VƏLİD İBNİ ƏBDÜLMƏLİK
Əbdülməlik hicri tarixinin 86-cı ili Şəvval ayında dünyadan köçdü. Qeyd etdiyimiz kimi, Mərvan ibni Həkəm əvvəlcə Əbdülməliki, onun ardınca isə başqa oğlu Əbdüləzizi özündən sonra canişin tə’yin etmişdi. Əbdülməlik öz xilafəti dövründə Əbdüləzizi vəliəhdlikdən kənarlaşdırıb onun yerinə oğlu Vəlidi vəliəhd tə’yin etmək istəyirdi, ancaq Əbdüləziz bu işə razı deyildi. Onu Misirə vali tə’yin etdikdən sonra Əbdüləziz bu işə göz yumdu. Əbdüləziz Əbdülməlikdən əvvəl dünyadan köçdü və ya Əbdülməlikin göstərişi ilə onu zəhərləyib öldürdülər. Beləliklə atasının ölümündən sonra Vəlidin heç bir rəqibi qalmamışdı.
Əbdülməlik 20 illik xilafəti dövrü həyata keçirdiyi işlər sayəsində ictimai və siyasi durumu Vəlid üçün daha rahat və münasib etmişdi. Vəlid ölkədəki təhlükəsizlikdən və əldə olunan külli miqdarda gəlirdən səmərəli istifadə edərək ölkədə abadlıq işləri aparmışdı. Özünün bu işlərə rəğbəti olduğundan ölkədə onun adı ilə bağlı olan bir çox tikililər tikilmişdi. Buna misal olaraq islam incəsənəti və memarlığı tarixinin ən gözəl nümunəsi olan Dəməşq şəhərində tikilmiş Əməvi məscidini, həmçinin Suriya və İordaniyada tikilən qış və yay saraylarını misal gətirmək olar ki, bu da öz növbəsində Vəlidin hakimiyyəti dövründə abadlıq və tikintinin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu yetirir. Əlbəttə üstündən 13 əsr keçməsinə baxmayaraq bu tarixi binaların qalıqları hələ də tamaşaçıları heyrətə salıb onlarda təəccüb hissi doğurur. Bu binaların tikilməsinə xərc olunan məbləğin külli miqdarda olduğunu düşünənlər o dövrdə verginin, xüsusilə də yeni fəth olunmuş Rum, İran, Bərbər, Hind ərazilərinin müsəlman olmayan əhalisindən külli miqdarda da vergi alındığını dərk edirlər.
Vəlidin hökuməti dövrü Həccacın nəzarəti altında, həmçinin onun ölümündən sonra da şərq torpaqlarının fəth olunması davam edirdi. Quteybə ibni Müslim, Xarəzmi və Qərğanəni fəth edərək Kaşğərə qədər irəlilədi, (87-96 illər h.q) həmçinin Məhəmməd ibni Qasim Sent çökəkliyinə qədər qoşun çəkdi (91-94-cü illər h.q).
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Müaviyənin hakimiyyəti dövrü Uqbə ibni Nafe’ hicrətin 50-ci ili Afrikaya (Tunisə) hakim tə’yin edilmişdi. Lakin 69-cu ildə isə Əbdülməlikin xilafəti dövrü bu vəzifəni Həssan ibni Nö’man öz öhdəsinə götürmüşdü. Həssandan sonra isə 78-ci ildə bu vəzifə Əbu Əbdürrəhman Musa ibni Nəsirə tapşırılmışdı.
Hicrətin 91-ci ili Musa ibni Nəsir Andolosa (İspaniya) hücum etmək qəsdi ilə kiçik bir qoşunla bu məntəqənin cənub nahiyəsinə girərək çoxlu miqdarda qənimət ələ keçirib geri döndü. 92-ci ildə isə 12000 nəfərlik qoşun toplayaraq fəth etmək üçün geniş hazırlıq işləri gördü. İlk dəfə oraya öz nökəri olan Tariq ibni Ziyadın başçılığı ilə əksəriyyəti yeni müsəlman olmuşlardan və bərbərilərdən təşkil olunmuş yeddi min nəfərlik qoşun göndərdi. Tariq onun adına həsr olunmuş Cəbəlüt-tariq boğazından keçdi. O, məqsədə yetişməzdən əvvəl öz qoşununa belə dedi: Camaat qaçmağa yer yoxdur! Öndə düşmən, arxada dəniz, pənahımız Allah, sədaqət və səbr isə yardımçımızdır. Əgər bu adada məğlub olsanız ləyaqətsiz adamların əli altında böyüyən yetimlərdən də pis vəziyyətə düşəcəksiniz. Əldə tutduğunuz qılıncdan savayı heç bir silahınız və düşməndən alacağınız azuqədən başqa heç bir şeyiniz olmayacaq. Vəlid ibni Əbdülməlik sizi şücaətli olduğunuza görə seçib ki, bu adanı fəth edəsiniz. Döyüş qızışdığı zaman isə düşmənin qoşun başçısı Lozriçin üzərinə özüm şəxsən hücum edəcəyəm.
Tariq Andolosa daxil olaraq qələbə xəbərini Musaya yazdı. Musa nökərinin şöhrətlənməsinə paxıllığı tutaraq göstəriş verdi ki, o, irəliləməyib olduğu yerdə qalsın. Sonra oğlu Abdullahı Qeyrovanda öz yerinə qoyub özü Andolosa tərəf yollandı. Lakin Tariq öz döyüşçüləri ilə məşvərət etdikdən sonra digər şəhərləri fəth etməyi davam etdirdi.
Musa ərəb və bərbərilərdən təşkil olunmuş böyük bir qoşunla Andolosa daxil olub bir neçə şəhəri fəth etdikdən sonra özünü Tariqə çatdırdı. Onu tənbih edib qamçı vurduqdan sonra zindana saldı. Tariq Vəlidə şikayət etdi. Vəlid Musaya məktub göndərib onu azad edərək əvvəlki vəzifəsinə tə’yin etməyi əmr etdi. Musa Tariqi zindandan azad etdi və sonra hər ikisi birlikdə İspaniyanın şimalına hücum etdilər. Vəlidin hakimiyyəti dövrü baş vermiş hadisələrdən biri də şiələrin dördüncü imamı Əli ibni Hüseyn (ə)-ın vəfatı olmuşdur ki, 94-və ya 95-ci hicri qəməri tarixində baş vermişdir.
SÜLEYMAN İBNİ ƏBDÜLMƏLİK
Hicrətin 96-cı ilində Vəlid öldü və ondan sonra qardaşı Süleyman ibni Əbdülməlik xilafətə çatdı. Vəlid özündən sonra oğlunu yerinə canişin tə’yin etmək istəyirdi və deyilənlərə görə Həccac da bu işə razı idi. Süleyman xəlifə olduqdan sonra Həccacın yaxın qohumları vəzifədən kənarlaşdırıldı, onun qatı düşməni olan və zindandan qaçan Yezid ibni Mühəlləbi Kufəyə hakim tə’yin etdi. Xarəzmi fəth edən Quteybə ibni Müslim və Senti fəth edən Məhəmməd ibni Qasimi onun göstərişi ilə qətlə yetirdilər.
Süleymanın xilafəti hicrətin 99-cu ilinin Səfər ayına qədər davam etdi. O, əyyaşlıqla məşğul olan, dövlət işlərini idarə etməyə etinasız yanaşan bir şəxs olmuşdur. Qeyd edilənlərə əsasən, onun söz-söhbətinin əsas hissəsini qadın və yeyib-içmək təşkil etmişdi. Deyilənlərə görə günlərin bir günündə əyninə gözəl paltar geyinib başına yaşıl rəngli əmmamə qoyub güzgüdə özünə baxaraq belə dedi: Mən cavan şahzadəyəm. Kənizlərdən biri isə belə dedi:
Əgər daimi qalsan yararlısan, ancaq heyf ki, heç bir insan əbədi deyildir. Bildiyimə görə səndə heç bir eyib yoxdur, yalnız bir eybin vardır, o da sənin bu dünyada müvəqqəti olmağındır. Bu hadisədən bir həftə keçməmiş o, öldü.
ÖMƏR İBNİ ƏBDÜLƏZİZ
Süleyman adət üzrə öz övladlarından birini vəliəhd tə’yin etmək yerinə Ömər ibni Əbdüləzizi özünə canişin seçdi. Öz xilafəti dövründə Süleymanın gördüyü yeganə yaxşı iş onun hakimiyyətə gətirilməsi olmuşdur. Bəlkə də bu məsələ onun özünün və ya müşavirlərinin uzaqgörənliyi idi ki, onlar artıq Əməvi hakimiyyətinin süqutunu hiss edirdilər. Onlar Öməri xəlifə seçməklə xalqı öz hakimiyyətlərindən razı salmaq istəyirdilər.
Ömər ibni Əbdüləziz Mədinədə təqvalı və islam ən’ənələrinə sadiq qalmış müsəlmanların arasında böyüyüb tərbiyə almışdı. O, xilafətinin az bir müddətində özündən əvvəlkilərin dinə etdikləri əlavələri ləğv etmək üçün çalışırdı. Müaviyənin dövründə binası qoyulmuş minbərlərdə Əli (ə)-ı təhqir olunması onun göstərişi ilə dayandırıldı. Müsəlmanların ərazisində yaşayan qeyri-müsəlmanları islam dinini qəbul edib müsəlman olmaları üçün onları həvəsləndirirdi. Təmtəraqlı yaşayışı qadağan edib, ümumi xəzinənin (beytül-malın) sərf olunmasında ədalət yolunu tutdu. Özündən əvvəl adət halını almış hədiyyələr təqdim olunmasının qarşısını aldı, hətta öz qohum və yaxın adamlarına qarşı sərt olmağa başladı.
