ÜÇÜNCÜ SÖHBƏT
Şiə və Vahabi nöqteyi-nəzərində tovhid
Vahabiyyət məktəbində təfəkkürün qadağan olunmasının nəticəsi
Vahabiyyət məktəbində etiqadi məsələlərdə bir növ fikir donuqluğu müşahidə olunur. Şeyx Məhəmməd bin Əbdül Vəhhab özünü açıq fikirli bir şəxs kimi qəbul etdiyinə, Sünnə əhlinin dörd məzhəbi, hətta Şiə etiqadına irad tutub Quran ayələrini yozduqlarına görə qınadığına baxmayaraq, özü Mütəal Allahı tanımaq sahəsində cüzi məsələlərə ehmalla yanaşaraq Təbarək və Taala Allah üçün bir növ cisim olduğunu təsəvvür edir və bu barədə Quranın ayələrinin zahirinə kifayətlənirdi.
Onun tərəfdarları da ayə və rəvayətlər haqqında düşünməkdən uzaq durub əqli, fəlsəfi və ürfan elmlərini inkar etdikləri üçün donuq, məhdud nəzər və fikir tərzinə düçar olmuşdurlar. Belə ki, ayə və rəvayətlərin buyurduqlarını zamanın tələbinə uyğunlaşdırmağa qadir deyildilər. Elə buna görə də ilk öncə telefon, ümumi rabitə vasitələri və sairəni haram elan edib bunlarla mübarizəyə qalxaraq, lakin sonda təslim olmağa məcbur oldular.
Şəfaət, təvəssül, peyğəmbərlik isməti kimi məfhumları bu günkü idrakları ilə uyğunlaşdırmağa qadir olmadıqları üçün bütün peyğəmbərlər, xüsusilə İslam Peyğəmbəri və övliyalar haqqında düşüncələri məhdud olub, onların mənəvi məqamlarını digər şəxslərlə bərabər hesab edir, onları öldükdən sonra puç və heç olduqlarını zənn edirlər. Ancaq şiə və bəzi islami firqələr həmən şəxslərin hər bir işdə hazır olub nəzarətçi olduğuna inanırlar. Nəticədə vahabilər peyğəmbərlər və övliyalara sığınıb, onlara təvəssül edib, şəfaət istəməyi bir növ bidət və şirk hesab edirlər.
Şəhid Mütəhhərinin dilindən eşidək
Şəhid Mütəhhəri deyir:
“Vahabilər Allahın iki hakimiyyət dairəsinə malik olduğunu təkid edirlər: Birincisi, Allahın zatına aiddir və heç kəs bu dairəyə daxil ola bilməz. İbadətlə təvəssül də Allaha aid olaraq bu dairəyə daxildir. İkincisi, dünyanın təbii və adi işlərinə aiddir ki, insanların adi işlərinin bir hissəsidir. Bu, insana aid olub, onun ixtiyar və iradəsinə tabedir. Bu sahədə Allahın heç bir ifası yoxdur”.[1]
O, sözünə davam edərək deyir:
“Bizim nəzərimizcə, Varlıq üçün hakimiyyət dairəsi fərzi, Allahın hakimiyyət sərhədinin bir tərəfdə, digər varlıqların, xüsusilə insanın hüdudlarını başqa bir tərəfdə təsəvvür etməklə bu iki sərhədi bir-birindən ayırmağın özü qeyri-məqbul və bir növ şirk sayılır. Allahın işlərini digər varlıqların işlərindən ayırmaq lazım deyil. Çünki bizim:
"ان القوة لله جميعاً" və "لا حول و لا قوةَ الا بالله العلي العظيم"
etiqadımız vardır”.
Mütəhhəri sonra belə davam edir:
“Vahabiçilik əqidəsi, yayılmış təsəvvürün əksinə olaraq, imamətin ziddinə olan bir nəzəriyyə deyildir. Əslində imamətin ziddinə olmaqdan öncə tovhidə zidd və insaniyyətin əksinə olan nəzəriyyədir. Bir növ gizli zati şirk etiqadı ilə bərabər xaliqlə məxluq işlərini bir-birindən ayırdığı üçün anti-tovhid əqidəsi, insanı mələklərdən üstün seçən, Quranın buyurduğuna əsasən, mələkləri ona səcdə etməyə məmur edən “xəlifətullah”ı insanlıq istedadını dərk etmədiyi, onu bir heyvan həddində alçaltdığına görə anti-bəşər etiqadıdır”.
Tovhid filosofların nəzərində
Allahın zat və sifətlərini tanımaq haqqında mübarək “Tovhid” surəsindən bu məsələləri qeyd etmək olar:
Zati Tovhid: Allah Taala kamil zat, kamal və camal sifətlərinin toplusudur. Elə buna görə də bu zatın Əhəd və Vahid olması lazımdır. Yəni Əhədiyyət və Vahidiyyətdəki mənasını Onun zatında da nəzərdə tutmalıyıq. Belə bir zatın vücudunu etiraf edənlərin Zatı Tovhidə etiqadları vardır.
Zatı Şirk: Allah Taalanın iki ya çox zata sahib olduğunu qəbul etmək Zatı Şirk adlanır. Allah zat baxımından təkdir və heç bir şəriki və tayı-bərabəri, yaxud övladı olduğuna və ya Onun kiminsə övladı olduğuna inanan şəxslər Zatı Şirk əqidəsini daşıyırlar. Qurani Kərim bu növ əqidəni tamamilə rədd olunmuş əqidə hesab edir.
Sifət Tovhidi: Allahın zatı Onun əlamətləri vasitəsi ilə tanıdığımız sifətlərə malikdir. Məsələn, Əlim (çox elmli), Həyy (həyatda olması), Həkim (hikmətli) və Qəyyum. Bu kimi sifətləri zatla əlaqələndirərək Təbarək və Taala olan Allahın zat və sifətininin Əhəd olduğunu söyləyirik. Çünki bütün bu sifətlər Allahın zatına qayıdır. Sifətdə çoxluq yoxdur və bütün sifətlər vahid bir sifətdir. Hər bir sifət digər sifətin eynidir; Məsələn, Onun elmi elə Onun qüdrətidir. Lakin bizim əlamətlər vasitəsi ilə düşüncə və dərkimizcə çoxluq təşkil edən sifətlər elə o Vahid zata aiddir. Beləliklə də Onun sifət və zatı, vahid bir zatın bir neçə sifətlə tərkib olunduğu kimi deyil, Vahiddir.
Əfali Tovhid: Əfali Tovhid Sifət Tovhidi kimidir. Belə ki, varlıq aləmində hər bir işin mənşəyi Pak Allahın zatı olaraq sonda Onunla tamamlanır. Əlbəttə, Onunla əlaqələndirib Ona bağladığımız hər bir iş Onun həmən başqa işinin eyni olacağını bilməyimiz lazımdır. Allahın işləri arasında heç bir ayrı-seçkilik və fərq yoxdur. Allahın işlərindəki ikilik, ya çoxluğun müşahidəsi isə bizim məhdud dərkimizə qayıdır.
"وَ لا تَقولنَّ لِشَيىء إنّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَداً * إلا أنْ يَشَاءَ اللهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إذا نَسِيْت"[2]
“Heç vaxt sabah o işi edəcəyəm demə, Allah qoysa de. Unutduqda isə Pərvərdigarını yad et”.
Beləliklə, bizim bütün iradəmiz Onun iradəsi əhatəsində olub bütün işləri (əfalı) vahiddir (La hovlə və la quvvətə illa billah). Belə etiqad sahibləri, yəni bütün işləri Allahda tamamlandıran şəxslər Əfalı Tovhid əqidəsini daşıyırlar.
Əfali Şirk: Məxluqlar üçün ilahi iradədən asılı olmayan müstəqil iradə təsəvvür etməkdir. Belə ki, məxluqun gördüyü hər bir işin Allahın iradə dairəsindən xaric olduğunu təsəvvür etməkdir. Allah Taala Qurani Kərimdə bütün əfal və işlərin özünə aid olduğu haqqında belə buyurur:
"وَ مَا رَمَيْتَ اذْ رَمَيْتَ وَ لَكِنَّ اللهَ رَمىَ"[3]
Bu məsələ bizim Peyğəmbərimizin özünün Bədr savaşında düşmənə sarı torpaq və daş atdığını çox gözəl bildiyimiz halda belə düzgündür.
İbadi Tovhid: İndi ki, Allahın zatı, sifəti və əfalı haqqında söz açdıq, Haqq həzrətlərinin İbadi Tovhidi barəsində danışmaq lazım gəlir. Belə ki, tənha Onun zatı ibadətə layiqdir. Ona ibadətdə digərini şərik seçəriksə, bütpərəstlər və s... kimi İbadi Şirkə düçar olarıq. Aşağıdakı ayələr İbadi Tovhidə işarədir:
"ايّاَكَ نَعْبُدُ وَ ايَّاكَ نَسْتَعينُ"[4]
“Yalnız sənə ibadət edir və yalnız səndən kömək diləyirəm”.
Bu mövzuda başqa bir ayədə buyurur:
"قُلْ انَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ" [5]
“De! Həqiqətdə mənim namazım, (digər) ibadətlərim, həyat və ölüm Aləmlərin pərvərdigarı Allah üçündür”.
İbadi Tovhid انَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي və Rübubi Tovhid isə مَحْيَايَ وَ مَمَاتِى cümlələrindən anlaşılır.
Vahabi əqidəsində Tovhid
Vahabilər Tovhidin üç hissədən ibarət olduğuna əqidəlidirlər:
Rübubi Tovhid;
Üluvi Tovhid;
Ad və Sİfət Tovhidi;
Rübubi Tovid: Təkcə Allahın zatı bütün mütləq sifət və kamala malikdir. Başqa sözlə desək, Rübubi Tovhid mərifət, ideologiya və Allahı isbat etmək deməkdir. Buna dəlil olaraq “Kafirun” surəsindəki ayələr, həmçinin
“ قُلْ يَا أهْلَ الْكتَاب تَعَالُوا الىَ كَلِمَةِ...”
Və digər ayələri nümunə gətirmək mümkündür.
Ad və Sİfətdə Tovhid: Allahın Sİfət və Adları Qədimdir.[6] Vahabilər bu tovhid növünü Sifət, ibadi və Əfali Tovhidin əvəzinə işlədirlər. Bu əqidə ikinci əsrin filosoflarının fikrincə Allahın sifət və adının qədimliyinə etiadı olan Əşairə əqidəsinə qayıdır. Vahabilər bu əqidəyə əsasən Quranın Allahın əfali sifəti olduğunu da qədim hesab edirlər. Onlar əlifba hərflərinin də qədim olduğunu qələmə verirlər.
Eyn, Nəfs, Həyat, Səmi, Bəsir, Vəch, Kəlam, Qidəm, Ricl (Vahabilər Allahın əl-ayağı olduğuna etiqadları vardır), Mülk, Əzəmət, Kibriya, Üluvv, Rəhmət, Qüdrət, Hikmət və bu kimi sifətlərin zatı Sifət, Təəccüb, Zihk (gülüş), Razılıq, Qəzəb, Kərahət, Məci (Qiyamət günü Allahın zühur etməsi), Nüzul (onların Allahın Ərş üzərində sakin olub səhər çağı asimandan yerə endiyinə inancları vardır), Xoşagəlməzlik və Sevincəklik kimi sifətləri isə Əfali sifət hesab edirlər.[7]
Vahabi firqəsində şirk və onun hüdudları
Vahabiçilik əqidəsində şirk: Allahın şəriki olduğunu təsəvvür edib, Ondan başqasına müstəqillik vermək deməkdir. Habelə onlar peyğəmbərlərdən yardım diləyib, övliyalara sığınıb təvəssül etməyi də şirk hesab edirlər.
Belə bir təfəkkürə əsasən, Məsum İmamlar və peyğəmbərlərin qəbirlərini ziyarət etmək şirk olaraq bidətə səbəb olub haram sayılır.
Vahabilərin nəzərincə şiə müşrikdir və ya əqidəsinə bir növ şirk sirayət edərək daxil olmuşdur.
Vahabi əqidəsi baxımından şirk və tovhidin siyasi-ictimai nəticələri
Məhəmməd Cavad Muğniyə yazır:
“Vahabilərin etiqadınca İslama daxil olmaq üçün yalnız “La ilahə illəllah” və “Əşhədu ənnə Muhəmmədən rəsulullah” demək kifayət deyildir. Həqiqətdə insanın bunları qəbul etdikdən sonra Allahdan özgəsinə sığınmaması, Peyğəmbəri ziyarət etmək qəsdi daşımaması, onun mübarək qəbrinə toxunub öpməməsi, ona and içməməsi, onu çağırmaması və “ya rəsulullah” ya “ya seyyidi” deyərək xitab etməməsi lazımdır”.
Məhəmməd ibn Səud (Səudiyyə hakimlərindən biridir) Məkkə şəhərində səltənəti zamanı nitqlərindən birində belə söyləmişdir:
“Vahabilərdən başqa bütün müsəlmanlar müşrikdirlər. Onların Vahabiçiliyi qəbul etmələri üçün qılıncla islah olmaları gərəkdir”. Lakin onun dediklərinin əksinə olaraq Vahabilərin o zamankı sultanı olan Məlik Feysəl 1342-ci ildəki bəyənatında vahabilərə xitab edərək deyir:
“Misirli, Hindistanlı və ... olmasından asılı olmayaraq bütün müsəlmanlar sizin qardaşlarınızdır”.
Bu sözün mənası budur ki, sizin müsəlmanlara qarşı bədbin olmamanız lazımdır və Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhabın bu əqidəsi əsasında rəftar etməməniz gərəkdir.
Vahabilərin bu əqidəyə sadiq qalmaları, ictimai-siyasi cəhətdən bütün müsəlmanları müşrik hesab etmək, fitnə və qalmaqal prinsiplərini yaymaqdan başqa bir şeylə nəticələnməyəcəkdir. Belə bir əqidə isə istismarçılıq və anti-islam etiqadından başqa bir şey deyildir.
Vahabiçilik və Şiə ideologiyasının Tovhid məsələsindəki fərqləri
Keçən söhbətlərdən aydın oldu ki, Vahabiçilik və Şiə məktəbinin Tovhid məsələsində kəmiyyət və keyfiyyəti arasında fərqi olduğu kimi, bu bölümün vahabilərin nəzərincə böyük əhəmiyyətə malik olan siyasi yönəm daşıdığının da şahidi olacayıq.
Vahabilərin bu bölgülərinin problemsiz olduğuna bəzi bəhanələr gətirmək mümkündür. Ona görə ki, bu məsələ yalnız əqli və intellektual nöqteyi-nəzərindən məhdudlanmış, İslam arif və filosofları arasında da münaqişələr nəzərə çarpır. Ancaq məna və məfhumların fərqli mənalarına göz yummaq olmaz.
Şiə alimləri Tovhidi Zati, Sifati, Əfali və İbadi hissələrinə, vahabi alimləri isə Rübubi, Üluvi, Sifət və Ada bölmüşlər.[8]
Islamşünaslar Allahın adlarının xüsusi və ümumi hissəyə bölündüyünü söyləyirlər. Xüsusi ad yalnız Allah Taalanın zatına məxsusdur. Məsələn, Allah xüsusi addır. Ümumi ad məfhum baxımından Allahın sifətləri ilə müştərək məna daşıyaraq Onun bəndələri üçün də işlənilir. Məsələn, Rəhman, Rəhim və Kərim. Bu sifəti insan ağılı çıxarış edib Allaha mənsub etmişdir.
Bu fərqlər sırf etiqadi cəhət daşıyarsa, bir o qədər də şiddətli və qıcıqlandırıcı deyildir. Amma bəzilərinin siyasi mənfəət əldə etmələri məqsədini nəzərə alaraq təhlil edib araşdırmaq lazımdır.
Vahabilər Tovhid mərhələlərinin bu növ bölümünü İbn Teymiyyədən, aldıqlarına o özü isə Əhməd ibn Hənbələ təqlid etdiyindən beləcə mənşələnmişdir.
Həmçinin, vahabilər Sifəti, Əfal və Zata bölməklə Allahın əl-ayaq, heyvani (maddi cisimlər kimi) get-gəl etmək əqidəsinə sahibdirlər ki, bu da onların Quran ayələrinin zahiri mənası ilə qane olmaları, əqli təhlil və dərkə arxalanmamaları nəticəsindədir. Onlar, xüsusilə Məsum İmamlar və Peyğəmbərin ali təlimlərindən ilhamlanan şiələrin “müəvvəlun” (yozulmuşlar) ünvanında tam tərdidlə yanaşdıqları Qiyamət günündə Allahı görmək, eşitmək, əl, ayaq, gəlmək və ... bu kimi məna verən ayələri yozmalarına müxalifdirlər. Nümunə olaraq, şiələr
على العرش استوى ayəsini Ərşdə həqiqi mənada oturmaq mənası kimi deyil Ərşdə ilahi hakimiyyət və müdiriyyət kimi yozumlayırlar.
[1] “Tovhid ideologiyası”, 2-ci cild, səh. 116
[2] Kəhf (18), 23 və 24-cü ayələr.
[3] Ənfal (8), 17-ci ayə.
[4] Həmd (1), 5-ci ayə.
[5] Ənam (6), 162-ci ayə.
[6] Burada Qədim, yeni sözünün qarşılıqlı və antonim mənasında deyildir. Həqiqətdə “hadis” sözünün antonimi olub, yəni, əvvəl olmayıb sonradan yaranmışdır.
[7] “Fəthul-Məcid”, səh. 33, 41 və 57.
[8] Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhab, “Ət-Tovhid vəl qoulus sədid fi məqasidit tovhid”, səh. 13.