzrət (ə) buyurdular: "Kişi gərək arvadının iddəsinin tamam olmasını gözləsin. Əgər iddə tamam olmamışdan qabaq onlar müsəlman olsalar birinci nikahları öz qüvvəsində qalır. Əgər qadın iddə tamam olana qədər müsəlmanlığı qəbul etməzsə, kişi ondan "bayin" təlaqı ilə ayrılmalıdır". (Vəsailuşşiə, 20/547, hədis: 26308;)
Əhli-kitabla evlənməyi caiz bilən hədis və dəlillərin qarşısında bir ayə və bir-neçə rəvayət vardır ki, bəzilərinin fikrincə bu ayə və rəvayətlər əhli-kitabla evlənməyi caiz bilmirlər.
Allah-taala qurani-kərimdə buyurur:
«لا تمسکوا بعصم الکوافر» ( ممتحنه /10)
"Kafir qadınları öz kəbininiz altında saxlamayın". (Mümtəhənə/10).
Əhli-kitabla evlənməyi düzgün hesab etməyənlər bu ayədən belə nəticə çıxardırlar:
"Bəziləri belə başa düşüblər ki, bu ayə müşrük qadınlar barəsindədir. Amma deyə bilərik ki, ayənin mənası mütləq və ümumidir və əhli-kitabdan olan qadınlara da şamil olur.
Bundan əlavə əhli-kitabdan olan qadınlarla evlənməyi caiz bilməyən rəvayətlərimiz də vardır. Misal olaraq, Məhəmməd ibni Müslimin səhihəsini göstərmək olar.
«صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام:
قال سألته عن نصاری العرب اتؤکل ذبائحهم ؟ قال علیه السلام: کان علی – علیه السلام – ینهی عن ذبائحهم و عن صیدهم و عن مناحکتهم» (وسایل الشیعه ج20 باب 1 از ابواب ما یحرم بالکفر؛)
"Məhəmməd ibni Müslim deyir: İmam Baqirdən (ə) məsihilərin (xaçpərəstlərin) kəsdiyi heyvanların ətinin yeyilməsinin halal və ya haram olduğu barədə soruşdum?
Həzrət (ə) cavabımda buyurdular: "Möminlərin Əmiri Əli (ə) (müsəlmanları) onların vasitəsilylə (yəhudi və ya xaçpərəst) kəslmiş və ya ovlanmış heyvanların ətini yeməkdən və həmçinin onlarla evlənməkdən nəhy edirdi". (Vəsailuşşiə, 20- ci cild, 1-ci bab – küfrlə haram olan şeylər babı);
Başqa bir rəvayətdə də əhli-kitabdan olan qadınlarla evlənmək bəyənilməmişdir.
«محمد بن مسلم: عن ابی جعفر – علیه السلام – فی حدیث، قال – علیه السلام - : لا ینبغی للمسلم ان یتزوج یهودیة و لا نصرانیة و هو یجد مسلمة حرة او امة» (وسایل الشیعه، 20/باب 2، حدیث 2 و 3؛)
Yenə də Məhəmməd ibni Müslim İmam Məhəmməd Baqirdən (ə) başqa bir hədisdə belə rəvayət edir:
" Azad və ya qul olmasından asılı olmayarq, müsəlman qadını olan yerdə, yəhudi və xaçpərəst qadınla evlənmək müsəlman kişi üçün yaxşı və bəyənilmiş bir iş deyildir". (Vəsailuşşiə, 20 – ci cild, küfrlə haram olan şeylər babından 2-ci bab, hədis: 3 -2);"
Əlbəttə ikinci hədisin sənədi naqis və natamamdır. Hər ikisinin sənədi tamam və səhih olduqda belə onlar kitab əhli ilə evlənməyə icazə verən çoxlu hədislər və dəlillər ilə qarşılaşa bilməzlər. Buna görə də bu hədisləri və kitab əhli ilə evlənməyi caiz bilən hədisləri bir yerə yığsaq bu nəticəyə çatarıq:
"Kitab əhlindən olan qadınlarla evlənmək olar və bu iş haram deyil, lakin müsəlman qadını olan yerdə qeyri-müsəlman qadını ilə evlənmək "məkruh" və xoşagəlməz haldır".
Kitab əhli ilə evlənməyi caiz bilməyən rəvayətlərin ən mühüm və əsasları o rəvayətlərdir ki, "Kəvafir - کوافر" kəlməsini "Mümtəhənə" surəsinin 10 – cu ayəsində - "La tumsiku biisəmil kəvafir – لا تمسکوا بعصم الکوافر - "Kafir qadınları öz kəbininiz altında saxlamayın" – elə təfsir ediblər ki, bu söz kitab əhlindən olan qadınlara da aid olub. Bu rəvayətlərə görə "kəvafir" ayəsi "Maidə" surəsinin 5 – ci ayəsinin – والمحصنات من الذین اوتوا الکتاب nasixidir, yəni onun hökmünü qüvvədən salaraq ləğv edib və yeni hökm olaraq qüvvəyə minib və icraya qoyulub.
Kitab əhli olan qadınlarla evlənməyə icazə verən rəvayətlərin çox olmasına baxmayaraq, bəziləri bu işin haramlığı fikrini irəli sürmüşlər. Buna isə dəlilləri "Kəvafir" ayəsidir. Çünki bu ayə nikahı haram edən rəvayətləri təsdiqləyir. Həmçinin kitab əhlindən olan qadınlarla evlənməyi haram bilən və icazə verən rəvayətlər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etdikdə, hər ikisi qüvvədən düşür. Bu zaman yeganə dəlil "kəvafir" ayəsi olur ki, o da bu işi haram bilir.
Bu dəlilə olunan irad isə budur ki, onlar ayədəki "kəvafir" sözünün heç bir qeydsiz gəlməsinə əsaslanaraq bu sözün kitab əhlinə də şamil olmasını güman etmişlər. Çünki ayədə "kəvafir" sözünün tamamlığı buraxılmışdır və nəyə küfr edənlərdən danışıldığı məlum deyildir. Əgər Allaha və onun təkliyinə küfr edənlərdən söhbət gedirsə, ayə yalnız dinsizlərə və müşrüklərə aid olar. Əgər İslam peyğəmbərinə (s) küfr edənlərdən söhbət gedirsə, həm dinsizlərə və müşriklərə və həm də kitab əhlinə şamil olar. Biz öz yerində sübüt etmişik ki, bu cür məsələlərdə hər hansı qeyd buraxılarsa, qəti məlum olan miqdara kifayətlənmək lazımdır və ümumi hökm çıxarmaq düzgün deyildir. Bu ayəd qəti məlum olan miqdar, Allaha və onun təkliyinə olan küfrdür. Buna görə də ayənin kitab əhlindən olan qadınlara da şamil olması məlum deyildir.
Digər tərəfdən də "kəvafir" ayəsini rəvayətlərin köməyi ilə kitab əhlinə də şamil etmək əslində ayəyə yox, sünnətə müraciət etmək deməkdir. Bu rəvayətlərin də çox saylı və sənəd və mətn baxımından möhkəm olan cəvaz (icazə verən) rəvayətləri ilə üzləşmək qüdrəti yoxdur.
"Kəvafir" ayəsinin nasix olmasına gəldikdə isə, tarixi faktlara əsasən bu ayə Hüdeybiyyə sülhü zamanı nazil olmuşdur. Və bilirik ki, Hüdeybiyyə sülhü hicrətin altıncı ilinin axırlarında baş vermişdir. Bir tarixi rəvayətə görə Məkkə əhlindən müsəlmanlığı qəbul etmiş bir qadın, peyğəmbərin (s) hüzurna gəldi. Məkkə kafirləri onu geri almaq üçün adam göndərdilər. Çünki Hüdeybiyyə sülhünün bəndlərindən biri bu idi ki, əgər Məkkəlilərdən kimsə Mədinəyə qaçarsa, Mədinəlilər onu geri qaytarmalı, amma Mədinəlilərdən biri Məkkəyə qaçarsa, Mədinəlilərin onu geri almaq hüququ yoxdur. (Biharul ənvar, 20/337; Sireye ibni Hişam, 3/340.)
Bu zaman "kəvafir" ayəsi nazil oldu və məlum bəndin bu məqama şamil olmadığını bildirdi. Çünki sülh müqaviləsinə əsasən Məkkədən qaçan kafirlər onlara qaytarılmalı idi və müqavilədə müsəlmanlığı qəbul edən şəxslərin də qaytarılması qeyd olunmamışdı.
Allah-taala bu ayədə buyurur: "Ey iman gətirənlər! Mö’min qadınlar sizin yanınıza mühacir kimi gəldikləri zaman onları imtahana çəkin. Allah onların imanını çox gözəl bilir (onları yoxlayıb bilmək sizə lazımdır). Əgər bunların (bu qadınların həqiqi) mö’min olduqlarını bilsəniz, artıq onları kafirlərin yanına qaytarmayın. Nə bunlar (bu qadınlar) onlara (kafirlərə), nə də onlar bunlara halaldır. Onların (kafirlərin həmin qadınlara) xərclədiklərini (mehri) özlərinə qaytarıb verin. Bunların (bu qadınların) mehrlərini özlərinə verdiyiniz təqdirdə onlarla evlənməyinizdən sizə heç bir günah gəlməz. Kafir qadınları öz kəbininiz altında saxlamayın. (Həmin qadınlara) verdiyiniz mehri (onların ərə getdiyi kafirlərdən) istəyin. (Kafirlər də islamı qəbul edib mö’minlərlə evlənən qadınlara) sərf etdikləri mehri (sizdən) istəsinlər. Allahın hökmü budur. O sizin aranızda (belə) hökm edər. Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir! Əgər zövcələrinizdən biri sizdən qaçıb (mehrini geri qaytarmadan) kafirlərə qoşulsa və siz də (onlarla vuruşaraq) qənimət əldə etsəniz, zövcələri (kafirlərin yanına) getmiş kimsələrə (həmin qənimətdən) onların (bu övrətlərə) sərf etdikləri mehr qədər verin. İman gətirdiyiniz Allahdan qorxun! ". (Mümtəhinə/10-11;)
Amma "Maidə sirəsinin 5- ci ayəsinin (ki, bəziləri "kəvafir" ayəsini onun nasixi bilirlər) nazil olma zamanı haqqında ixtilaflar var.
Bəzi rəvayətlərə əsasən Maidə surəsi peyğəmbərin (s) ömrünün axır günlərində nazil olmuşdur. (Təfsirul Burhan, 1/430;)
Bəzi rəvayətlərdə də gəlmişdir ki, Maidə surəsi özündən qabaqkı bəzi hökmləri nəsx (Bir rəvayət və ya ayənin hökmünün başqa bir rəvayət və ya ayə ilə qüvvədən düşməsi və yeni hökmün ucraya qoyulması.) etmişdir. Amma onun heç bir ayəsi nəsx olunmamışdır.
İmam Baqirin (ə) böyük səhabələrindən olan "Zürarə" o həzrətdən (ə) belə nəql edir:
«قال سمعته – علیه السلام - یقول: جمع عمر ابن الخطاب اصحاب النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و فیهم علی – علیه السلام – و قال: ما تقولون فی المسح علی الخفین؟
فقام مغیرة بن شعبه فقال: رأیت رسول الله (ص) یمسح علی الخفین.
فقال علی – علیه السلام -: قبل المائدة أو بعدها؟
فقال: لا ادری.
فقال علی – علیه السلام: سبق الکتاب الخفین انما انزلت المائدة قبل ان یقبض بشهرین او ثلاثة» (التهذیب، ج1ص361، حدیث 1091؛)
"İmam Baqirin (ə) belə buyurduğunu eşitdim: Bir gün Ömər peyğəmbərin (s) səhabələrini ki, Əli (ə) da onlarla idi, bir yerə toplayıb, dedi: (Dəstəmaz alarkən) Ayaqqabının üstündən məsh etmək barədə nəzəriniz nədir?
Bu zaman Müğeyrə ibni Şöbə ayağa qalxıb dedi: Peyğəmbəri (s) ayaqqablarının üzərinə məsh edərkən görmüşəm.
Əli (ə) buyurdu: (Sən onu belə edərkən) Maidə surəsi nazil olandan sonra görmüşdün, ya ondan qabaq?
Müğeyrə dedi: Bilmirəm.
Həzrət Əli (ə) buyurdu: Qurani-kərim Maidə surəsində (ayə:6) ayaqqabının üzərinə məsh çəkməyi qadağan etmişdir. Və "maidə" surəsi də iki ya üç peyğəmbərin (s) vəfatından qabaq nazil olmuşdur."(Ət-təhzib, 1/361, hədis: 1091;)
Übeyd, Məhəmməd ibn Kəəbdən rəvayət edir ki, Maidə surəsinin bütün ayələri vida həcci zamanı (peyğəmbərin (s) son həcci) Mədinə və Məkkə yolunda nazil olmuşdur. (Əl-mənar təfsiri, cild 6, səh. 116;)
Başqa bir maraqlı məsələ Əbu Həmzə Sumalinin (əleyhir-rəhmə) rəvayətində vardır. O deyir:
"İmam Sadiqdən (ə) Maidə surəsinin bütün ayələrinin birlikdə (bir anda) yetmiş min mələklə nazil olduğunu eşitdim".( Kənzud-dəqaiq, 4/22;)
Bu məsələ (yetmiş min mələyin nazil olması) iki mühüm ayənin, yəni "ikmal" (maidə/3) və "təbliğ" (maidə/67) (vilayət) ayələrinin Maidə surəsində olduğuna görədir.
Hər halda Maidə surəsinin nazil olma tarixinə nəzər saldıqda bu nəticəyə çatırıq ki, "kəvafir" (Mümtəhinə/10) ayəsi ( Maidə surəsinin 5- ci ayəsinin nasixi ola bilməz.
Çünki yuxarıda qeyd etdik ki, "kəvafir" ayəsi Hüdeybiyyə sülhündə nazil olmuşdur. Amma Məkkənin fəthi barəsində nazil olmuş "Fəth" surəsi Hüdeybiyyə sülhündən sonra nazil olmuşdur.
Beləliklə də Maidə sursəinin 5- ci ayəsi bizim məsləyə (kitab əhli ilə daimi nikah) müxalifsiz olaraq dəlalət edir.
Allah-taala bu ayədə (Maidə/5) buyurur:
(الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ وَ لا مُتَّخِذي أَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرين) – مائده/5؛
"Bu gün pak ne’mətlər sizə halal edilmişdir. Kitab əhlinin yeməkləri sizə, sizin yeməkləriniz isə kitab əhlinə halaldır. Mö’minlərin, həmçinin sizdən əvvəl kitab verilmişlərin (yəhudilərin və xaçpərəstlərin) azad və ismətli (özlərini zinadan və nəfslərini haram şeylərdən qoruyan) qadınları mehrlərini verdiyiniz, namuslu olub zina etmədiyiniz və aşna saxlamadığınız təqdirdə (evlənmək üçün) sizə halaldır. İmanı dananın bütün işləri boşa çıxar və o, axirətdə zərər çəkənlərdən olar!"
Ayənin əvvəl hissəsinə diqqət etsək, görərik ki, mübarək ayənin məqsədi müsəlmanlarla kitab əhlinin əlaqələrini yemək-içmək və nikah zəminlərində yaxşılaşdırmaqdır.
Buna görədə bu hökmün müsəlmanlarla kitab əhlinin əlaqələrinin böhranlı və ziddiyytəli olduğu zaman, (Hüdeybiyyə sülhü ilə Xeybərin fəthinin arası) verildiyi ehtimalı məntiqə uyğun deyildir. Bu ayənin nazil olduğu zaman haqqında iki ehtimal vardır:
Birinci ehtimal:
Ayə Məkkənin fəthindən sonra, yəni hicrətin 8- ci ili və müsəlmanları müşrüklərə və kitab əhlinə tam qələbəsindən sonra nazil olmuşdur. Buna görədə Allah-taala istəyir kitab əhli və müşrüklərin arasında fərq qoysun. Belə ki müşrüklərlə heç cür mülayimlik və iltifat icazəli deyildir, amma kitab əhli ilə müəyyən həddə əlaqələrin yaradılmasının eybi yoxdur. Bu da müsəlmanlarla kitab əhlinin arasında olan müştərək xüsusiyyət, yəni tək Allaha inanmaq və səmavi kitaba əməl etməyə görədir.
İkinci ehtimal:
Bu ayə xeybərin fəthindən sonraya və müsəlmanların kitab əhlinə tam qələbəsindən sonraya aiddir. Allah-taala bu ayəni nazil etməklə müsəlmanlarla kitab əhlinin münasibətlərini və onların arasındakı çəkişmələri azaltmaq və yaxşılaşdırmaq istəyir ki, iki tərəfli əlaqələrin nəticəsində onların da İslam dininə hidayət olması üçün zəmin yaransın.
Başqa sözlə desək qələbədən sonra əvvəlki məhdudiyyətlərin qüvvədə qalmasına ehtiyac yox idi. (Təfsirul əmsəl, 3/539-540;)
Yuxarıdakı araşdırmalarımızın nəticələri olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar:
1) Maidə surəsinin 5- ci ayəsi – «...و المحصنات من الذین اوتوا الکتاب...», "kəvafir" ayəsindən - - «و لا تمسکوا بعصم الکوافر» sonra nazil olmuşdur.
2) "Kəvafir" ayəsi Maidə surəsindən qabaq nazil olmuşdur və Maidə surəsinin 5- ci ayəsini nəsx edə bilməz.
3) Mümtəhinə surəsinin 10- cu ayəsindəki "kəvafir"dən məqsəd kitab əhli deyil, müşrüklərdirlər.
4) Kitab əhlindən olan qadınlarla evlənməyə icazə verən rəvayətlər sənəd və mətn baxımından müxalif rəvayətlərdən mötəbərdirlər.
5) Dəlillərə görə yəhudi və xaçpərətlərlə evlənmək caizdir. Amma müşrik və məcuslarla evlənmək caiz deyildir.
Müəllif: Seyid Kazim Hairi
Mütərcim: Seyid Məhəmməd Bəşirov
