چهل و هفت سال حكومت

در يك سخن بايد گفت : كه طول حكومت شاه قاجار و ظلم و شقاوت بيشمارش ، آن چنان مردم ايران را در خفقان فرو برده بود كه مردم ، ديگر نسبت به محيط و جامعه شان ، عادت كرده بودند ; زيرا او درست چهل و شش يا هفت سال بود كه سلطنت می كرد و كارش به خدايی رسيده بود ، و از اين مهم تر سلاطين شرق نيز او را احترام می كردند و يك نوع شيخوخيت برايش قائل بودند .

پس يك ايران بود و يك مرد به نام ناصرالدين شاه ! و يك ايران بود و مشتی رعيت گرسنه و جولان عده ای خرافاتی ، و اكنون مرد بی نظير شرق می بايست با چنين موجود مغرور و كينه توزی ، مواجه می گرديد و با او به مكالمه برمی خاست . موجودی كه جز تملق و ستايش چيزی نشنيده بود و جز ترس و وحشت اطرافيانش چيزی نديده بود .

سرانجام سيّد در بيست و دوم يا سوم ربيع الثانی 1304 با احترام فراوان به پايتخت قدم گذاشت(1) .

رجال ، علما ، دانشمندان ، مشاهير عصر دسته دسته به استقبال او شتافتند و او دور از همه اين خوش آمدگويی ها ، يكسر به خانه دوست قديمی خود حاجی « محمد حسن امين الضرب » رفت و آنجا اقامت گزيد .

روز ملاقات با شاه

بالاخره روز ملاقات با شاه قاجار فرا رسيد ، روز ملاقات با مردی كه ده ها زن عقدی و صيغه ای داشت و در كشورش هر چه بود ظلم بود و جور ، و رعيت های فقير و گرسنه ، با پنجه های سياه عده ای گمراه و خرافی . در هر صورت آن روز عجيب و پر دلهره چنين آغاز گرديد :

ناصرالدين شاه در تالار آيينه نشسته بود ، و عده ای از درباريان كنارش به صف ايستاده بودند . « اتابك » صدر اعظم شاه ظاهراً مغموم و مشوش به نظر می رسيد ، او شاه قاجار را می شناخت و می دانست مردی چنان مغرور و مستبد تحمل سخنان تند و آتشين سيد را نخواهد داشت ، و از همه بدتر « اعتماد السلطنه » مخفيانه به او اطلاع داده بود كه مواظب ملاقات ناصرالدين شاه و سيد جمال باشد ; چون ناصرالدين شاه ندانسته خواستار ملاقات مردی شده است كه از هيچ چيز پروا ندارد ، راهش حقيقت است و سخنش حق ، او چنان مردی است كه اكثر سلاطين شرق ، در مقابلش می ايستند و رويش را می بوسند .

بالاخره نزديكی های ظهر بود كه قراولان خبر دادند كه اين مسافر عجيب با عده ای از ملازمانش به داخل قصر آمده اند ، شاه قاجار از جايش بلند شد و شخصاً به استقبال او شتافت ، اولين ملاقات اين دو شخصيت ، بسيار هيجان انگيز بود ، ناصرالدين شاه در مقابل همه درباريان و وزراء ، آن چنان در برابر سيّد احترام كرد كه باعث حيرت درباريان و شخص اتابك شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد جمال الدين حسينی ، پايه گذار نهضت های اسلامی : 140 .

سپس از او درخواست كرد كه در ايران بماند و به ترقی افكار ايرانيان همت گمارد ، حتی پيشنهاد كرد كه شغل مهمی در دربار داشته باشد و در كارها به او كمك نمايد ; اما سيد نپذيرفت . آن روز فقط به او گفت : كه اگر رعايای گرسنه ايران را از قيد بندگی آزاد نموده و درباريان فاسد را از خود دور نمايد او قلماً و لساناً از او پشتيبانی خواهد كرد .

عكس العمل درباريان

سيّد آن روز دو ساعت با ناصرالدين شاه گفتگو نمود و زبان به نصيحت او گشود ، پس از آنكه سيد سخنانش تمام شد و از تالار آيينه خارج گشت ، ناگهان همه درباريان فاسد و زنان حرم خانه اش بر سر او ريختند و او را ملامت كردند كه چرا چنين شاه مقتدری در مقابل يك سيد بی قدر و ناشناس اين همه صبور و ملايم باشد ، و از همه مهمتر شيرازه كار را به دست چنين ناشناس گستاخی بسپارد ! !

سيّد چهار ماه در تهران اقامت كرد و در اين مدت چندين بار با ناصرالدين شاه ملاقات كرد ; و هر بار گروهی از درباريان به مدح و ثنای شاه مستبد برمی خاستند و به نكوهش سيّد می پرداختند و همه كارهای شاه را از روی حكمت می شمردند و برايش هزاران فضايل عجيب و غريب می گفتند !

ملامت گری

يك روز سيّد كه از سستی و بی تصميمی ناصرالدين شاه به ستوه آمده بود ، زبان به ملامت او گشود و گفت : آيا اين همه رعيت ايران را فقير و گرسنه و عريان نگاه داشتن ، و آنان را با خرافات گول زدن ، و بيش از هفتاد زن عقدی و صيغه ای در حرمسرا جمع آوری كردن مطابق شريعت اسلام است ؟ و آيا تو خوانده يا شنيده و يا ديده ای كه قبل از تو ، شاهی اين همه به فكر خويش باشد و كشورش را ويران كند ؟ آيا تو از دوستی و اعتقاد به مليجك كثيف و بيمار خجالت نمی كشی ؟ !

شاه مستبد ، مغرور و لا مذهب قاجار كه در حضور درباريان انتظار شنيدن چنين سخنان تلخ و كوبنده ای را نداشت ، بر آشفت و فرياد كشيد : سيد از جان من چه می خواهی ؟

سيّد فرمود : فقط دو گوش شنوا(1) .

تبليغ شوم

سيّد در تهران ، در ميان طبقات مردم ، به ويژه آزاد مردان ، شهرتی بسزايی يافته بود ، تا جايی كه شاه احساس كرد اگر اين شخص چند صباحی در تهران بماند ، خطر متوجهش خواهد شد .

مغرضان و منافقان مقام طلب ، كه زمانه از وجود پليدشان مصون نبوده است ، نزد شاه سعايت كردند ، از جمله كسانی كه در سعايت كردن از سيد سختی بيشتری نشان می دادند افراد پليدی مانند : « معين نظام » ، « كامران ميرزا » ، « اعتماد السلطنه » و « صدر اعظم » بودند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مبارزات ضد استعماری سيد جمال الدين : 116 ـ 106 ، با كمی تفاوت .

اين اشخاص برای اين كه خود را عزيز و دلسوز جلوه دهند ، و منافع و موقعيتشان در خطر نيفتد ، و احياناً غرض ورزی هايی كه با سيّد داشتند نزد شاه بی اراده ، بدگويی و سخن چينی می كردند و مطالبی قريب به اين مضامين می گفتند : اين سيّدی كه وارد ايران شده است ، دم از قانون و آزادی می زند و زيان اين قبيل حرف ها هم كه معلوم است .

او با اين حرف ها علاوه بر اين كه مردم را به خيلی از موضوعات توجه می دهد ، در نتيجه آنها را جری می كند ، او هدفش اين است كه يك اتحاد و اتفاقی بين توده مردم به وجود بياورد ، ترس آن داريم كه اگر اين عنصر خطرناك تا چندی در ايران بماند ، لطمه ها و صدمه های زيادی برای وجود مبارك و دستگاه سلطنت ببار آورد(1) .

( فرياد ! از دست متملقان و چاپلوسان ، كه خود را دلسوز و مردان آزاده ، و نجات دهنده امت اسلامی را خطرناك و عنصر مضر معرفی می كنند . )

قريب چهار ماه از اقامت سيّد در تهران گذشت ، شاه كم كم راه و روش خود را نسبت به وی تغيير داده و ديگر روی خوشی نشان نمی داد ، و چون از اقامتش در تهران خرسند نبود محرمانه به « حاجی امين الضرب » دستور داد كه بودن سيّد در تهران صلاح نيست(2) .

مار و عقرب ها

سيّد از تهران خارج می شود و پس از چند سال ديگر ، در تاريخ ششم ربيع الثانی سال 1307 وارد تهران می شود . سيّد از مدت سه ماهی كه به تهران وارد شده بود ، به قول خودش جايی نمی رود ، فقط يك بار آن هم در تاريخ سه شنبه 15 جمادی الاولی به حضور ناصرالدين شاه می رسد ، شاه هم بعد از تعارفات ، ظاهراً طرح نقشه اصلاحات را می خواهد ; اما وی در جواب می گويد : هر وقت اين مار و عقرب هايی كه اطراف شما را گرفته اند دور شوند ، در آن موقع داعی هم شروع به كار و مشغول خدمت خواهم شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد جمال الدين حسينی ، پايه گذار نهضت های اسلامی : 145 .

2 ـ همان مدرك : 141 .

در اين مدتی كه سيّد در تهران بود ، مردم از طبقات مختلف به ملاقاتش می رفتند و او آنان را به حريت و آزادی دعوت می كرد ; ولی در اين سفر هم ناصرالدين شاه مغرور و متكبر ، بيدار نشد و نخواست ملت عزيز مسلمان را ، در سايه افكار اسلامی آن مرد ، از ذلت نجات دهد .

باز به امين الضرب از طرف شاه ، نامه می دهند ، در آن نامه شاه قاجار خطاب به وزيرش نوشته بود : « جناب امين السلطان ! به آقا جمال بگوييد برود ، ماندنش در تهران صحيح نيست» . حاجی امين الضرب نيز آن نامه را به سيّد نشان می دهد ، سيّد در جواب می گويد: نمی روم(1) .

خيانت و جنايت

بالاخره پس از كشمكش های زيادی كه بين سيّد و دستگاه خائنانه شاه قاجار روی می دهد ، فرمان اخراج او صادر می شود ، در آن زمان سيّد در حضرت عبدالعظيم مسكن گزيده بود ; پس از صدور فرمان شاه ، مختارخان بيست فراش را مأمور می كند كه سيّد را از بست بيرون كنند و دستور می دهد كه اگر در حرم عبدالعظيم بود و به ميل خود نيامد بيرونش بكشيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان : 167 .

فراشان به سَمْت عبدالعظيم حركت می كنند ، وقتی كه وارد آن محوطه می شوند ، ابتدا درب های صحن را می بندند و سپس به محل اقامتش رفته و در حضور « معين التجار » به سيّد كه بيمار بوده می گويند : بيرون بيا بايد بيرون بروی ، وی اعتنا نمی كند ; ولی در مقابل عدم توجه به گفته های آنان ، به سرش می ريزند و عمامه اش را از سرش برمی دارند ، آنگاه گريبان و دست و پايش را گرفته با سرعت تمام ، لگدزنان در ميان برف و گل با پای برهنه ، كشان كشان بيرونش می برند ، وی از شدت صدمات وارده ، با حالت بيماری بيهوش

می شود ، با آن حال او را تا دارالاماره مختارخان می رسانند كه در آنجا به هوش می آيد ; پس از آن يابويی آورده او را بر روی آن سوار كرده پاهايش را زير شكم يابو می بندند و با سی سوار در حدود 27 يا 28 جماد الاولی 1308 حركتش می دهند .

برای اين كه خوانندگان از اين جريان عجيب بهتر مطلع شوند ، بهتر است مطلب را از زبان خودش كه به وسيله نامه برای حاجی امين الضرب گزارش داده نقل كنيم :

يك نامه حيرت انگيز

كرمانشاه 23 جمادی الثانی جناب نير الفؤاد حاجی محمد حسن امين! روز پنجشنبه در حضرت عبدالعظيم كه از بيماری ، قدرت بر حركت نداشتم ، بيست نفر جلاد ( فراش ) عمر سعد ( مختارخان ) ريختند به منزل ( معين التجار هم بودند ) مرا با نهايت غضب وحِدَّت كه نمونه ای از حقد و كينه عساكر ابن زياد بود كشيدند ، چون خوف آن داشتند كه مبادا اندك اسلامی در قلوب اهل شهزاده عبدالعظيم مانده به سبب غيرت دينی از من حمايت كنند ( و حال آنكه اين خيال باطل و فكر محال بود چون كه اسلام و دين و غيرت و حميت و مدنيت كه از آن ديار هجرت نموده چنانچه هميشه می گفتم . ) آنقدر مرا به سرعت می بردند و به شتاب می كشيدند كه دكمه های قبا و پيراهن گلوی مرا چنان فشار داد كه نفسم قطع شده ، به زمين افتادم ، پس از آن به هيچ گونه ندانستم كه مرا به چه نوع به دارالاماره عمر سعد رسانيدند و تا مدت چهار ساعت هيچ نفهميدم كه در كجا هستم ; چون به خود آمدم عمر سعد و شمر را ( حسن خان قزوينی سرتيپ كشيك خانه ) در حضور خود ديدم، و مدت سه ساعت بی عمامه و بی ردا نشسته علی الاتصال آب می نوشيدم ، چون به سبب حبس نفس ، حرارت شديده ای در جگرم حاصل شده بود ( حتی تا كرمانشاه اين باقی بود و می بايست روزی چهل بار آب بنوشم ) پس از آن ، شمر گفت : دو ساعت بيش به غروب نمانده بايد سوار شد ، در اين بين به مختارخان گفتم : بگوييد كيف مرا كه در آن اندكی پول است بياورند، ايشان برخاسته رفتند و كيف را هم كه در آن بعضی مبلغ و پاره ای اوراق و كتب بود ندادند ، هر چه گفتم بديشان خبر دهيد كسی هم بديشان خبر نداد ، آخر الامر شمر گفت : وقت می گذرد ، ما كيف را برای شما به قم خواهيم فرستاد ، پس يك بقچه لباس مرا آورده با قلمدان و اسباب چپق ، ولكن قلمدان را برداشت و ديگری اسباب چپق را و سيمی چوبدست را ، و الحاصل در محضر خودم آن چيزهای حقير را هم نهيب كردند ، همان عبا و لباده و دو قبا در جوالی گذاشته مرا به يك يابوی لكنتی سوار نموده تا يك نيمساعت سی سوار با من آمدند ، پس از آن مرا در حالت بيماری و تنگ نفس و حرارت كبد ، به پنج سوار كه رئيس ايشان سنان بن انس كه « حميدخان » سرهنگ باشد سپردند ، ديگر در بين راه بی بالاپوش بی شلوار با همه آن برف ها و آن سرماهای شديد و آن خشونت اخلاق و عدم ايمان حارسين ، و در منزلگاه ها به طويله ها فرود آمدن ، آن عفونت ها آن دودها ، ديگر خود شما تصور كنيد كه چه گذشته است و از همه شگفت تر اين كه چند قرآن كه در جيب بود لشگر ابن سعد بردند(1) .

بی خبری و نفاق

خوانندگان عزيز ! اين است نتيجه بی خبری ، غفلت توده ملت مسلمان ، پستی و مستی هيئت حاكمه ، كه با دست خود تيشه به ريشه خود زدند و مردان بی مانندی چون قائم مقام و اميركبير و سيّد جمال الدين را كه از قهرمانان بزرگ ضد استعمار در جهان بشريت بودند ، و ملت اسلام می توانست در سايه آنان عزّت ديرين و عظمت گذشته خود را به دست آورد ، به چنان بلاهايی گرفتار كردند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيّد جمال الدين حسينی : 175 .

اميدواريم خدای بزرگ مسبين بيچارگی و بدبختی ملت اسلام را لعنت كند و در هر لحظه به عذابشان بيفزايد .

آری ! اگر بی خبری مردم مسلمان ، در كشور بزرگ عثمانی و ايران و ساير ممالك اسلامی نبود ، افراد معدودی چون ناصرالدين شاه مغرور و بی خبر ، در ايران ، و سلطان عبدالحميد پليد و پست در عثمانی ، و سايرين بر مقدرات آنان حكومت نمی كردند ، و سند رسوايی و ذلت و بردگی مردم مسلمان را امضا نمی نمودند ; ولی چه بايد كرد ؟ استعمار عاليترين راهی كه برای بردگی توده مردم انتخاب كرده ، جاهل نگاه داشتن آنان از اوضاع زمان و برنامه های مختلف است و هميشه توسط هيئت های حاكمه شهوت پرست ، اين بند كثيف را بر دست و پای ملت نگاه داشته و می دارد ; تا خود بهترين بهره را ببرد و مردم بنده و اسير هم بهترين منافع خود را از دست بنهند .

سيّد جمال الدين اسدآبادی آن مرد بزرگ و نابغه عاليقدر می گفت :

مقصود ما از خائن تنها كسی نيست كه كشورش را به نقد يا بهای كم و زياد به دشمن تسليم كند ; زيرا هر قيمتی كه برای فروش دريافت شود ، نجس است و همچنين خائن تنها كسی نيست كه پای دشمنان را در زمين وطن باز كند ; بلكه كسی كه بتواند از نفوذ بيگانگان در كشور جلوگيری كند ، و يا به هر وسيله ای كه شده ضربتی بر پيكر اجنبی وارد آورد و از اين كار امتناع ورزد ، در هر لباس كه باشد و به هر صورتی جلوه كند او نيز خائن است(1) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پايه گذار نهضت های اسلامی : 2 .

آری ! فرمانروايان ، كه می توانستند به وسيله اين رجال نامدار ، ملت های اسلامی را از خواب غفلت بيدار كنند و دشمنانشان را به آنها معرفی نمايند ، از هر خائنی خائن تر بودند ; زيرا نه تنها توده مردم را در بی خبری نگاه داشتند ; بلكه خبرداران و خبركنندگان را نيز به فجيع ترين وضع از پای درآوردند .

در هر صورت بيداران جامعه ، وظيفه دارند از هر راهی كه بتوانند به بيداری ملت های اسلامی كمك كنند ، تا در سايه توجه به برنامه های عالی انسانی ، از خطر و بلای بزرگ استعمار برهند ، و به تدريج علل انحطاط را از بيخ و بن بركنند . آن زمان است كه مسئله حكومت از هر جهت اصلاح شده و ملت ها و دولت ها خواهند توانست در برابر دنيای اول و دوم ، دنيای سومی بر اساس عظمت و عزت آدميت و انسانيت تشكيل دهند ، و از رواج هر گونه شر و تعدی جلوگيری نمايند .

البته محور تمام اصلاحات واقعی ، توجه عملی به فرامين خدا و رسول و ائمه طاهرين و عقلای عاليقدر تربيت شده در مكتب اسلام ، چون آن رجال نامدار است و جز از اين طريق ، توده مسلمانان نخواهد توانست به شاهد مقصود برسد .

محمود محمود چه می گويد ؟

آقای « محمود محمود » در ضمن حالات اميركبيركه هميشه چون او در اجتماعات اسلامی هستند و خواهند بود ، درباره نجات ملت اسلام در سايه آيين مقدس اسلام می گويد :

خدای متعال نبخشد كسانی را كه باعث قتل امير نظام شدند ، و گرنه با بودن او نفوذ روس و انگليس برای هميشه در آسيای مركزی از بين می رفت .

در آن زمان ممالك آسيای مركزی ، محتاج يك مرد مقتدر بود كه تمام آنها را تحت كلمه اسلام متحد نموده وطنشان را از دستبرد اجانب حفظ كند ، آن مرد مقتدر هم ميرزا تقی خان اميركبير بود كه ايادی غدار خودی و بيگانه با دسايس و حيله های ظالمانه ، رشته حيات پاك و بی آلايش اين نابغه شرقی را بی رحمانه قطع نمود ، اگر صدارت اميركبير ده سال طول كشيده بود ، نفوذ سياسی دولت انگليس در اين ممالك برای هميشه از بين می رفت(1) .

سيّد جمال الدين اسدآبادی نيز ، در مقابل بلايايی كه از طرف اجانب بر مسلمين وارد شده ، و هنوز از تهديدات و حملات آنان مصون نيستند ، راه اميد را نشان داده ، و قسمتی از وعده های خدا را كه مورد غفلت مسلمانان ديروز و امروز بوده است را به صورت زير يادآوری كرده است :

« با اين كه دينشان بر آنها مقرر داشته است كه در پيش سلطه مخالف و غلبه اجانب ، پست و زير دست نشوند ; بلكه ركن اعظم دينشان اين است كه ولايت اجنبی را از خودشان طرد و منع ، و از ديار خويش قلع و قمع نمايند ، بلكه با شوكت هر صاحب شوكتی منازعت كنند ، آيا فراموش كردند وعده های خدا را برای خودشان ( أنَّ الاَْرْضَ يَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ )(2) .

يعنی مسلمانان در صورت برقرار بودن ايمانشان به حق « حكومت زمين را می برند و ايشانند بندگان شايسته » . و آيا چشم از وراثت روی زمين پوشيدند ، آيا غفلت كردند از كفالت پروردگار در اظهار شأنشان بر ساير شئون ( وَلَوْ كَرِهَ الُْمجْرِمُونَ )(3) .

آيا سهو كردند از اين كه خدای تعالی می خرد از آنها برای اعلای كلمه خويش انفس و اموال آنها را ، به اين كه از برای آنها بهشت جاودان بوده باشد . نه ، البته عقايد اسلاميه مالك بر قلوب مسلمين ، و حاكم در ارادت آنهاست ولا شك ، در عقايد دينيه و فضايل شرعيه ، عام و خاص ايشان مساوی هستند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كتاب تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس : 2 ، 639 .

2 ـ انبياء (21) : 105 .

3 ـ انفال (8) : 8 .

ريشه جنايات

سيّد بعد از ذكر اين تفصيلات ، اصلی ترين علت اين مصايب را ، از حكام جور و فرمانروايان ظالم و امرای مسلمين می داند كه هميشه در طلب ملك و سلطنت بودند ، و برای به دست آوردن آن از هر جنايتی نسبت به مسلمانان ، فروگذار نكردند .

سيّد در ادامه می گويد :

« در ميان مسلمين جز وحدت دينی و اسلامی ، هيچ جنسيتی در ميان طوايف ايشان نبود ، و در چنين اجتماعی كه مسلمانان اشتراك دينی داشتند ، زمامداران مختلف پديدار گشتند ، ( همانطور كه در يك قبيله رؤسا متعدد ظاهر می شوند ) و در نتيجه تباين اغراض و تعارض مقاصد پيش آمد ، ناچار مسلمينی كه در تحت رياست اين حكام بودند ، افكار هر كدام بر غلبه يافتن دشمن خود مصروف شد » .

سيّد در ادامه مطالب فوق ، سرانجام شوم و وحشت زای اسلاميان را اين گونه مجسم می كند :

« و عامه مردم به تهيه اسباب قهر و محاربت و تدارك وسايل استيلا و مبالغت پرداختند ، تا اين كه اين مبالغات جهانبانی و مخاصمات كشورستانی ; كه شبيه ترين چيزی بود به منازعات داخليه ، آخر منجر بر اين شد كه مردم ، علاوه بر اين ، از تكميل مراتب علوم و صنايع و تحصيل مجهولات فنون و بدايع تقصير كردند . آنچه نيز از علم و صنعت داشتند ، در اطاق نسيان گذاشتند و يك باره از طی مدارج و عروج به معارج كمال باز ماندند . نتيجه ناگوار اين مقدمات ناهنجار اين است كه امروز می بينی از فقر و فاقت و فقدان بضاعت و عقيب آن ضعف و سستی ، در قوت و خلل در نظام زندگی و معيشت و تنازع امراء بر مسلمين و تفرقه قول و اختلاف آراء و انشقاق عصا ، خلاصه يك باره گرفتار به نفوس خويش شده ، از حفظ خانه و دفع بيگانه و تعرض اجانب و تخاصم اعادی ، دست غيرت و پای همت كوتاه و كشيده داشتند ( راستی اين مسئله عجيب يعنی : اوضاع زمامداران اسلامی ، عامل ذلت ملت مسلمان بوده و هست . شما خود امروز می بينيد كه هيچ كدام از كشورهای فعلی اسلامی ، حاضر به وحدت با كشور ديگر اسلامی نيست ; بلكه هر روز در برنامه های مختلف با يكديگر اختلاف دارند و گاهی با هم به جنگ و نزاع می پردازند . البته استعمار هم در اين برنامه بزرگترين سهم را دارد ) .

امروز هيچ چيز به اندازه اتفاق و وحدت چاره كار را نمی كند ، آگاه باشيد كه روزگار هنوز با شما كج دار و مريز مدارا می كند ، و مواسات در فرصت می نمايد و همين از برای شما غنيمت بزرگی است ، پس تفريط در آن نكنيد و قليل فرصت را از دست ندهيد ; كه فردا ديگر گريه ، مرده را زنده نخواهد كرد و تأسف بر فائت سودی نخواهد بخشيد و حزن ، دفع مصيبت نخواهد نمود . عمل مفتاح نجاح ، و صدق و اخلاص نردبان فلاح ، خوف و وجل ، مرگ و اجل را نزديك می كند ، يأس و ضعف همت ، از اسباب هلاكت است »(1) .

اقبال و سيّد جمال

اقبال پاكستانی كه خود يكی از دشمنان بزرگ و سرسخت استعمار بود ، در كتاب « احيای فكر دينی در اسلام » در ضمن معرفی شخصيت سيّد جمال و اين كه نجات ملت اسلام در سايه عمل به احكام اسلام ، و بازگشت به دين خداست می نويسد :

«وظيفه ای كه مسلمانان اين زمان در پيش دارند ، بسيار سنگين است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيّد جمال الدين حسينی ، پايه گذار نهضت های اسلامی : 402 .

بايد بی آنكه كاملاً رشته ارتباط خود را با گذشته قطع كنند ، از نو در كل دستگاه مسلمانی بينديشند . آن كس كه كاملاً به اهميت و عظمت اين وظيفه متوجه شده ، و بصيرت عميق در تاريخ انديشه و حيات اسلامی ، همراه با وسعت نظر حاصل از تجربه وسيع در مردم و اخلاق و آداب ايشان ، او را حلقه اتصال زنده ای ميان گذشته و آينده ساخته بود سيّد جمال الدين اسدآبادی ( افغانی ) می باشد »(1) .

در هر صورت برترين راه نجات مردم مسلمان ، از اين همه بدبختی و ذلّت و علاوه بر آن از اين همه فساد و شر و گناه و پليدی در عقيده و عمل ، كه غرب و مكتب آن عامل مهمش بوده ، بازگشت به اسلام است ، و ايجاد اتفاق در ميان تمام جوامع اسلامی ، در سايه قرآن مجيد و برنامه های عالی دينی ، چنانچه بزرگترين شخصيت علمی ، سياسی و مؤمن به معارف الهی ، در قرون اخير همين عقيده را داشته و دارند ، و ما به چند نفر از آنان اشاره كرديم .

بدون ترديد اگر جامعه اسلامی ، به ندای رهبران روشنفكر و دلسوز دينی ، با تمام قوا جواب دهد ، شر استعمار پليد از كشورها اسلامی كوتاه می شود ، و ملت اسلام در سايه قرآن و برنامه های اسلامی ، بزرگترين قدرت روی زمين را تشكيل می دهند .

اين مطلب ادعای محض و غلو نمی باشد ، شما اگر به نتايج عمل گوشه ای از جامعه اسلامی ، به برنامه های مصلح كبير و نابغه عظيم سيّد جمال الدين اسدآبادی ، كه ذيلاً نقل می شود بنگريد ; صدق اين گفتار بر شما روشن خواهد شد ; اما چه فايده كه استعمار قوی پنجه ، خيلی زود و با عجله هر چه تمام تر ، رابطه جامعه را با برنامه های سيّد قطع كرد ; وگرنه امروز جوامع اسلامی از هر نظر در رأس تمام جوامع بودند ، گرچه امروز هم دير نشده است ; اگر ملت های اسلامی به برنامه های عالی اسلام ، در سايه بيداران راه الهی باز گردند و شر استعمار را قطع كنند ; عزت ديرين خود را به دست آورده و پرچم عظمت خود را بر بام جهان به اهتزاز خواهند آورد . اينك به برنامه سيّد برای نجات مسلمين از شر استعمار توجه كنيد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احيای فكر دينی در اسلام : 112 .

نتيجه عمل به قرآن

آقای « صدر واثقی » نويسنده كتاب محققانه و گرانبهای « سيّد جمال الدين حسينی پايه گذار نهضت های اسلامی » در اين باره به نقل از گفتار « خوش يار قلی » می نويسد : تأسيس « حزب الوطنی » در مصر ، يكی ديگر از خدمات سيّد محسوب می شود .

تشكيل انجمن وطنی ، سد محكمی در مقابل نفوذ سياست استعماری انگليس بود .

هدف سيّد از ايجاد چنين انجمنی اين بود كه : دست جنايتكار استعمار را قطع كرده ، راه مجاهده و مبارزه را به جوانان آموخته و بندهای خرافات و جهالت را پاره نمايد .

اول كسی كه با عضويت در اين انجمن سيّد را همراهی كرد « شيخ محمدعبده » بود . اعضای اوليه اين انجمن در حدود چهل نفر و پس از مدتی اين عده به هشتاد نفر افزايش يافت . افرادی كه در اين انجمن وارد و عضو می شدند همه از جوانان و مردان پرشور و انقلابی ، و عاشق آزادی و طالب ترقی بودند .

نخستين جلسات و مذاكرات آنان در اين باره بود كه برای چاره دردها چه بايد كرد ؟

تصميم و نظر كلی اين شده بود كه بايد دست به دامان قرآن بزنيم ، آن قرآنی كه می فرمايد :

« يقيناً خدا سرنوشت هيچ ملتی را [ به سوی بلا ، نكبت ، شكست و شقاوت  ]تغيير نمی دهد تا آنكه آنان آنچه را [ از صفات خوب و رفتار شايسته و پسنديده  ]در وجودشان قرار دارد به زشتی ها و گناه تغيير دهند » .

و بايد ريشه نفاق و تفرقه را كه مولود استعمار و جهل مردم است قطع كرد .

اين انجمن به خاطر كوشش و فعاليت زياد ، و داشتن برنامه صحيح ، پيشرفت قابل توجهی كرد و علت اين امر ، همان وجود رهبری لايق و فعال بود .

اعضای اين گروه پس از مدتی به سيصد نفر رسيد و تقريباً افزايش به طور تصاعدی بود ; به طوری كه پس از ده ماه اعضای آن به بيست هزار و صد و هشتاد و يكنفر بالغ گرديد .

بحث هايی كه در اين انجمن می شد ، اغلب درباره ترقی و تعالی اسلام و علل انحطاط مسلمين ، و راه علاج بدبختی های اجتماع ، و مبارزه با بيگانه بود . در جلساتی كه تشكيل می شد ، سيّد جمال الدين به عنوان رهبر گروه ، سخن می گفت و سخنانش اثری عميق در شنونده می گذاشت .

سيّد در جلسه پانزدهم به كرسی خطابه رفت و چنين گفت : « بار الها ! گفته تو است كه :

« و كسانی كه برای[ به دست آوردن خشنودی] ما [ با جان و مال ] كوشيدند ، بی ترديد آنان را به راه های خود [ راه رشد ، سعادت ، كمال ، كرامت ، بهشت و مقام قرب ] راهنمايی می كنيم ; و يقيناً خدا با نيكوكاران است » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رعد (13) : 11 .

2 ـ عنكبوت (29) : 69 .

و گفته تو محض حق است . از آنجا كه دعوت من و اجابت اين نفوس زكيه خالصاً ، مخلصاً لوجهك الكريم بود ، مرا به موجب گفته حق خودت ، به سبيل هدايت راهنمايی فرمودی .

آقايان ! مدينه فاضله انسانی و صراط مستقيم سعادت بشری ، قرآن مجيد است . گرامی دستور مقدسی كه ، نتيجه شرافت كل اديان حقه عالم و برهان قاطع خاتميت مطلقه دين اسلام ، الی يوم القيامه ، و ضامن سعادت ( دنيا و آخرت ) و فوز نشأتين ( مرگ و زندگی ) است .

آه آه ! چسان از فرط غفلت مهجور شده ، گرامی دستور مقدسی كه مختصر شراره از قبسات انوار مضيه اش ، عالم قديم و دنيای جديد را به آن حضارت و به اين تمدن رسانيده ، آه آه ! چسان فوايد امروزه آن ، از فرط جهل و غفلت ، منحصر در :

تلاوت بالای قبور شب های جمعه ، مشغوليت صائمين ، زباله مساجد ، كفاره گناه ، بازيچه مكتب ، چشم زخم ، نظر قربانی ، قسم دروغ ، مايه گدايی ، زينت قنداق ، سينه بند عروس ، بازو بند نانوا ، گردنبند بچه ها ، حمايل مسافرين سلاح جن زده ها ، زينت چراغانی ، نمايش طاق نصرت ، مقدمه انتقال اسباب ، حرز پهلوانان ، مال التجاره روسيه و هند و سرمايه كتاب فروش ها شده است .

آه وا اسفا ! يك سوره « والعصر » كه فقط سه آيه بيش نيست ، اساس نهضت يكدسته اصحاب صفه گرديد ; كه از فيض مقدس همين مختصر سوره ميمون ، شرك زار بتخانه مكه را قبل از هجرت ، بستان وحدت و يزدانخانه بطحا نمودند . آه ! وا اسفا ! اين كتاب مقدس آسمانی ، اين گرامی تصنيف حضرت سبحانی ، اين مايه كل السعادات انسانی ، امروز از ديوان سعدی ، حافظ ، مثنوی و ابن فارض ،

كمتر محل اعتنا و مورد اهتمام است . در هر مجمعی كه يكی از منسوجات شعريه خوانده شود ، نفس ها ته كشيده ، چشم ها ، گوش ها و دهن ها برای او بازمانده تا چه اندازه مواعظ و معانی عرشی و فرشی از او استفاده كنند ، برعكس قرآن كه هرگز در هيچ جا با قيل و قال و فكر و كار كسی مزاحم نخواهد بود . ای وَحَقُّكَ سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ اَنْتَ الْقائِلُ وَقُوْلُكَ حَقٌ :

« خدا را فراموش كردند ، پس خدا هم آنان را دچار خودفراموشی كرد » .

ترا فراموش كرديم ، تو هم آيينه قلوب ما را از انعكاس توفيق ، و حقايق ذكر مقدست محروم نمودی .

« يقيناً خدا سرنوشت هيچ ملتی را [ به سوی بلا ، نكبت ، شكست و شقاوت  ]تغيير نمی دهد تا آنكه آنان آنچه را [ از صفات خوب و رفتار شايسته و پسنديده  ]در وجودشان قرار دارد به زشتی ها و گناه تغيير دهند . » .

وجه نفوس خودمان را ، از اطاعت مقدست برگردانديم ، تو هم سعادت و شرافت ما را به ذلت و نكبت تبديل فرمودی .

سپس سيّد ، از كرسی خطابه پايين آمد ، در حالی كه گروهی از اعضا بر اثر گريه غش نمودند و بقيه را هم حالی نمانده بود . سيّد بزرگوار هم می گريست و می گفت :

« آری ! خدايا ! ما تو را فراموش كرديم و تو ما را از ياد بردی » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حشر (59) : 19 .

2 ـ رعد (13) : 11 .

اين جمله را مدام می گفت ; تا افتاد و غش نمود . سه ساعت تمام در انجمن حالت غشوه و شيون حكم فرما بود .

حسن اتابك ، داماد خديو مصر ، به وسيله عطريات و دستور دكتر ، سيّد و ساير اعضا را از حالت بيهوشی و آن جذبه معنوی به هوش آورد ، مجدداً زنگ نواخته شد و مجلس صورت رسميت گرفت و شروع به مذاكره گرديد ، دوباره درباره علاج استخلاص از استعمار شُوْر نمودند ، و به اتفاق آراء به اين نتيجه رسيدند كه: تنها راه علاج منحصر به اين است كه هر فردی از افراد مسلمان ، بر طبق قرآن مجيد عمل نمايد و به گذشتگان خود در صدر اسلام اقتدا كند ، و آن خلوص نيت و صفای باطن و نوع خواهی و دوری از حقد ، بخل ، حسد و طمع بساطت عيش ، التزام به واجبات و محرمات كه ما به السعادة والسيادة گذشتگان بود ، به بازار عمل گذاردند .

تصميم عاشقانه

اين اولين قدمی بود كه در ميدان جانبازی به عالم اسلام و مسلمين گذاشتند ، اين شد كه هر يك از اعضا ، كليه تجملات صوری و زينت های ظاهری از لوازم خواب ، خوراك ، پوشاك ، سواری و پذيرايی را در بازار حراج ريخته هزينه آن را در صندوق انجمن برای دستگيری درماندگان و قضا حوايج نوعيه ملك ملت اسلام ذخيره كردند .

ثانياً: هر روز و هر شب به بسط ترين و ساده ترين مأكولی كه در خور قيمت بازار آن روز بود ، گذران نموده و تفاوت قيمت الوان و اطعمه معمول را ، تسليم صندوق انجمن می كردند .

ثالثاً: هر يك از اعضاء ملتزم شدند كه خود را در مقابل قرآن مجيد مسئول بداند و تلاوت قرآن مجيد را ، اقل ما يكون ، در بيست و چهار ساعت يك حزب از روی فكر و امعان مواظبت نموده و موارد ذيل را عمل نمايند :

1 ـ اداء فرايض و نوافل به جماعت .

2 ـ امر به معروف و نهی از منكر .

3 ـ دعوت به اسلام .

4 ـ بحث با دعاة نصاری با روشی نيكو .

5 ـ احسان به فقراء .

6 ـ اعانت و قضاء حوايج هر محتاجی با تمكن .

7 ـ صله رحم .

8 ـ عيادت مريض .

9 ـ تفقد از حال غايبين .

10 ـ زيارت قادمين .

11 ـ اداره حقوق مالی الهی ( خمس و زكات و غيره ) .

12 ـ ارشاد جاهل و تنبيه غافل .

13 ـ تنزيه و تقديس آيينه نفس ، از مطلق ملكات خبيثه ، خاصه ملكه رذيله خودخواهی ، خودپسندی ، خودبينی .

14 ـ عفو و اغماض از خطايای شخصی .

15 ـ كظم غيظ .

16 ـ اعراض از لغو و بيهوده سخن گفتن .

17 ـ اين كه هر نفر ، يك دفتر در جيب داشته باشند تا هر يك از مواد 16 گانه مزبوره را به جا آورده ، در آن دفتر به حسب نمره و تاريخ ثبت نمايند و هر شب با اين دفتر به جزء دفتر كل كه راجع به همه اعضا است ، منتقل گردد تا عمل اعضا در جامعه حزب الوطنی معلوم شود .

نتايج حيرت انگيز

اين انجم، نزديك 10 ماه طبق اين برنامه كار كرد ، نتيجه عمل به برنامه فوق از اين قرار شد :

15000 ليره انگليسی ، معادل با 90 هزار تومان ايرانی ، ذخيره در صندوق انجمن ، برای اصلاحات روزانه درماندگان مسلمين ;

عيادت از 1500 مريض و ملاقات با 2700 نفر مسافر ( كه اغلب آنها از خارج برای عضويت وارد شده بودند ) ;

رفع مشكلات 12 هزار مسلمان ;

پشيمانی 800 نفر شارب الخمر در اثر تبليغات و عمل به برنامه انجمن ;

بازگشت به نماز 1300 نفر تارك الصلوة ، در اثر امر به معروف ;

توبه و كناره گيری 400 نفر از مردان و زنان بدكار ، در اثر فعاليت افراد انجمن ;

80 نفر از مستخدمين مسلمان ادارات انگليس از شغل خود استعفاء داده و عامل به برنامه های انجمن شدند ;

500 نفر از اعيان مسلمان درجه اول ، از تجملات بازگشت كردند ;

كمك به 75 نفر ورشكسته و بيكار با سرمايه مكفی ;

كمك به 206 نفر فقير و راه مانده از مخارج يك ساله ;

جذب 35 نفر عيسوی به وسيله تبليغ و مسلمان شدن آنها ;

جذب 15 نفر يهودی به وسيله تبليغ و مسلمان شدن آنها ;

مسلمان شدن 70 نفر بت پرست ;

برگزاری 44 مجلس تبليغ ، در داخل و خارج مصر ، برای مباحثه با نصاری و افراد غير مسلمان ;

و حل 120 فقره از اشكالات عقيدتی در موضوعات اجتماعی .

نقشه های نقش بر آب

« لرد كرومر » مستشار اقتصادی انگليس ، پس از اين برنامه عالی ، زمانی به خود آمد كه ديد:

45% از نفوذ انگليس در مصر كاسته شده ;

35% تجارت و داد و ستد دولت انگليس در مصر تقليل يافته  ;

فعاليت 35 ساله مبلغين مسيحی در اثر فعاليت حزب الوطنی از بين رفته ; و 80 نفر از افراد لايق و جدی از مستخدمين ادارات انگليس در مصر ، از كار خود دست كشيدند ، به طوری كه صدای رؤسای دولتی در اثر از دست دادن معاون و مستخدم ، يك مرتبه بلند شد و كليه ادارات در معرض تعطيل شدن قرار گرفت .

فرياد وكلاء و كمپانی های بازرگانی انگليس ، از بنگاه های تجارتی فروش كالا و مراكز فروش تجملات اروپايی ، به آسمان می رسيد و كمپانی ها در اثر نداشتن خريدار ، يك به يك تعطيل می شدند .

علت اين امر اين بود كه يكی از دستورات حزب الوطنی استفاده از وسايل ساخت وطن بود .

مديران مؤسسه های تجارتی در مصر ، شاگردان خود را از دست داده ، صبح تا شام دست روی دست نهاده به گونه ای كه حتی هر كدام به اندازه خرج روزانه ، فروش نمی كردند .

كارمندان تماشاخانه ، مشروب فروشی ها و ديگر مراكز فساد ، همه در اثر تبليغات اعضا اين انجمن ، از شغل خود دست می كشيدند و به كار ديگری مشغول می شدند .

مراكز حساس ترويج رذايل ، تئاترخانه ها و تماشاخانه ها ، هر يك تعطيل شدند و علاوه بر استعفای مستخدمين آن ، ديگر كسی نيز حاضر به خريد بليط و كمك به اين مراكز نبود .

چند گزارش و اعتراف

1 ـ لرد كرومر در ضمن گزارش خود به لندن چنين می گويد :

« در خصوص پيش آمد اين اوضاعِ ناگوار ، هيچ خلاف سياست و ضد پولتيك اعمال نشده ، و به هيچ وجه هيچ كس را مقصر و مسئوول نمی توان دانست ، ولی خاطر اولياء دولت متبوعه ام را متذكر می سازم كه : اگر انجمن حزب الوطنی يك سال ديگر برقرار باشد و سلسله جنبان امروزه آسيای غربی و مركزی و آفريقای شرقی و شمالی سيّد جمال الدين همدانی مرفه البال و آسوده خاطر در مصر زيست كند ، گذشته از اين كه تجارت و سياست بريتانيا در قاره آفريقا يك باره معدوم می گردد كه سهل است ; ترس آن است كه سيادت قاطبه اروپا از هيمه اين انجمن عجيب ، وجود تاريخی كسب نمايد و اثری از او در صفحه عالم باقی نماند » .

وی در گزارش ديگر خود می گويد :

« انجمن حزب الوطنی مصر ، بدتر و سخت ترين عائقی است كه از برای پيشرفت ما تصور می شود ، و بايد به كمال سرعت و عجله از برای تفرق آن ، دستور سريع و لازم الاجرا برسد » .

و نيز در گزارش ديگری می گويد :

« انجمن حزب الوطنی مصر ، بهترين دليل و برهان بر حاكميت به دور از انتظار اعراب در 13 قرن پيش است ، كه كمتر از ربع قرن بر ثلث معموره استيلا و سلطنت يافتند » .

2 ـ يكی از مبلغين مسيحی قاهره ، در گزارش خود به يكی از اعضای مجمع كنيسه « سان پول » كه بزرگترين كليساهای دنيا ، در لندن است گفته بود :

« در دارخيال، هيچ امری از اين واقعه ، عجيب تر رخ نداده كه هفتصد ميليون اولاد انجيل با كمال علميت و اقتدار و غيرت ، كه در خور طبيعت بشر است ، در مقابل چهل نفر كه در حقيقت ، روح يك سيّد درويش ايرانی بيش نيست ، مقهور گردند » .

3 ـ يكی از دكترهای بيمارستان « پرت سعيد » كه از نظر نژاد ايرلندی و كاتوليكی مذهب است ، در كتاب خود كه به نام « فلسفه مجامع » است می گويد :

« شنيده بودم كه مخترع نقشه شطرنج ، خمس مثقال گندم را از خانه اول تا خانه چهلم ، بر حسب قانون تضعيف معمول ، محمول سه هزار شتر می نمايد ; يا يك من تبريز را به همين ميزان تا خانه چهلم به هفتصد و بيست و هفت ميليون و پنجاه و نه هزار و نهصد و شصت و هشت خروار ، كه مزروع تمام كره و محصول تمام كشتی های دنيا و كليه راه های آن خواهد بود می كشاند .

اما نديده بودم كه در پيشرفت نفوذ و اتحاد كلمه و ترقی هيئت جامعه ، يك ملتی ، شديدتر و سخت تر از اين تصاعد در خارج صورت پذيرد ، حال آن تصاعد و ترقی ، چون در وادی اعتبار و كوهستان وهم است ، صعوبتی چندان ندارد ، چه آن كه وادی وهم منزلگاه ضدين و ارتفاع نقيضين هم تواند بود ; ولی در تنگنای تحقق اين سنخ تصاعد ، كه يك سنخ تصاعد محير الاوهام والعقولی است ، انجمن حزب الوطنی مصر ، اول يك سيّد درويش ايرانی بيش نبود . شيخ محمد عبده را جذب نموده ، رفته رفته به چهل نفر و اكنون عمليات آنها در مدت نه ماه به بيست هزار و يك صد و هشتاد و يك نفر ، با سرمايه يك كمپانی معتبری از تجارت خانه های اروپا تصاعد نموده . بديهی است كه اگر هر ماه يك زايش مثل خود نمايد ، به بيست سال نخواهد كشيد كه صفحه پشت و روی كُره زمين ، كمترين ميدان جولان آنها خواهد بود » .

4 ـ رئيس بانك انگليس به يكی از صراف ها می نويسد :

« برادر عزيز ! از غرايب روزگار اين كه اروپا ، امروز در مصر و فردا در تمام دنيا ، مقهور معدودی گردد كه سلاحشان فقط ديانت و بساطت عيش و جديت در عمل و نوع خواهی است » .

5 ـ يكی از صاحب منصبان انگليس به خانم خود می نويسد :

« نگار عزيز ! اين قريهه سعادت كه به سرعتی تندتر از سير برق در جامعه مسلمين می دهد ، گذشته از اين كه ملت بريتانيا خصوصاً و كليه اروپا عموماً بايد از مستملكات خود دست طمع بشويند كه سهل است ; بايد در نقطه مركز دايره منطقه جنوب ، در شمال كره زمين ، حصنی حصين از برای خود تهيه كنند » .

از رد و بدل شدن اين اخبار و گزارشات و مشاهدات سياستمداران انگليس از چگونگی فعاليت و پيشرفت حزب الوطنی ، حكومت انگليس سخت به وحشت افتاد و به وسايلی در صدد منحل ساختن اين انجمن گرديد .

سرانجام حزب الوطنی

« يار قلی » در اين باره چنين می نگارد :

« از اين رو بر خلاف تمام نواميس بشريت ، دولت ، مسلك بهيميت را پيش گرفت ، اداره عرفيه در مصر اعلان ، و سيّد معظم را روانه اروپا ، شيخ مفتی را سه سال محكوم به تبعيد ، و بعضی از اعضا را گرفتار ، و برخی را در ادارات مستخدم و معاش كلی درباره آنها مقرر داشت » .

تنها ادعا نيست

خوانندگان محترم ! روشنفكری يك انسان مانند سيّد جمال الدين ، كه اسلام را به مفهوم واقعيش درك كرده بود ، در حركت دادن مسلمين به سوی سعادت ملاحظه كرديد ، و اقرار سياستمداران و بزرگان غرب را هم راجع به پيشرفت حزب الوطنی در سايه اسلام ، و سقوط استعمار را در صورت برقراری حزب الوطنی مطالعه نموديد ، هم چنين بيداری اميركبير را در اصلاح جامعه در سطور قبل خوانديد ; پس ادعای نجات جامعه اسلامی ، در سايه عمل به قرآن و توجه به رهبران بيدار دينی و مؤمن ادعای محض نيست ، بلكه حقيقتی است كه عقل سالم به آن اعتراف دارد .

آری ! اگر آن روزها تمام افراد جامعه اسلامی بيدار بودند ، نمی گذاشتند استعمار با كمك عمال خطرناكش ; يعنی دولت های به ظاهر اسلامی ، برنامه هايی هم چون حزب الوطنی و نقشه های اصلاحی را برهم بزنند ، و مردانی همچون قائم مقام و اميركبير و سيّد جمال الدين و . . . را تبعيد يا به قتل برسانند .

البته سهم زمامداران اسلامی ، و فرمانروايان ممالك مسلمان نشين ، در باز گذاشتن دست استعمار و فراهم آوردن ذلت مسلمين ، از همه بيشتر بوده است ; زيرا تمام قوای مهم كشورهای اسلامی ، از قبيل : فرهنگ ، ثروت ، ارتش ، معادن ، در دست آنها و به اراده آنهاست .

قرآن مجيد و روايات اسلامی ، درباره اين گونه فرمانروايان و مسئوليتشان در برابر جامعه اسلامی ، مسائلی دارد كه ذيلاً به آنها اشاره می شود :

فرمانروايان در قرآن و حديث

1 ـ خدای متعال در قرآن مجيد می فرمايد :

« پس اگر [ از خدا و پيامبر ] روی گردان شويد آيا از شما جز اين انتظار می رود كه در زمين فساد كنيد و [ بر سر مال و منال دنيا  ]قطع رحم نماييد ؟ * آنان [ كه روی گردانند ] كسانی هستند كه خدا لعنتشان كرده و گوش [ دل  ]شان را كر و چشم [ بصيرت ] شان را كور كرده است » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محمد (47) : 22 ـ 23 .

2 ـ « ابن ابی الحديد » در « شرح نهج البلاغه » و « علامه مجلسی » در «بحار الانوار» از « زيد بن صوحان » روايت كرده اند كه : در « ذی قار » حضور علی (عليه السلام)مشرف بودم ; در حالی كه آن جناب عمامه سياهی كه به ساج پيچيده شده بود بر سر داشت و خطبه می خواند ; تا آنجا كه فرمود :

« خدای سبحان می داند كه من فرمانروايی در ميان امت محمد (صلی الله عليه وآله) را مكروه می دارم ; زيرا از آن حضرت شنيدم كه می فرمود : هيچ زمامداری نيست كه در امر امت من ، متصدی فرمانروايی شود ، جز اين كه روز قيامت او را در حضور خلايق می آورند ، در حالی كه دستش به گردنش بسته ، آنگاه نامه عملش را می گشايند ; اگر عادل بود نجات می يابد و اگر ستمكار بود هلاك می شود » .

3 ـ حضرت صادق (عليه السلام) از پدر بزرگوارش و آن جناب از حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت می كند كه : جنابش را درد چشم گرفت و رسول خدا از وی عيادت كرد ، در حالی كه علی از شدت درد فرياد می زد ، نبی بزرگوار فرمود :

يا علی ! بيتابی می كنی ، يا شدت درد است ؟ عرض كرد ! يا رسول الله من هرگز به دردی سخت تر از اين مبتلا نشده ام . رسول خدا فرمود : همين كه فرشته مرگ فرود آيد كه روح شخص فاجر را قبض نمايد ، با خود ميله ای از آتش می آورد پس روح آن شخص فاجر را از بدن می كشد ; به طوری كه از جهنم فرياد برمی آيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار : 32/62 ، باب 1  ، حديث 14 ; شرح نهج البلاغه : 1/309 .

پس علی نشست و عرض كرد : يا رسول الله ! حديث خود را بر من تكرار كن كه به حقيقت بدانچه فرمودی ، دردم فراموش شد ، آيا كسی از امت تو را از اين عذاب هست ؟ فرمود : آری ، حاكم ستمكار ، خورنده مال يتيم ، گواه دهنده به دروغ(1) .

4 ـ مرحوم آيت الله العظمی « خويی » در شرح نهج البلاغه ای كه نوشته است ، از كتاب « بحار » و « امالی » روايت كرده است كه : اميرمؤمنان (عليه السلام) فرمود : خدا در آسمان های خود ، و بالای عرش قدرتش ، اين حقيقت را می داند كه من اين گونه فرمانروايی بر امت را كراهت داشتم ، تا اين كه شما اجتماع نموديد و من آن را پذيرفتم و اين كراهت من به خاطر آن است كه شنيدم رسول خدا (صلی الله عليه وآله)فرمود :

هر زمامداری كه رهبر امت من بعد از من شود ، در روز قيامت بپا داشته می شود و نامه عملش را فرشتگان می گشايند ; پس اگر نجات يابد بواسطه عدلش بوده و اگر ستم كرده است صراط او را می جنباند ; آنچنان جنباندنی كه مفاصلش از يك ديگر گسيخته می شود ، تا آن كه فاصله هر عضوی از اعضای او با عضو ديگر مسافت صد ساله راه باشد ، به طوری كه صراط هم از شدت عذاب او بسوزد ، پس اول چيزی كه از او به آتش افكنده می شود ، بينی او و رخساره قرص صورتش می باشد(2) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافی : 3/253 ، حديث 10 ; وسائل الشيعه : 27/228 ، باب 12 ، حديث 33655 .

2 ـ شرح نهج البلاغه ، خويی : 13/ 69

5 ـ قال علی (عليه السلام) :

« هر زمامداری كه از نيازمندی و حوايج مردم روی گرداند ، و به قضای حوايج آنها نپردازد ; خدای متعال نيز روز قيامت از حوايج او رو بپوشاند » .

6 ـ قال الصادق (عليه السلام) :

« هر كس چيزی از امور مسلمين را عهده دار شود و آن را ضايع نمايد ، خدای متعال نيز او را ضايع می گذارد » .

7 ـ قال رسول الله (صلی الله عليه وآله) :

« نبی اكرم فرمود : از مردمان كسی عذابش در روز قيامت از همه بزرگتر و شديدتر است ، كه خدا او را در سلطنت خود شريك كرده باشد و او در حكومت خود ظلم كند » .

8 ـ قال رسول الله (صلی الله عليه وآله) :

« دو مردند كه به شفاعت من نائل نمی شوند : سلطان ستمكار و ظالم ، غلو كننده در دين و كسی كه چون تير از كمان از حدود دين خارج شود » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امالی شيخ طوسی : 727 ، مجلس 3 ، حديث 1530 ـ 5 ; وسائل الشيعه : 17/94 ، باب 5 ، حديث 22066 .

2 ـ ثواب الاعمال : 260 ; بحار الانوار : 72/345 ، باب 81 ، حديث 41 .

3 ـ مجموعه ورّام : 1/56 .

4 ـ بحار الانوار : 25/268 ، حديث 11 ; قرب الاسناد : 31 .

9 ـ در نامه ای كه از سلمان به عمر نوشته شده آمده است :

« خودم از نبی اكرم شنيدم كه فرمود :

هر كس پس از من زمامدار هفت نفر از مسلمانان شود و بين آنان به عدل و داد رفتار نكند ، خدا را ملاقات می كند در حالی كه در حق او خشمناك است » .

« هيچ زمامداری نيست كه در خانه خود را روی حاجتمندان و محتاجان و درويشان ببندد ، مگر اين كه خدا نيز درهای آسمان را در مقابل حاجت و نيازمندی و درويشی او ببندد(2) » .

آيين مقدس اسلام ، دين انفرادی و معنوی محض نيست ، كه تنها كارش انصراف انسان از دنيا و متوجه گردانيدن او به آخرت تنها باشد ; بلكه قبل از هر چيز يك دين اجتماعی بوده و برای هر قسمتی از شئون جامعه ، قوانينی پيشنهاد كرده كه فرزانگان و فيلسوفان همه در برابرش عاجزند . همت اسلام به تأمين سعادت آدمی در دو زندگی دنيا و آخرت مصروف می گردد ، يعنی بايد برای دنيا كار كرد چندان كه گوئی هميشه زنده ايم و برای آخرت آنچنان كه گوئی فردا خواهيم مرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عوالی اللآلی : 1/375 ، حديث 98 .

2 ـ حكومت در اسلام : 173 .

اسلام دينی است كه خوشبختی آخرت را زائيده خوشبختی دنيا می داند ، چه لازمه آن تقويت حق ، اقدام به كار شايسته و تمايل به نيكی است .

هر كس در اين دنيا نتواند لوازم سعادت آخرت را بيابد و كوردل باشد در آخرت نيز كور و گم كننده راه نجات ، محشور خواهد شد .

بنابراين لازم است تمام ملل اسلامی به دنبال احراز مليت ويژه از دست داده خود برگردند و هدف خود را برای تأمين حيات همه جانبه اين آيه قرار دهد :

« و يكديگر را بر انجام كارهای خير و پرهيزكاری ياری نماييد ، و يكديگر را بر گناه و تجاوز ياری ندهيد » .

البته برای دريافت فرهنگ اسلام ، بايد از قرآن مجيد و كلمات رهبران اسلامی ; يعنی پيامبر گرامی اسلام و اهل بيت (عليهم السلام) به طور جامع آگاه و سپس بدانها عمل كرد ; تا به هدف های عالی و انسانی رسيد .

برای دريافت كلمات پيشوايان عاليقدر اسلام و درك مفاهيم فرهنگ اسلام ، به كتب اصيل روايی مراجعه نماييد ; زيرا در اين مختصر گنجايش نشان دادن تمام برنامه های قرآن و روايات نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مائده (5) : 2 .