خود را بشناس

می گويند در هزاران سال پيش در يكی از مناطق يونان ، معبدی بود كه به « معبد دلف » معروف بود . بر سر آن معبد سنگی در برابر ديدگان نهاده بودند كه روی آن سنگ با خط درشت زيبا نوشته بود : « خود را بشناس » .

ای خسته درون تو نهالی است *** كز هستی آن ترا كمالی است

ای سايه نشين هر درختی *** بنشين به كنار خويش لختی

و به فرموده حضرت علی (عليه السلام) :

اَتَزْعَمُ اَنَّكَ جِرْمٌ صَغْيِرٌ *** وَفيْكَ انْطَویَ الْعالَمُ الاَْكْبَرُ

وَاَنْتَ الْكِتابُ الْمُبِيْنُ الَّذِی *** بِاَحْرُفِهِ يَظْهَرُ الْمضْمَرُ

« گمان برده ای كه موجود ناچيز هستی ، نه اين گمان غلط است ، تو كسی هستی كه عالم بزرگ و جهان آفرينش در تو خلاصه شده ، تو آن كتاب آشكاری هستی كه به آراسته شدن به حقايق تمام استعدادها و هنرهايت شكوفا می گردد » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غرر الحكم : 233 ، حديث 4664 .

2 ـ ديوان ( امير مؤمنان ) علی (عليه السلام) : 175 .

خودشناس ، در راه آراستن خويش به حسنات و زدودن رذايل از صفحه الهی نفس است . اگر انسان خود را نشناسد ، از كجا خواهد دانست در دنيای عقل و روحش چه می گذرد و چه خطوط آلوده در تاريكی ، بر صفحه جهان و ورق نفس ، نقش بسته است ؟

قال علی (عليه السلام) :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غررالحكم : 52 ، حديث 373 .

نكته :

يكی از مهمترين علل و عوامل خودفراموشی و فرار از خودشناسی اين است كه : انسان با چهره حقيقی خود روبرو می شود و از ترس ديدن ملكوت خويش كه دارای پليدی و زشتی باطن است تن به آن نمی دهد .

به عبارت ديگر انسان هنگام تولد موجودی پاك و به دور از هرگونه زشتی و پليدی است . هرقدر كه از عمرش می گذرد به تناسب خلقيات زشت و يا نيكوی او ، روح و روانش شكل می گيرد . اين نكته شاهد قرآنی نيز دارد ; آنجا كه می فرمايد : روز قيامت هر كسی به شكلی محشور می شود [ اسراء (17) : 97 ] . و آيه ديگر اينكه قرآن می فرمايد : برخی از انسان ها از حيوان نيز پست ترند [ اعراف (7) : 179 ] . پستی انسان نه از نظر اوضاع و احوال ظاهری است ; چرا كه بسياری از مصاديقی كه مورد نظر قرآن است از نظر ظاهری دارای قيافه های زيبا و از نظر جسمی از ممتازترين انسان هايند ; بنابراين منظور از قرآن كريم پستی روحی و روانی است كه مربوط به « ملكوت » انسان است نه « مُلك » او .

با توجه به نكته فوق اگر معيار ، ميزان و وسيله ای باشد كه قدرت نمايش چهره های حقيقی و ملكوتی آدمی را داشته باشد ، كدام شخص حاضر است خود را در معرض آن قرار دهد ؟ كسی كه اضافه بر « غفلت » به بيماری « ترس » نيز مبتلا است و از واقع گريزان ، هرگز موفق به خودشناسی نمی شود ; بنابراين می توان گفت : اولين راه و عامل خودشناسی « ذكر » و « شجاعت » است . انسان ذاكر و كسی كه شجاعت روبرو شدن با واقعيت را دارد ، كليد درب بسته شده خودشناسی را در دست دارد .

كوتاه سخن اينكه : برخی از انسان ها چنان در رذايل نفسانی و زشتی های اخلاقی گرفتار شده اند كه چهره ای هولناك پيدا كرده اند و از ترس اينكه مبادا چهره واقعی خود را ببينند حاضر بر كلاس خودشناسی نمی شوند . اينان فراموش كرده اند كه خود را بيشتر از ديگران دوست دارند و اين خود فراموشی آنان را به ركود و انحطاط كشيده است ، امير بيان، مولای عارفان علی (عليه السلام) می فرمايد :

« ای انسان ! چه چيز تو را بر گناهت جرأت داده است ؟ . . . تو كه هرگاه كسی را در دل آفتاب سوزان بيابی بر او سايه می افكنی و هرگاه بيماری را ببينی كه سخت ناتوان است از روی رحم بر او می گريی ، پس چه چيز تو را بر اين بيماريت شكيبا كرده و بر اين بلاها صبور نموده و چه چيز تو را از گريه بر خود تسلی داده است ; در حالی كه هيچ چيز برای تو عزيزتر از خودت نيست . . . ( نهج البلاغه : خطبه 223 ) .

« برترين خرد ، خودشناسی انسان است ; پس هر كس خود را شناخت خردمند و هر كس خود را نشناخت گمراه شد » .

از خودهراسان

می گويند : فيلی را برای سيراب كردن به كنار چشمه ای كه آب زلال داشت آوردند . فيل چون عكس خود را در ميان چشمه می ديد به شدت می ترسيد و از نوشيدن آب امتناع میورزيد ، باز او را كنار چشمه آوردند و با عصا به سرش می كوفتند ولی وقتی خود را می ديد باز پس می زد .

اين قطعه شرح حال انسانی است كه با كمك قرآن و روايات به شناخت خويش اقدام كرده و چون بر احوالات غلط و خلأها و عيب های نفس خود آگاه شد در مقام پس زدن خويش از آن آلودگی ها خواهد بود .

آری ! انسان ، اول بايد خود را بشناسد و به آنچه برای شخصيتش حلال و حرام است آگاه گردد ، سپس به حلال و حرام چيزهای ديگر بپردازد .

راستی زيباترين و گرانبهاترين كلمات ، كلمات اخلاق است ، اخلاقی كه داروی شفابخش نفس از آلودگی ها است ، دارويی كه طبيب تمام دردها ; يعنی خدای بزرگ در اختيار انسان قرار داده است .

وجوب تذكر مسائل اخلاقی

هر مسلمانی می داند كه امر به معروف و نهی از منكر ، دو فريضه از فرايض مهم الهی است ، ادای اين دو فريضه بر هر مسلمانی از واجبات ، و ترك آن از محرمات است ، كه مهمترين علت برای سقوط يك ملت ، در بدبختی است .

مردم مؤمن بايد هميشه يك ديگر را به آراسته شدن به حق و دور ماندن از برنامه های شيطانی دعوت كرده ، و استقامت در راه خدا را به يك ديگر سفارش كنند .

« معروف » مجموعه خوبی ها و حقايق و واقعياتی است كه خداوند در قرآن و پيامبران و امامان در روايات برای انسان بيان كرده و آراسته شدن هر مسلمانی را به حسنات اخلاقی كه از اهم مصاديق آن است دعوت نموده اند .

كسی كه آراسته به حسنات اخلاقی گردد ، و از رذايل و صفات ناپسند دور بماند ، به مقام احسن تقويمی و خليفة الهی نايل آمده ، و مصداق آيه شريفه ( وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ )(1) شده است . خليفه و نايب خدا ، آن انسانی است كه در خور استعدادش ، آثار كسی كه نايب او شده است را در خود ظهور داده باشد و در حقيقت ، تجلی گاه صفات « منوب عنه » گرديده است .

اگر انسان از فروغ پر بهای حسنات اخلاقی محروم بماند ، نه اينكه خليفه خدا نيست ; بلكه از ميدان آدميت دور مانده و جز حيوان شرور و جنبنده ای پليد چيز ديگر نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اسراء (17) : 70 .

حسنات اخلاقی و رذايل نفسانی

به حق بايد گفت : حسنات اخلاقی زيبايی های باطن ، و رذايل اخلاقی زشتی درون است .

شما در برابر زيبايی های طبيعت و زشتی ها چه موضعی داريد ؟ غير از اين است كه هميشه در صدد جلب زيبايی ها و دفع زشتی ها هستيد ؟ شما سعی نمی كنيد زيباترين گل را در باغچه خانه بكاريد ؟ زيباترين تابلو را برای نصب در خانه فراهم آوريد ؟ سعی نمی كنيد از زشتی ها و پليدی ها فرار كرده و تنفر خود را نسبت به آنها اعلام داريد ؟

بياييد به تماشای زيبايی های درون ، كه در قرآن تحت عنوان توكل، صبر،استقامت، خضوع، خشوع، ادب، شوق به حق و . . . آمده برخيزيم تا با اين تماشا كردن ، عاشق زيبايی ها شده و خطوط آن را بر صفحه نفس نقش بزنيم .

بياييد از زشتی ها آگاه شويم ، تا نسبت به آن تنفر پيدا كرده و در نتيجه از خود دفع كنيم و يا نگذاريم نقش پليد آن بر صفحه روان قرار بگيرد .

به زيبايی های ظاهر دلباخته نشويم و از زيبايی های باطن غافل نمانيم ، موجودی نباشيم كه از زشتی ها و پليدی های ظاهر بگريزيم ; اما خود آلوده به انواع پليدی ها و زشتی ها باشيم .

از نجاسات ظاهر فرار كنيم ; ولی درون ما مصون از نجاسات نباشد . آه كه چه معامله زيانباری است ، معامله با بدی ها و دور ماندن از خوبی ها .

اهميت دوری از رذايل

آنقدر كه در اسلام به بخش اخلاق و آراستگی روان ، به خوبی ها و پيراستگی اش از رذايل اهميت داده شده است ، به عبادات اهميت داده نشده است .

نكته ای لطيف

شما می دانيد كه در نمازهای واجب روزانه ، لازم است كه انسان از شروع تكبيرة الاحرام تا پايان نماز حضور قلب داشته باشد ; ولی اكثر مردم در هنگام ادای نماز ، حواسشان به بسياری از امور پيوند می خورد و گاهی آن چنان دچار حواس پرتی می شوند كه در عدد ركعات نماز شك می كنند . با اين وجود در عين اينكه ساختمان نماز آن طوری كه بايد ، ساخته نمی شود ; خداوند بهم زدن نماز را اجازه نداده ; بلكه ادامه همان نماز ناقص و معيوب را واجب دانسته است .

چيزی كه هست برای رفع نقص و عيب نماز ، مقرراتی تحت عنوان « شكيات » قرار داده است كه با اجرای موضوع شكيات ، نقص نماز برطرف می گردد . چنين نمازی در پيشگاه خدای بزرگ مقبول است ; ولی به ذره ای حسد ، به اندكی كبر در نماز رضايت نداده و نمی دهد .

اگر انسان به اجرای وضو ، يا غسل ، يا نماز واجب با رعايت كردن تمام شرايط موفق گردد ، و يا با اجرای روزه ، با آن همه سختی و مشقتش موفق شود ، و يا حجی مانند حج ابراهيم بجای آورد ; ولی ذره ای ريا و خودنمايی در آن نماز ، روزه يا حج راه پيدا كند ، تمام عبادت باطل و مردود خواهد بود ، چرا ؟ برای اينكه ذره ای از يكی از رذايل اخلاقی كه ريا می باشد ، هم چون آفت به خرمن عبادت هجوم كرده و آن عبادت را از ارزش و بها می اندازد . حواس پرتی

و عيب در عمل و يا ورود بعضی از نواقص بخشيده شده است ; اما به اندازه يك ارزن آلوده كردن عبادت به ريا اجازه داده نشده است .

( فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ ) « ويل » عليه كسانی است كه در نماز ، آلوده به ريا هستند ، گرفتار آمدن به شك در نماز ، آلوده شدن به حواس پرتی ، رعايت نكردن برخی از شرايط غير واجب ، مبطل نماز نيست ; ولی راه پيداكردن بعضی از عيوب اخلاقی مبطل نماز و باعث نفرين خدا بر آن نماز و نمازگزار است .