Azəri
Friday 29th of March 2024
0
نفر 0

Şiə və Vahabi nöqteyi-nəzərində tovhid

ÜÇÜNCÜ SÖHBƏT

Şiə və Vahabi nöqteyi-nəzərində tovhid

Vahabiyyət məktəbində təfəkkürün qadağan olunmasının nəticəsi

Vahabiyyət məktəbində etiqadi məsələlərdə bir növ fikir donuqluğu müşahidə olunur. Şeyx Məhəmməd bin Əbdül Vəhhab özünü açıq fikirli bir şəxs kimi qəbul etdiyinə, Sünnə əhlinin dörd məzhəbi, hətta Şiə etiqadına irad tutub Quran ayələrini yozduqlarına görə qınadığına baxmayaraq, özü Mütəal Allahı tanımaq sahəsində cüzi məsələlərə ehmalla yanaşaraq Təbarək Taala Allah üçün bir növ cisim olduğunu təsəvvür edir bu barədə Quranın ayələrinin zahirinə kifayətlənirdi.

Onun tərəfdarları da ayə rəvayətlər haqqında düşünməkdən uzaq durub əqli, fəlsəfi ürfan elmlərini inkar etdikləri üçün donuq, məhdud nəzər fikir tərzinə düçar olmuşdurlar. Belə ki, ayə rəvayətlərin buyurduqlarını zamanın tələbinə uyğunlaşdırmağa qadir deyildilər. Elə buna görə ilk öncə telefon, ümumi rabitə vasitələri sairəni haram elan edib bunlarla mübarizəyə qalxaraq, lakin sonda təslim olmağa məcbur oldular.

Şəfaət, təvəssül, peyğəmbərlik isməti kimi məfhumları bu günkü idrakları ilə uyğunlaşdırmağa qadir olmadıqları üçün bütün peyğəmbərlər, xüsusilə İslam Peyğəmbəri övliyalar haqqında düşüncələri məhdud olub, onların mənəvi məqamlarını digər şəxslərlə bərabər hesab edir, onları öldükdən sonra puç heç olduqlarını zənn edirlər. Ancaq şiə bəzi islami firqələr həmən şəxslərin hər bir işdə hazır olub nəzarətçi olduğuna inanırlar. Nəticədə vahabilər peyğəmbərlər övliyalara sığınıb, onlara təvəssül edib, şəfaət istəməyi bir növ bidət şirk hesab edirlər.

Şəhid Mütəhhərinin dilindən eşidək

Şəhid Mütəhhəri deyir:

“Vahabilər Allahın iki hakimiyyət dairəsinə malik olduğunu təkid edirlər: Birincisi, Allahın zatına aiddir heç kəs bu dairəyə daxil ola bilməz. İbadətlə təvəssül Allaha aid olaraq bu dairəyə daxildir. İkincisi, dünyanın təbii adi işlərinə aiddir ki, insanların adi işlərinin bir hissəsidir. Bu, insana aid olub, onun ixtiyar iradəsinə tabedir. Bu sahədə Allahın heç bir ifası yoxdur”.[1]

O, sözünə davam edərək deyir:

“Bizim nəzərimizcə, Varlıq üçün hakimiyyət dairəsi fərzi, Allahın hakimiyyət sərhədinin bir tərəfdə, digər varlıqların, xüsusilə insanın hüdudlarını başqa bir tərəfdə təsəvvür etməklə bu iki sərhədi bir-birindən ayırmağın özü qeyri-məqbul bir növ şirk sayılır. Allahın işlərini digər varlıqların işlərindən ayırmaq lazım deyil. Çünki bizim:

"ان القوة لله جميعاً" "لا حول و لا قوةَ الا بالله العلي العظيم"

etiqadımız vardır”.

Mütəhhəri sonra belə davam edir:

“Vahabiçilik əqidəsi, yayılmış təsəvvürün əksinə olaraq, imamətin ziddinə olan bir nəzəriyyə deyildir. Əslində imamətin ziddinə olmaqdan öncə tovhidə zidd insaniyyətin əksinə olan nəzəriyyədir. Bir növ gizli zati şirk etiqadı ilə bərabər xaliqlə məxluq işlərini bir-birindən ayırdığı üçün anti-tovhid əqidəsi, insanı mələklərdən üstün seçən, Quranın buyurduğuna əsasən, mələkləri ona səcdə etməyə məmur edən “xəlifətullah”ı insanlıq istedadını dərk etmədiyi, onu bir heyvan həddində alçaltdığına görə anti-bəşər etiqadıdır”.

Tovhid filosofların nəzərində

Allahın zat sifətlərini tanımaq haqqında mübarək “Tovhid” surəsindən bu məsələləri qeyd etmək olar:

Zati Tovhid: Allah Taala kamil zat, kamal camal sifətlərinin toplusudur. Elə buna görə bu zatın Əhəd Vahid olması lazımdır. Yəni Əhədiyyət Vahidiyyətdəki mənasını Onun zatında da nəzərdə tutmalıyıq. Belə bir zatın vücudunu etiraf edənlərin Zatı Tovhidə etiqadları vardır.

Zatı Şirk: Allah Taalanın iki ya çox zata sahib olduğunu qəbul etmək Zatı Şirk adlanır. Allah zat baxımından təkdir heç bir şəriki tayı-bərabəri, yaxud övladı olduğuna ya Onun kiminsə övladı olduğuna inanan şəxslər Zatı Şirk əqidəsini daşıyırlar. Qurani Kərim bu növ əqidəni tamamilə rədd olunmuş əqidə hesab edir.

Sifət Tovhidi: Allahın zatı Onun əlamətləri vasitəsi ilə tanıdığımız sifətlərə malikdir. Məsələn, Əlim (çox elmli), Həyy (həyatda olması), Həkim (hikmətli) Qəyyum. Bu kimi sifətləri zatla əlaqələndirərək Təbarək Taala olan Allahın zat sifətininin Əhəd olduğunu söyləyirik. Çünki bütün bu sifətlər Allahın zatına qayıdır. Sifətdə çoxluq yoxdur bütün sifətlər vahid bir sifətdir. Hər bir sifət digər sifətin eynidir; Məsələn, Onun elmi elə Onun qüdrətidir. Lakin bizim əlamətlər vasitəsi ilə düşüncə dərkimizcə çoxluq təşkil edən sifətlər elə o Vahid zata aiddir. Beləliklə Onun sifət zatı, vahid bir zatın bir neçə sifətlə tərkib olunduğu kimi deyil, Vahiddir.

Əfali Tovhid: Əfali Tovhid Sifət Tovhidi kimidir. Belə ki, varlıq aləmində hər bir işin mənşəyi Pak Allahın zatı olaraq sonda Onunla tamamlanır. Əlbəttə, Onunla əlaqələndirib Ona bağladığımız hər bir Onun həmən başqa işinin eyni olacağını bilməyimiz lazımdır. Allahın işləri arasında heç bir ayrı-seçkilik fərq yoxdur. Allahın işlərindəki ikilik, ya çoxluğun müşahidəsi isə bizim məhdud dərkimizə qayıdır.

"وَ لا تَقولنَّ لِشَيىء إنّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَداً * إلا أنْ يَشَاءَ اللهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إذا نَسِيْت"[2]

“Heç vaxt sabah o işi edəcəyəm demə, Allah qoysa de. Unutduqda isə Pərvərdigarını yad et”.

Beləliklə, bizim bütün iradəmiz Onun iradəsi əhatəsində olub bütün işləri (əfalı) vahiddir (La hovlə la quvvətə illa billah). Belə etiqad sahibləri, yəni bütün işləri Allahda tamamlandıran şəxslər Əfalı Tovhid əqidəsini daşıyırlar.

Əfali Şirk: Məxluqlar üçün ilahi iradədən asılı olmayan müstəqil iradə təsəvvür etməkdir. Belə ki, məxluqun gördüyü hər bir işin Allahın iradə dairəsindən xaric olduğunu təsəvvür etməkdir. Allah Taala Qurani Kərimdə bütün əfal işlərin özünə aid olduğu haqqında belə buyurur:

"وَ مَا رَمَيْتَ اذْ رَمَيْتَ وَ لَكِنَّ اللهَ رَمىَ"[3]

Bu məsələ bizim Peyğəmbərimizin özünün Bədr savaşında düşmənə sarı torpaq daş atdığını çox gözəl bildiyimiz halda belə düzgündür.

İbadi Tovhid: İndi ki, Allahın zatı, sifəti əfalı haqqında söz açdıq, Haqq həzrətlərinin İbadi Tovhidi barəsində danışmaq lazım gəlir. Belə ki, tənha Onun zatı ibadətə layiqdir. Ona ibadətdə digərini şərik seçəriksə, bütpərəstlər s... kimi İbadi Şirkə düçar olarıq. Aşağıdakı ayələr İbadi Tovhidə işarədir:

"ايّاَكَ نَعْبُدُ وَ ايَّاكَ نَسْتَعينُ"[4]

“Yalnız sənə ibadət edir yalnız səndən kömək diləyirəm”.

Bu mövzuda başqa bir ayədə buyurur:

"قُلْ انَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ" [5]

“De! Həqiqətdə mənim namazım, (digər) ibadətlərim, həyat ölüm Aləmlərin pərvərdigarı Allah üçündür”.

İbadi Tovhid انَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي Rübubi Tovhid isə مَحْيَايَ وَ مَمَاتِى cümlələrindən anlaşılır.

Vahabi əqidəsində Tovhid

Vahabilər Tovhidin üç hissədən ibarət olduğuna əqidəlidirlər:

Rübubi Tovhid;

Üluvi Tovhid;

Ad Sİfət Tovhidi;

Rübubi Tovid: Təkcə Allahın zatı bütün mütləq sifət kamala malikdir. Başqa sözlə desək, Rübubi Tovhid mərifət, ideologiya Allahı isbat etmək deməkdir. Buna dəlil olaraq “Kafirun” surəsindəki ayələr, həmçinin

قُلْ يَا أهْلَ الْكتَاب تَعَالُوا الىَ كَلِمَةِ...

digər ayələri nümunə gətirmək mümkündür.

Ad Sİfətdə Tovhid: Allahın Sİfət Adları  Qədimdir.[6] Vahabilər bu tovhid növünü Sifət, ibadi Əfali Tovhidin əvəzinə işlədirlər. Bu əqidə ikinci əsrin filosoflarının fikrincə Allahın sifət adının qədimliyinə etiadı olan Əşairə əqidəsinə qayıdır. Vahabilər bu əqidəyə əsasən Quranın Allahın əfali sifəti olduğunu da qədim hesab edirlər. Onlar əlifba hərflərinin qədim olduğunu qələmə verirlər.

Eyn, Nəfs, Həyat, Səmi, Bəsir, Vəch, Kəlam, Qidəm, Ricl (Vahabilər Allahın əl-ayağı olduğuna etiqadları vardır), Mülk, Əzəmət, Kibriya, Üluvv, Rəhmət, Qüdrət, Hikmət bu kimi sifətlərin zatı Sifət, Təəccüb, Zihk (gülüş), Razılıq, Qəzəb, Kərahət, Məci (Qiyamət günü Allahın zühur etməsi), Nüzul (onların Allahın Ərş üzərində sakin olub səhər çağı asimandan yerə endiyinə inancları vardır), Xoşagəlməzlik Sevincəklik kimi sifətləri isə Əfali sifət hesab edirlər.[7]

Vahabi firqəsində şirk və onun hüdudları

Vahabiçilik əqidəsində şirk: Allahın şəriki olduğunu təsəvvür edib, Ondan başqasına müstəqillik vermək deməkdir. Habelə onlar peyğəmbərlərdən yardım diləyib, övliyalara sığınıb təvəssül etməyi şirk hesab edirlər.

Belə bir təfəkkürə əsasən, Məsum İmamlar peyğəmbərlərin qəbirlərini ziyarət etmək şirk olaraq bidətə səbəb olub haram sayılır.

Vahabilərin nəzərincə şiə müşrikdir ya əqidəsinə bir növ şirk sirayət edərək daxil olmuşdur.

Vahabi əqidəsi baxımından şirk və tovhidin siyasi-ictimai nəticələri

Məhəmməd Cavad Muğniyə yazır:

“Vahabilərin etiqadınca İslama daxil olmaq üçün yalnız “La ilahə illəllah” “Əşhədu ənnə Muhəmmədən rəsulullah” demək kifayət deyildir. Həqiqətdə insanın bunları qəbul etdikdən sonra Allahdan özgəsinə sığınmaması, Peyğəmbəri ziyarət etmək qəsdi daşımaması, onun mübarək qəbrinə toxunub öpməməsi, ona and içməməsi, onu çağırmaması “ya rəsulullah” ya “ya seyyidi” deyərək xitab etməməsi lazımdır”.

Məhəmməd ibn Səud (Səudiyyə hakimlərindən biridir) Məkkə şəhərində səltənəti zamanı nitqlərindən birində belə söyləmişdir:

“Vahabilərdən başqa bütün müsəlmanlar müşrikdirlər. Onların Vahabiçiliyi qəbul etmələri üçün qılıncla islah olmaları gərəkdir”. Lakin onun dediklərinin əksinə olaraq Vahabilərin o zamankı sultanı olan Məlik Feysəl 1342-ci ildəki bəyənatında vahabilərə xitab edərək deyir:

“Misirli, Hindistanlı ... olmasından asılı olmayaraq bütün müsəlmanlar sizin qardaşlarınızdır”.

Bu sözün mənası budur ki, sizin müsəlmanlara qarşı bədbin olmamanız lazımdır Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhabın bu əqidəsi əsasında rəftar etməməniz gərəkdir.

Vahabilərin bu əqidəyə sadiq qalmaları, ictimai-siyasi cəhətdən bütün müsəlmanları müşrik hesab etmək, fitnə qalmaqal prinsiplərini yaymaqdan başqa bir şeylə nəticələnməyəcəkdir. Belə bir əqidə isə istismarçılıq anti-islam etiqadından başqa bir şey deyildir.

Vahabiçilik və Şiə ideologiyasının Tovhid məsələsindəki fərqləri

Keçən söhbətlərdən aydın oldu ki, Vahabiçilik Şiə məktəbinin Tovhid məsələsində kəmiyyət keyfiyyəti arasında fərqi olduğu kimi, bu bölümün vahabilərin nəzərincə böyük əhəmiyyətə malik olan siyasi yönəm daşıdığının da şahidi olacayıq.

Vahabilərin bu bölgülərinin problemsiz olduğuna bəzi bəhanələr gətirmək mümkündür. Ona görə ki, bu məsələ yalnız əqli intellektual nöqteyi-nəzərindən məhdudlanmış, İslam arif filosofları arasında da münaqişələr nəzərə çarpır. Ancaq məna məfhumların fərqli mənalarına göz yummaq olmaz.

Şiə alimləri Tovhidi Zati, Sifati, Əfali İbadi hissələrinə, vahabi alimləri isə Rübubi, Üluvi, Sifət Ada bölmüşlər.[8]

Islamşünaslar Allahın adlarının xüsusi ümumi hissəyə bölündüyünü söyləyirlər. Xüsusi ad yalnız Allah Taalanın zatına məxsusdur. Məsələn, Allah xüsusi addır. Ümumi ad məfhum baxımından Allahın sifətləri ilə müştərək məna daşıyaraq Onun bəndələri üçün işlənilir. Məsələn, Rəhman, Rəhim Kərim. Bu sifəti insan ağılı çıxarış edib Allaha mənsub etmişdir.

Bu fərqlər sırf etiqadi cəhət daşıyarsa, bir o qədər şiddətli qıcıqlandırıcı deyildir. Amma bəzilərinin siyasi mənfəət əldə etmələri məqsədini nəzərə alaraq təhlil edib araşdırmaq lazımdır.

Vahabilər Tovhid mərhələlərinin bu növ bölümünü İbn Teymiyyədən, aldıqlarına o özü isə Əhməd ibn Hənbələ təqlid etdiyindən beləcə mənşələnmişdir.

Həmçinin, vahabilər Sifəti, Əfal Zata bölməklə Allahın əl-ayaq, heyvani (maddi cisimlər kimi) get-gəl etmək əqidəsinə sahibdirlər ki, bu da onların Quran ayələrinin zahiri mənası ilə qane olmaları, əqli təhlil dərkə arxalanmamaları nəticəsindədir. Onlar, xüsusilə Məsum İmamlar Peyğəmbərin ali təlimlərindən ilhamlanan şiələrin “müəvvəlun” (yozulmuşlar) ünvanında tam tərdidlə yanaşdıqları Qiyamət günündə Allahı görmək, eşitmək, əl, ayaq, gəlmək ... bu kimi məna verən ayələri yozmalarına müxalifdirlər. Nümunə olaraq, şiələr

على العرش استوى ayəsini Ərşdə həqiqi mənada oturmaq mənası kimi deyil Ərşdə ilahi hakimiyyət müdiriyyət kimi yozumlayırlar.




[1] “Tovhid ideologiyası”, 2-ci cild, səh. 116

[2] Kəhf (18), 23 və 24-cü ayələr.

[3] Ənfal (8), 17-ci ayə.

[4] Həmd (1), 5-ci ayə.

[5] Ənam (6), 162-ci ayə.

[6] Burada Qədim, yeni sözünün qarşılıqlı və antonim mənasında deyildir. Həqiqətdə “hadis” sözünün antonimi olub, yəni, əvvəl olmayıb sonradan yaranmışdır.

[7] “Fəthul-Məcid”, səh. 33, 41 və 57.

[8] Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhab, “Ət-Tovhid vəl qoulus sədid fi məqasidit tovhid”, səh. 13.

0
0% (نفر 0)
 
نظر شما در مورد این مطلب ؟
 
امتیاز شما به این مطلب ؟
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:

latest article

Allaha yaxınlaşmaq üçün günahı tərk etmək lazımdır
ƏSKİK SATMAQDAN UZAQLIQ VƏ NAMAZIN İLK VAXTDA QILINMASI
Təvəssül və şəfaətin inkarı tarixi
10 HƏDIS (22)
Riyakar və saxtakar insanın üç əlaməti
ŞӘFАӘTİN MӘNАSI
BƏRZƏX
MƏSİHİLİK
ZƏRDÜŞTİLİYİN DİNİ AYİNLƏRİ
Nübüvvətin zəruri olması dəlilinə əsasən ilahi ,

 
user comment