انسان اگر به ياد خدا باشد ، به قدرشناسى از پيامبران و اداى حقوق امامان قدس سرهما اقدام نموده و از آن بزرگواران كه فرستادگان حق براى هدايت خلق و برگزيدگان خدا براى نجات انسانند پيروى و متابعت مى‏نمايد .

انسان اگر به ياد خدا باشد و به حضرت او توجه نمايد ، از پاسخ دادن به دعوت شيطان‏ها و اجابت خواسته‏هاى بى‏مهار هواى نفس ، اجتناب مى‏نمايد و به هنگام رخ نمودن گناه ، از گناه روى برمى‏گرداند و دامن زندگى را به پستى و آلودگى آن نمى‏آلايد .

ياد خدا يعنى اين كه حضرت او كه آفريننده همه هستى است ، پيوسته مراقب و نگاهبان همه موجودات و حركات و سكنات آنان است و چيزى در ظاهر و باطن و غيب و شهادت از او پنهان نيست و همه اعمال انسان گرچه به اندازه ذره ذره‏بينى باشد ، از نظر او پنهان نيست و آن را در قيامت محاسبه خواهد نمود ،

. . . وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ ¹ .

. . . و اگر [ عمل خوب يا بد ] هم وزن دانه خردلى باشد آن را [ براى وزن كردن ] مى‏آوريم ، و كافى است كه ما حسابگر باشيم .

اگر انسان به ياد خدا باشد ، از ترفندها و وسوسه‏ها و مكارى‏ها و فريب‏هاى شيطانى كه بخصوص در دنياى امروز با پخش شدن از ماهواره‏ها و رسانه‏هاى گروهى و بسيارى از روزنامه‏ها و مجلات و فيلم‏ها چون جادوگران زبردست مشاعر و نيروى ادراك و دل انسان را تحت تأثير قرار مى‏دهد ، بى‏ترديد در امان مى‏ماند و رب ناس و ملك ناس و اله ناس ، انسان را در پناه خود از گزند خطرناك آنان حفظ مى‏نمايد .

شياطين و دجالان هرگز قدرت فريفتن و گول زدن و ضربه وارد كردن به انسانى كه در حقيقت مؤمن و غرق ياد خداست ، ندارند چنان كه قرآن مى‏فرمايد :

إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ ² .

مسلماً كسانى كه [ نسبت به گناهان ، معاصى و آلودگى‏هاى ظاهرى وباطنى ] تقوا ورزيده‏اند ، هرگاه وسوسه‏هايى از سوى شيطان به آنان رسد [ خدا و قيامت را ] ياد كنند ، پس بى‏درنگ بينا شوند [ و از دام وسوسه‏هايش نجات يابند .

و چون آنان در فضاى نورانى ياد خدا و اوامر و نواهى‏اش به ترفندهاى شيطان و حيله‏گرى او و موقعيت‏هاى گناه ، آگاه مى‏شوند و با ديده بصيرت حقايق را مى‏نگرند و در نتيجه از آنچه مخالف با حق است پرهيز مى‏نمايند ؛ شيطان قدرت اثرگذارى بر آنان را ندارد .

فراموش نكنيم كه قرآن مجيد و پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله هم بر اساس روايات بسيار مهم كه برخى از آن‏ها در كتاب با عظمت كافى نقل شده ، از مصاديق اتم و اكمل ذكر حق‏اند .

از حضرت امام صادق عليه السلام درباره ياد خدا روايت شده است : « أوحَى اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ إلى مُوسَى : يَا مُوسى لاَ تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَلاَ تَدَعْ ذِكْرى عَلى كُلِّ حَالٍ فَإنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِى الذُّنُوبَ وَإنَّ تَرْكَ ذِكْرِى يُقْسِى الْقُلُوبَ » ³ .

خداى عزّوجلّ به موسى عليه السلام وحى فرمود : اى موسى ! به فراوانى و زيادى ثروت مغرور و خوشحال مباش و يادم را در هيچ حالى از دست مده زيرا ثروت و فراوانى مال ، ياد گناهان را از خاطر مى‏برد و ترك يادم دل‏ها را دچار قساوت مى‏نمايد .

و از آن حضرت روايت شده است كه خدا فرمود :

« يَا مُوسى لاَ تَنْسَنى عَلى كُلِّ حَالٍ فَإنَّ نِسيَانِى يُمِيتُ القَلْبَ » ⁴ .

اى موسى ! مرا در هر حال فراموش مكن زيرا فراموشى من دل را مى‏ميراند .

با توجه به اين دو روايت مهم بايد گفت كه : قلب قسىّ و مرده از قلب هر حيوانى پست‏تر و بى‏ارزش‏تر و صاحبش از مهرورزى و عشق به ديگران و نيز نيّت پاك و اخلاص و خشوع و خشيت و خوف از عذاب محروم است .

يقيناً قلب رقيق و قلب زنده ، زمينه تخلق به اخلاق حق و ظهور مهر و محبّت و عشق و كرامت را دارد و اين حقيقتى است كه حيات و زندگى

پيامبران و امامان قدس سرهما و اوليا و اصفيا و مؤمنان واقعى ثابت كرده است .

حضرت امام جعفر صادق عليه السلام از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله روايت مى‏كند :

« مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ أَحَبَّهُ اللّه‏ُ وَمَنْ ذَكَرَ اللّه‏َ كَثِيراً كُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ : بَرَاءَةٌ مِنَ النّارِ وَبَراءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ » ⁶ .

كسى كه زياد و بسيار ياد خدا كند ، خدا به او مهر و محبّت ورزد و كسى كه پيوسته ياد خدا باشد ، دو سند رهايى براى او نوشته مى‏شود : رهايى از آتش دوزخ و رهايى از نفاق و دورويى .

بى‏ترديد ، انسان هنگامى كه به سبب ياد خدا محبوب خدا شود ، درهاى فيوضات الهيه به سوى او گشوده مى‏شود و يقيناً قلبى پر نور از ايمان و لبريز از عشق و محبّت نسبت به حق و خلق پيدا مى‏كند و آرزويى جز ظهور كار خير و عمل صالح و درستى كردار و حل مشكلات مردم و خدمت به بندگان خدا براى او نخواهد ماند .

مهر و محبّت و عشق و علاقه اهل ايمان به يكديگر ، بدون ترديد محصول و ميوه شيرين ايمان آنان به خدا و روز قيامت و حساب و ميزان و صراط است .

توجه به پروردگار مهربان و صفات حضرتش و ياد قيامت و آنچه در آن خواهد گذشت ، دل را نرم و قلب را رقيق و باطن را كانون مهر و عاطفه و عشق و محبّت مى‏كند .

توجه به حق و ياد خدا و به ويژه انديشه و دقت در صفات حق مانند رحيم ، رحمان ، كريم ، ودود ، رزاق ، بصير ، باسط اليدين ، دائم الفضل ، غفار ، شافى و . . . انسان را ترغيب مى‏كند كه از مفاهيم آن صفات شكل بگيرد و باطن و قلبش مزين به مفاهيم آن صفات شود و دلش كانون مهر و محبّت و عشق و صفا گردد .

بى‏ترديد محبّت و عشقِ برخاسته از ايمان ، آثار و نتايج و ميوه‏ها و محصولات شگفتى خواهد داشت .

2 ـ عمل صالح

از برنامه‏هاى مهمى كه اعضا و جوارح و به ويژه قلب را پاك و پاكيزه مى‏كند و رقت و عطوفت و مهربانى پديد مى‏آورد ، عمل صالح و كار پسنديده است ، البته آثار مثبت عمل كه يكى از آن‏ها پاكى ظاهر و طهارت باطن است هنگامى ظهور مى‏كند كه عمل كننده شرايط معنوى و ظاهرى عمل را بكار بگيرد و عمل را آن‏گونه كه خواسته‏اند انجام دهد .

عمل ، همراه با نيّت خالص و به قصد رضاى خدا و براى پرورش جان و جهت ساختن آخرتى آباد انجام مى‏گيرد .

تداوم بر چنين عملى بى‏ترديد به پاكى ظاهر و باطن كمك مى‏كند و چون ارتباط با حق است قلب را رقيق و مهربان مى‏نمايد و روح و روان را صفا مى‏دهد و انسان را تبديل به منبع خير و بركت مى‏نمايد .

همه اعمالى كه حضرت حق و پيامبران و امامان قدس سرهما از انسان خواسته‏اند ، داراى انرژى معنوى است و شرط بهره‏ورى از آن انرژى ، صحيح انجام دادن آن و رعايت شرايط ظاهرى و باطنى عمل است و اگر جز اين باشد عمل سودى و بهره‏اى نصيب انسان نخواهد كرد .

3 ـ همدمان پاك

از عواملى كه سبب رقت قلب و نرمى دل و ظهور محبّت و عشق در باطن است ، همدم واجد شرايط و رفيق پاك و دوست مهربان است .

در اين كه نَفَس پاكان آثار مثبتى در وجود انسان ايجاد مى‏كند ، ترديد نيست .

عرب جاهلى سخت جان و سنگين دل كه جز خشونت و قتل و غارت و پايمال كردن حقوق ديگران كارى نداشت ، از بركت همدمى و رفاقت و معاشرت با پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله به چنان رقت قلبى رسيد كه نوشته‏اند فردى از آنان مى‏گويد : در يكى از جبهه‏هاى نبرد حق بر ضد باطل ، پسر عمويم را در خاك و خون غلطان و در حال جان دادن ديدم ، با شتاب ظرف آبى براى او بردم ، به من اشاره كرد كه آن زخمى زودتر از من به زمين افتاده به داد او برس ، چون آب را براى زخمى ديگر بردم مرابه زخمى ديگر حواله داد ، وقتى كه بالاى سر او رسيدم ديدم شهيد شده بود ، به سرعت بالاى سر زخمى دوم برگشتم او را نيز شهيد يافتم ، آب را بالاى سر پسر عمويم آوردم او نيز شهيد شده بود⁷ .

حضرت على عليه السلام در كلماتى نورانى در باب تأثيربردارى انسان از پاكان و خردمندان و صالحان مى‏فرمايد :

« أكثَرُ الصَّلاحِ وَالصَّوابِ فِى صُحْبَةِ أُولِى النُّهى وَالاْءَلْبَابِ » ⁸ .

خوبى و نيكى و درستى و راستى را در معاشرت با صاحبان مغز و خرد فراوان و زياد ياد كن .

« مَن دَعَاكَ إلى الدارِ البَاقِيَةِ وَأَعَانَكَ عَلَى العَمَلِ لَهَا فَهُوَ الصِّدِّيقُ الشَّفيقُ » ⁹ .

كسى كه تو را به آخرت بخواند و بر انجام امورى كه براى آخرتت سودمنداست ياريت دهد او رفيق مهربانى است .

« صَاحِبِ الحُكَمَاءَ وَجَالِسِ الحُلَمَاءَ وَأَعْرِضْ عَنِ الدُّنيَا تَسكُنْ جَنَّةَ المَأوى » ¹⁰ .

با حكيمان همنشين باش ، با برادران بنشين ، از دنيايى كه به آخرت و سعادتت زيان مى‏زند روى گردان ، در نتيجه ساكن بهشت خواهى شد .

در دوره گذشته عموم كسانى كه مى‏شناختم ، در خشونت و بى‏مهرى و تلخى و خشك‏سرى ، انگشت‏نما بودند ولى بر اثر معاشرت با صاحب دلان و اولياى حق چنان تغيير حال در آنان پديد آمد كه در مهرورزى و محبّت به ديگران و خدمت و يارى به خلق خدا ، انگشت‏نما شدند تا آنجا كه مردم گاهى براى حل مشكلات‏شان از آنان درخواست دعا مى‏كردند .

كانون‏هاى مهرورزى

1 ـ معارف و اخلاق

ما اگر به تك تك اصول و معارف دينى و دستورات و احكام الهى و فروعات و مسائل اخلاقى با دقت عقلى و وسعت بينش و چشم بصيرت بنگريم ، مى‏بينيم همه آن‏ها يا كانون مهرورزى به خود يا منبع مهرورزى به ديگران است .

ايمان به خدا و قيامت ، عمل صالح و اخلاق حسنه بى‏ترديد موجب نجات از ننگ دنيا و عذاب آخرت است .

پس كسى كه در مقام تحصيل ايمان بر مى‏آيد و خود را به اخلاق حسنه مى‏آرايد و كارهاى شايسته انجام مى‏دهد ، در حقيقت نهايت مهرورزى و محبّت را به خود روا داشته و ديگران را هم در سايه ايمان و عمل و اخلاقش مورد مهر و محبّت قرار داده است زيرا مؤمن به خاطر ايمانش خود را موظف به خدمت نسبت به اهل و عيال و احسان به پدر و مادر وصله رحم و يارى رساندن به خلق خدا مى‏داند و تقصير در اين امور را گناه و معصيت به حساب مى‏آورد .

قطعه‏اى از حديث معراجيه را با اندكى شرح و تفسير در اين زمينه مى‏آوريم تا ثابت شود كه اصول و فروع دين علاوه بر اين كه امورى مربوط به ايمان و دين‏دارى است ، هر كدامش كانون مهرورزى و محبّتبه خود و ديگران است .

« يَا أَحْمَدُ هَلْ تَدرِى مَتى يَكُونُ لِىَ العَبْدُ عَابِداً ؟ قَالَ : لا يَا ربِّ ، قَالَ : إذَا اجتَمَعَ فِيهِ سَبْعُ خِصَالٍ : وَرَعٌ يَحجُزُهُ عَنِ المَحَارِمِ وَصَمْتٌ يَكُفُّهُ عَمَّا لاَ يَعْنِيهِ وَخَوْفٌ يَزدَادُ فِى كُلِّ يَوْمٍ مِن بُكَائِهِ وَحَيَاءٌ يَستَحى مِنّى فِى الخَلاَءِ وَأكلُ مَا لاَبُدَّ مِنْهُ وَيُبغِضُ الدُّنيَا لِبُغضِى لَهَا وَيُحِبُّ الأخيَارَ لِحُبّى لَهُم . . . » ¹¹ .

اى احمد ! مى‏دانى چه زمانى انسان بنده واقعى من است ؟ پيامبر گفت : نه ؛ پروردگارا ، خدا فرمود : هنگامى كه هفت خصلت در او جمع شود :

پارسايى و وورعى كه او را از محرمات بازدارد ، سكوتى كه وى را از آنچه مربوط به او نيست و سودى به حالش ندارد نگاه دارد و ترس از عذابى كه هر روز بر گريه‏اش بيفزايد و شرم و حيايى كه در خلوت از من حيا كند و خوردن حلالى كه براى او ضرورت دارد و دنيايى كه عامل پايمال كردن حقوق ديگران و تخريب آخرت است دشمن بدارد چون من دشمن چنين دنيايى هستم و نيكان را دوست داشته باشد چون من آنان را دوست دارم .

ورع

ورع به معناى پارسايى و تقوا و پرهيزگارى است و به عبارت ساده‏تر به معناى ترمز و حافظى است كه انسان را از افتادن در چاه محرمات كه در حقيقت افتادن در چاه دوزخ است حفظ مى‏كند .

كسى كه با تمرين ترك گناه و توجه به خدا و انديشه در آخرت و عذاب مجرمان ، اين نگهبان و حافظ و ترمز را در خود به وجود مى‏آورد بايد گفت به خود مهر و محبّت ورزيده كه وجودش را از خطر دائمى و خسارت هميشگى و عذاب جاويدان قيامت حفظ كرده و به اعضا و جوارح و جسم و جانش رحم نموده و به خاطر پرهيزگارى‏اش از گناه به ديگران هم رحم كرده و شر و زيانش را از طريق گناه از آنان باز داشته است .

كسى كه از ورع خالى است و ماشين وجودش از ترمز بى‏بهره است ـ به تعبير قرآن ـ متجاوز و ظالم و ستم‏كار و سركش است و انسان متجاوز و سركش ، انسانى است كه مايه مهر و رحمت بر خود و ديگران را ندارد .

عنوان ظلم بر نفس و ستمكارى بر خود و ظلم به ديگران كه مكرر در قرآن مجيد و روايات آمده ، مصداقش انسانى است كه اعمال متجاوزانه‏اش نشان مى‏دهد كه نه به خود رحم دارد و نه به ديگران .

انسانى كه پيوسته دنبال معصيت و گناه است و به جرم و فسق و ظلم و خطاكارى مشغول است و به خاطر فسق و فجورش ديگران را مى‏آزارد و دل كسان خود و مردم را مى‏سوزاند و از اين راه خود را مستحق عذاب و عقاب قيامت مى‏كند ، بى‏ترديد بى‏رحم به خود و مردم است .

إِنَّهُ مَن يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لاَ يَمُوتُ فِيهَا وَلاَ يَحْيَى ¹² .

مسلماً كسى كه گنهكار به پيشگاه پروردگارش بيايد ، دوزخ براى اوست كه در آن نه مى‏ميرد و نه زندگى مى‏كند .

اميرالمؤمنين عليه السلام در دعاى كميل درباره عذاب دوزخ مى‏گويد :

« وَهذا ما لاَ تَقُومُ لَهُ السَّماواتُ وَالاْءَرْضُ » . و اين عذاب ، عذابى است كه آسمان‏ها و زمين در برابرش قدرت مقاومت و ايستادگى ندارند ! !

كسى كه خود را مستحق چنين عذابى كند آيا نه اين است كه به خود مهر و محبّت ندارد ؟ و كسى كه با گناه و معصيت ديگران را بيازارد آيا بى‏مهر به ديگران نيست ؟

كسى كه آراسته به ورع و پارسايى و نهايتاً داراى ترمز است و به اين خاطر از هر گناهى دورى مى‏كند و از هر لغزشى فرارى است ، موجودى است بى‏درد سر ، متين ، آراسته ، نيك و با ارزش .

او انسانى است كه زن و فرزند ، پدر و مادر ، اقوام و نزديكان ، مردم كوچه و بازار ، فرد و جامعه ، از وى در امانند و علاوه بر آن ، از وجودش سود و بهره مى‏برند و در حقيقت كانون مهر و محبتى است كه همگان در فضاى سرد زندگى از گرمى و آتش محبّت او برخوردارند و از وجودش چون كليدى كه قفل هر مشكلى را باز مى‏كند بهره‏ورند .

ورع و ديگر امور مثبت و برنامه‏هاى پسنديده ، همه و همه از ثمرات و محصولات دين است و دين جز محبّت و عشق چيزى نيست .

يعنى دين و قواعد و قوانين و اصول و فروعش ، انسان را به گونه‏اى مى‏سازد كه نسبت به خدا و به خود و ديگران عشق بورزد و مهر و محبّت هزينه كند ، به همين خاطر در معارف حقه اسلاميه آمده كه : دين جز محبّت و محبّت جز دين چيزى نيست .

« الدّينُ هُوَ الحُبُّ وَالحُبُّ هُوَ الدّينُ » ¹³ .

دين همان محبّت و محبّت همان دين است .

و نيز از حضرت امام صادق عليه السلام روايت شده است :

« هَلِ الدّينُ إلاّ الحُبُّ » ¹⁴ .

آيا دين چيزى جز محبّت است ؟

در هر صورت ، ورع و پرهيزگارى كه گوشه‏اى از دين و دين‏دارى است ، در حقيقت مهرورزى به خود و هزينه نمودن محبّت نسبت به ديگران است .

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود :

« جُلَساءُ اللّه‏ِ غَداً أهلُ الوَرَعِ وَالزُّهدِ فِى الدُّنيَا » ¹⁵ .

فرداى قيامت همنشينان خدا اهل ورع و پارسايى و بى‏رغبتان به دنيا هستند .

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :

« خَيْرُ أُمُورِ الدِّينِ الوَرَعُ » ¹⁶ .

در ميان همه امور دين بهترينش ورع و پرهيزگارى است .

و نيز آن حضرت فرمود :

« الوَرَعُ مِصبَاحُ نَجاحٍ » ¹⁷ .

ورع چراغ رستگارى است .

و آن جناب فرمود :

« عَلَيْكَ بِالوَرَعِ فَإنَّهُ عَونُ الدِّينِ وَشِيمَةُ المُخلِصِينَ » ¹⁸ .

تو را به ورع و پرهيزگارى سفارش مى‏كنم ، زيرا ورع كمك دين و اخلاق مخلصان است .

سكوت

زبان ـ به تعبير اهل دل و بيان عارفان صادق ـ درنده‏اى است كه بايد آن را در صندوق دهان حبس كرد و جز در مواقع ضرورت به فضاى آزاد نفرستاد .

كسى كه از سخن باطل ، كلام ناحق ، امور ناپسند ، غيبت و تهمت ، مطلب منافقانه و مسخره كردن مردم سكوت مى‏كند ؛ درى از درهاى بسيار مهم نجات را به روى خود مى‏گشايد و در حقيقت با سكوت خود زمينه امان از عذاب‏هاى ويژه زبان را براى خود فراهم مى‏نمايد و در نتيجه به جسم و جان خود رحم مى‏كند و مهر و محبّت مى‏ورزد و از طرفى ديگران را با زبانش نسبت به آنان مورد مهر و محبّت قرار مى‏دهند .

آن كه ملازم خاموشى و سكوت و سخن‏گويى‏اش كم و اندك است ، زبانش سبب سعادت دنيا و آخرت او و سخن و كلام حكيمانه و استوارش عامل پاداش با ارزش به ويژه در قيامت براى وى است .

حضرت امام صادق عليه السلام در روايتى مى‏فرمايد :

گروهى از گذشتگان سكوت را فرا مى‏گرفتند ولى شما سخن گفتن و پر حرفى را فرا مى‏گيريد ¹⁹ .

پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله فرمود :

« فَأصْمِتْ لِسَانَكَ إلاّ مِنْ خَيْرٍ . . . » ²⁰ .

جز در سخن نيك زبانت را به خاموشى وادار كن . . .

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در وصف مؤمن مى‏فرمايد :

« . . . كَثِيرٌ صَمْتُهُ مَشْغُولٌ وَقْتُهُ . . . » ²¹ .

. . . خاموشى و سكوتش بسيار و وقت او مشغول به خدمت و عبادت است . . .

حضرت امام رضا عليه السلام مى‏فرمايد : « إنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أبْوَابِ الحِكْمَةِ إنَّ الصَّمْتَ يَكْسِبُ المَحَبَّةَ إنَّهُ دَليلٌ عَلى كُلِّ خَيرٍ » ²² .

سكوت و خاموشى درى از درهاى حكمت است ، سكوت و خاموشى سبب به دست آوردن محبّت است ، سكوت و خاموشى راهنماى به سوى هر خير و نيكى است .

خوف

خوفى كه در آيات قرآن و روايات مطرح است ، محصول ايمان به حقايق و باور كردن قرآن و به ويژه يقين به قيامت و حوادث آن است .

انسان وقتى به حق بودن قرآن و نبوت و امامت اعتماد كند ـ كه البته با فراوان بودن دلايل و براهين ثابت كننده حق بودن اين سه منبع بايد اعتماد نمايد و آيات قرآن و فرهنگ پاك نبوت و امامت را باور كند و به يقين برسد كه همه خوبى‏ها در قيامت داراى پاداش و همه زشتى‏ها در قيامت داراى تعذاب و عقاب و جريمه سنگين است ـ بى‏ترديد از سرزمين قلبش نهال خوف مى‏رويد و با ازدياد باور و يقين تبديل به درخت ريشه‏دار و ثابت و استوار مى‏گردد و با كمك اين خوف ، از هر گناه و معصيتى كناره مى‏گيرد و به شدت مى‏ترسد كه وارد فسق و فجور شود و حضرت حق را از خود ناراضى و متنفر نمايد .

حضرت امام صادق عليه السلام در توضيح آيه شريفه : وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأْوَى ²³ .

و اما كسى كه از مقام و منزلت پروردگارش ترسيده و نفس را از هوا و هوس بازداشته است ؛ * پس بى‏ترديد جايگاهش بهشت است .

مى‏فرمايد :

« مَنْ عَلِمَ أنَّ اللّه‏َ يَرَاهُ وَيَسْمَعُ مَا يَقُولُ وَيَعْلَمُ مَا يَعمَلُهُ مِنْ خَيرٍ أو شَرٍّ فَيَحجُزُهُ ذَلِكَ عَنِ القَبِيحِ مِنَ الاْءَعْمَالِ فَذَلِكَ الَّذِى خَافَ مَقَامَ رَبَّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الهَوى » ²⁴ .

كسيكه بداند و يقين داشته باشد خدا او را مى‏بيند و آنچه را مى‏گويد مى‏شنود و آنچه از خوبى و بدى انجام دهد آگاه است و در نهايت اين توجه و يقين او را از اعمال زشت باز دارد از كسانى است كه از مقام پروردگارش [ كه دادگاه قيامت يا عذاب دوزخ يا عدل الهى است ] ترسيده و خود را از اجابت خواسته‏هاى بى‏محاسبه باز داشته است .

اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد :

« مَنْ خَافَ رَبَّهُ كَفَّ ظُلْمَهُ » ²⁵ .

كسيكه از پروردگارش بترسد ، از ظلم و ستمش نسبت به ديگران جلوگيرى مى‏كند .

خائف در حقيقت خوفش او را از افتادن در ورطه هلاكت و دچار شدن به عذاب قيامت حفظ مى‏كند و نهايتاً خائف ، از طريق خوفش به خود مهر مى‏ورزد و با جلوگيرى از ستمش به ديگران رحم مى‏كند .

خائف گرچه بر اثر خوفش وارد گناه و معصيت نمى‏شود ولى به همين مقدار كه يقين دارد براى مجرمان عذاب شديد و سختى آماده شد ، به گريه مى‏افتد و خوف از عذاب حق روز به روز بر گريه‏اش مى‏افزايد و محصول و ميوه اين خوف و به ويژه گريه و ناله ، رقت قلب و تصفيه دل و ظهور عشق به نجات از عذاب و مايه تحقق مهرورزى به خود و ديگران است .

شرم