مى‏كندند ، بدون آن كه آن‏ها را از آن كار باز دارد ، به آنچه به آن مشغول بود روى آورد و آن دو كودك را از آن كار نهى نكرد ، خداوند به زمين فرمان داد كه بنده‏ام را فرو بر . . .

كبوتر

كبوتر در فرهنگ دنياى امروز نماد صلح و دوستى و امنيت عمومى است . برخى از نهادهاى صلح طلب ، كبوترى كه شاخه زيتونى در منقار گرفته ، نماد خود قرار داده‏اند ، به اين خاطر است كه هر وقت مردم بخواهند نارضايتى و نفرت خود را از جغد جنگ و آثار شوم آن ابراز دارند و به آن اعتراض كنند ، كبوترهاى سفيد را به پرواز در مى‏آورند .

كبوتر در مسجدالاحرام و مسجدالنبى و حرم امامان اهل بيت عليه السلام نشانه امنيت و آزادى و الفت و محبت است كه از روزگار حضرت اسماعيل عليه السلام به اين سو وجود داشته و وجود خواهد داشت .

در روايات و اخبار پيامبر و اهل بيت قدس سرهما ـ بر خلاف تلقى امروزيان ـ توصيه شده كه در خانه‏ها ، كبوتر نگهدارى شود چون عامل انس و الفت و آرامش درونى است .

اينك گزينه رواياتى كه مورد اهتمام راويان بوده و در منابع مختلف روايتى آمده است ؛

حضرت امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد :

« أَلْحَمامُ مِنْ طِيُورِ الاْءنْبِياءِ » ¹ .

« كبوترها از پرندگان پيامبران هستند » .

باز امام صادق عليه السلام مى‏فرمايند :

« ألْحَمامُ طَيْرٌ مِنْ طِيُورِ الاْءَنْبِياءِ صلي الله عليه و آله الَّتِى كانُوا يُمَسِكُونَ فِى بِيُوتِهِمْ . . . » ² .

كبوتر يكى از پرندگان انبياء بوده است كه در خانه نگه مى‏داشته‏اند . . .

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد :

« إِنَّ أوَّلَ حَمامٍ كانَ بِمَكَّةَ حَمامٌ كانَ لإسْماعِيلَ » ³ .

« نخستين كبوترى كه در مكه بوده از آن اسماعيل بود » .

امام صادق عليه السلام باز فرموده :

« هَذِهِ الحَمَامُ ـ حَمَامُ الْحَرمِ ـ هِىَ مِن نَسْلِ حَمَامِ اِسمَاعِيلَ بنَ إبرَاهِيمَ الَّتِى كَانَتْ لَه » ⁴ .

« اين كبوتر ـ كبوتر حرم ـ از نسل كبوتران اسماعيل فرزند ابراهيم است كه مال او بود » .

از امام جعفر صادق عليه السلام نقل كرده‏اند :

« كَانَ فِى مَنزِلِ رَسولِ اللّه‏ِ صلي الله عليه و آله زَوجُ حَمَامٍ أحمَرٍ » ⁵ .

« در خانه پيامبر صلي الله عليه و آله يك جفت كبوتر سرخ رنگ بود » .

ابوحمزه ثمالى گويد :

« نوه دختريم كبوترانى داشت ، از روى خشم و غضب آن كبوتران را سر بريدم سپس عازم مكه شدم ، پيش از طلوع آفتاب بر امام محمد باقر عليه السلام درآمدم ، وقتى آفتاب طلوع كرد ، كبوتران بسيارى در آن ديدم ، به خود گفتم كه مسائلى از او [ امام عليه السلام ] مى‏پرسم و پاسخ‏هاى ايشان را به قلم مى‏آورم ، در اين گير و دار دلم مشغول كارى بود كه از من سر زد كه همان سر بريدن بى‏جهت كبوتران بود ، در دل به خود گفتم : اگر هيچ خيرى در كبوتران نبود [ امام عليه السلام ] نگهدارى نمى‏كرد ، در اين هنگام امام باقر عليه السلام به من گفت :

ـ يا اباحمزه تو را چه شده است ؟

گفتم : خير است يابن رسول اللّه‏ ،

فرمود : گويا دلت در جاى ديگرى است ؟

گفتم : آرى ، به خدا سوگند !

داستان را نقل كردم و به وى گفتم كه كبوترها را سر بريدم و اكنون از كثرت كبوترهايى كه دارى در تعجبم .

امام باقر عليه السلام فرمود :

ابوحمزه ، چه كار بدى كردى ، آيا نمى‏دانى كه زيان سرگرمى زمينيان را به تكان خوردن كبوتران از كودكانمان دور مى‏كنيم ؟ [ و نمى‏دانى ] كه آن‏ها در پايان شب براى نماز بانگ اذان بر مى‏آورند ؟ ! براى هر يك [ از كبوتران ] دينارى صدقه بده چون آن‏ها را از روى خشم كشتى »⁶ .

عبدالكريم بن صالح گويد :

« دَخَلْتُ على ابى عبدِاللّه‏ِ عليه السلام فَرَأيْتُ عَلى فِراشِهِ ثَلاثَ حَماماتٍ خُضرٍ قَدْ ذَرَقْنَ عَلى الفراشِ فقلتُ : جُعِلْتُ فِداكَ هؤلاءِ الحِمامِ تَقْذِرُ الفِراشَ فَقالَ : لا ، إنّهُ يُسْتَحَبُّ أنْ يُمْسَكْنَ فى الْبَيْتِ » ⁷ .

« بر ابوعبداللّه‏ ( امام صادق عليه السلام ) وارد شدم ، سه كبوتر سبز ديدم كه بر رختخواب فضله كرده‏اند ، گفتم : جانم به فدايت ! اين كبوترها رختخواب را نجس مى‏كنند ؛ امام فرمود : نه ، مستحب است كه در خانه نگهدارى شوند » .

ابوخديجه مى‏گويد كه امام عليه السلام را شنيدم مى‏فرمود :

« شَكَى رَجُلٌ الى النبِىِّ صلي الله عليه و آله الوَحْشَةَ فَأَمَرَهُ أَنْ يَتَّخِذَ فِى بَيْتِهِ زَوْجَ حَمامٍ » ⁸ .

« مردى نزد پيامبر صلي الله عليه و آله از تنهايى درد دل كرد ، پيامبر به او فرمان داد كه يك جفت كبوتر در خانه نگهدارى كند » .

زيد شحام آورده :

« ذَكَرْتُ الْحَمامَ عِنْدَ أَبِى عبدِاللّه‏ِ صلي الله عليه و آله فَقالَ : اتَّخِذُوها فِى مَنازِلِكُمْ فَإِنَّها مَحْبُوبَةٌ لَحِقَتْها دَعْوَةُ نُوحَ عليه السلام وَهِى آنَسُ شى‏ءٍ فِى الْبُيُوتِ » ⁹ .

« در حضور امام صادق عليه السلام از كبوتران ياد شد ، امام فرمود : آن‏ها در خانه نگاه داريد كه دوست داشتنى هستند و دعاى نوح بدانها رسيده و مأنوس‏ترين چيز در خانه‏اند » .

محمد بن ابى حمزه از عثمان بن الاصبهانى نقل مى‏كند :

« إسْتَهْدانِى اسماعيلُ بنُ أبى عبدِاللّه‏ِ عليه السلام فَأَهْدَيْتُ لَهُ طَيْراً راعِبيّاً ، فَدَخَلَ ابوعبدِاللّه‏ِ عليه السلام فَقالَ : اجْعَلُوا هَذَا الطَّيرِ الرَّاعِبى مَعِى فِى الْبَيْتِ يُؤنِسُنِى، قَال ، وقالَ عثمانُ : دَخَلْتُ على ابى عبدِاللّه‏ِ عليه السلام وَبَيْنَ يَدَيْهِ حَمامٌ يفتُّ لهنَّ خُبْزاً » ¹⁰ .

« اسماعيل فرزند امام صادق عليه السلام از من هديه‏اى خواست ، يك كبوتر راعبى ¹¹ به او هديه كردم ، در اين هنگام امام صادق عليه السلام وارد شد و فرمود : اين كبوتر راعبى را در خانه با من بگذاريد تا با من انس گيرد .

محمد بن ابى حمزه [ باز ] از عثمان نقل مى‏كند :

[روزى ] بر امام صادق عليه السلام وارد شدم ، پيش روى او كبوترانى بودند كه براى آن‏ها نان ريز ريز مى‏كرد .

ابوهريره آورده : « أنَّ رَسولَ اللّه‏ِ صلي الله عليه و آله رَأَى رجلاً يَتْبَعُ حَمامَةً ، فَقالَ : شيطانٌ يَتْبَعُ شَيْطاناً » ¹² .

« رسول خدا صلي الله عليه و آله مردى را ديد كه كبوترى دنبال مى‏كند ، فرمود : شيطانى به دنبال شيطانى است » .

« برخى از اهل علم روايت را بر اعتياد كبوتردار به اشتغال بدان و رفتن بر بام‏ها كه باعث مى‏شود بر خانه‏هاى همسايگان اشراف پيدا كند ، حمل كرده‏اند »¹³ .

ابراهيم بن هاشم از برخى راويان آورده :

« ذُكِرَ الحَمامُ عِندَ أبى عبدِاللّه‏ِ عليه السلام فقالَ لَهُ رَجُلٌ إنَّه بَلَغَنِى أَنَّ عُمرَ رَأى حَماماً يَطِيرُ وَرَجُلٌ تَحْتَهُ يَعَدُ وفقالَ عُمرُ : شيطانٌ يَعْدُو تَحْتَهُ شَيْطانٌ فَقالَ أبوعبدِاللّه‏ِ عليه السلام : ما كانَ اسماعيلُ عِنْدَكُمْ ؟ فقيل : صِدِّيقٌ فقال : فإنَّ بَقِيَّةَ حَمامِ الْحَرَمِ مِنْ حَمامِ اسماعيلَ عليه السلام » ¹⁴ .

« در محضر امام صادق عليه السلام از كبوتران ياد شد ، مردى به امام گفت :

ـ شنيدم كه كبوترى پرواز مى‏كرد و مردى در زير آن مى‏دويد ، عمر گفت : شيطانى در زير شيطانى مى‏دود !

امام صادق عليه السلام فرمود :

اسماعيل نزد شما چگونه آدمى است ؟

آن مرد گفت :

ـ صدّيق ( به غايت راستگو و درست رفتار ) .

امام عليه السلام فرمود :

ـ باقى مانده كبوترهاى حرم از كبوترهاى اسماعيل است » .

پندار ناپايدار

شايد كسانى ـ از روى توهم ـ بين اين روايت و روايت سابق كه هم منابع شيعى نقل كرده و هم منابع سنى ، تعارض ببينند ، به عبارت ديگر ، روايت سابق را مؤيد سخن عمر بدانند نه سخن امام صادق عليه السلام . . . ولى اگر دقت شود خواهيم ديد كه روايت سابق ، مؤيد سخن عمر نيست ـ و به اصطلاح فقيهان ـ مى‏توان بين روايت منقول از پيامبر صلي الله عليه و آله و روايت منقول از امام صادق عليه السلام ، به راحتى جمع عرفى كرد ، چگونه ؟ چون در سخن پيامبر صلي الله عليه و آله آمده بود :

ـ شيطان يتبع شيطان ( = يك شيطان شيطان ديگرى را دنبال مى‏كند ) .

و در سخن عمر :

ـ شيطان يعدو تحت شيطان ( = شيطانى تحت شيطانى مى‏دود ) .

مى‏توان گفت آنچه مورد نهى پيامبر صلي الله عليه و آله است ، دنبال كردن كبوتر است كه مثلاً سبب رفتن بر پشت بام‏ها و عصيان خداوند مى‏شود چنان‏كه از كلمه « يتبع » بر مى‏آيد و بنابر اين كبوتر دچار شيطنت عارضى مى‏شود چنان‏كه هر انسانى ممكن است دچار شيطنت عارضى بشود چون كبوتر ، علت نافرمانى خداوند شده است و به همان سبب افرادى كه آن‏ها را دنبال مى‏كنند ، به شيطان توصيف مى‏شوند .

آنچه بيهقى در تفسير روايت پيامبر صلي الله عليه و آله از اهل علم آورده و همچنين روايات فراوانى كه پيش از اين در باره كبوتر برشمرديم ، مؤيد اين برداشت است .

و اما كبوترى كه در حال پرواز در آسمان است و كسى در زير آن و بر روى زمين بدود كه آن را به چنگ بياورد ، چرا به شيطنت وصف شود ؟ ! و چرا آن مرد كه در زير آن مى‏دود ، به شيطانى بودن متصف گردد ؟ !

به نظر مى‏آيد كه عمر سخن پيامبر صلي الله عليه و آله را شنيده اما در تطبيق آن به خطا رفته است ـ والعصمة لأهلها ـ . . .

باز هم مهر به كبوتر

ابن عباس آورده :

« مَرَّ النبىُّ بِرَهْطٍ مِنَ الأَنْصارِ وَقَدْ نَصَبُوا حَمامَةً يَرْمُونَها فَقالَ : لا تَتَّخِذُوا شَيْئاً فِيْهِ الرُّوحُ غَرَضَاً » ¹⁵ .

« پيامبر صلي الله عليه و آله بر گروهى از انصار گذشت در حالى كه كبوترى را نشانه گرفته بودند و به آن [ چيز ] پرتاب مى‏كردند ، پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود : هيچ جاندارى را نشانه [ آماج ] قرار ندهيد » .

چنان‏كه اشاره شد ، روايات درباره كبوتران ، فراوان است و ما تنها گزيده‏اى از آن‏ها را آورديم ، بى‏شك جويندگان مى‏توانند از منابع ، رواياتى بيش از آنچه آمد بيابند .

گنجشك

گنجشك پرنده‏اى است كوچك از دسته سبكبالان و از دسته مخروطى نوكان كه خانواده خاصى را به نام خانواده گنجشكان به وجود مى‏آورد¹⁶ .

در زبان عربى به گنجشك نر « عصفور » گويند و به ماده آن « عصفوره » . در كتاب « سفينة البحار » به عنوان « العصفور وانواعه » آمده :

« ومن انواعه القبرة والبلبل والصعوة والعندليب والصافر » .

« و از انواع آن ، چكاوك است و هزار دستان و صعوه¹⁷ و عندليب ( شايد عندليل باشد كه نوعى گنجشك است ) و صافر ( گفته‏اند همان چكاوك است ) » .

بنابر اين عصفور اسم عام است و از اين رو در تعريف آن گفته‏اند :

هر پرنده‏اى كه از كبوتر كوچك‏تر باشد .

به نظر مى‏آيد طريحى در « مجمع البحرين » همين معنى را اراده كرده است .

پس نام عصفور اسم عام است و به اين جهت ما به عنوان گنجشك يا عصفور به پرنده‏اى اشاره مى‏بريم كه به اصطلاح از خانواده گنجشكان است هر چند كه در استعمال رايج نام گنجشك يا عصفور بر آن صدق نكند . و اينك احاديث اين باب :

ابوحمزه ( ثابت بن دينار ) ثمالى گويد :

« كُنْتُ مَعَ عَلى بْنِ الحُسَينِ عليه السلام فى‏دارِهِ وفيها عَصافِيرٌ وَهُنَّ يَصِحْنَ فَقالَ لِى : أتَدْرِى ما يَقُلْنَ هؤُلاءِ الْعَصافِيْرُ ؟ قلتُ : لا أدْرِى ، قَالَ يُسَبِّحْنَ رَبَّهُنَّ وَيُهَلِّلْنَ وَيَسْأَلْنَهُ قُوْتَ يَوْمِهِنَّ ثُمَّ قالَ : يا أَباحَمْزَهَ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ وَأُوِتِينَا مِن كُلِّ شَى‏ءٍ ¹⁸ » ¹⁹ .

« با على بن الحسين عليه السلام در خانه‏اش بودم و در آن گنجشك‏هايى بود كه بانگ بر مى‏آوردند ، وى به من فرمود : آيا مى‏دانى چه مى‏گويند ؟ گفتم :

2 ـ بحار الأنوار : 61/302 ، باب 11 ، حديث 4 . نمى‏دانم ، فرمود : خداى خود را تسبيح مى‏گويند و تهليل مى‏كنند و قوت امروزشان را درخواست مى‏نمايد ، سپس فرمود : . . . زبان مرغان به ما آموخته شده و همه چيز به ما داده شده است . . . » .

اى انسان ! عبرت گير

سعدى مى‏گويد :

ياد دارم كه شبى در كاروانى ، همه شب رفته بودم و سحر در كنار بيشه‏اى خفته . شوريده‏اى كه در آن سفر همراه ما بود ، نعره‏اى برآورد و راه بيابان گرفت و يك نفس آرام نيافت . چون روز شد گفتمش : آنت چه حالت بود ؟ گفت : بلبلان را ديدم كه به نالش در آمده بودند ، از درخت و كبكان از كوه و غوكان در آب و بهايم از بيشه ، انديشه كردم كه مروّت نباشد همه در تسبيح و من به غفلت خفته .

مهر گنجشكان

سليمان جعفرى گويد :

« سَمِعْتُ ابَا الحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ : لا تَقْتُلوا القُبَّرَةَ وَلا تَأْكُلُوا لَحْمَها فأنَّها كثيرةُ التَّسْبِيْحِ‏وَتَقوُلُ فى آخِرِ تَسْبيحِهَا : لَعَنَ اللّه‏ُ مُبغِضى آلِ مُحَمَّدٍ » ²⁰ .

« امام ابالحسن الرضا عليه السلام را شنيدم كه مى‏گفت : چكاوك را نكشيد و گوشت آن را نخوريد كه بسيار تسبيح گوى است و در آخر تسبيحش مى‏گويد : لعنت خدا بر دشمنان آل محمد » .

امام ابن الحسن الرضا عليه السلام از پدر از نياى عليه السلام خود آورده : « لا تَأْكُلُوا القُنْبَرَةَ وَلا تَسُبُّوها وَلا تُعْطُوهَا الصِّبْيانَ يَلْعَبُونَ فَإِنَّها كَثِيْرَةِ التَّسْبِيْحِ للّه‏ِِ وتَسبيحُهَا : لَعَنَ اللّه‏ض مُبغِضى آلِ مُحَمَّدٍ » ²¹ .

« مرغ چكاوك را نخوريد و دشنام ندهيد و به كودكان نسپاريد كه با آن بازى كنند كه بسيار تسبيح گوى است و تسبيح آن : لعنت خدا بر دشمنان آل محمد است » .

عبدالرحمن بن عبداللّه‏ مى‏گويد :

« رسول خدا صلي الله عليه و آله در منزلگاهى فرود آمد ، شخصى به سوى درختى رفت تخم حمره‏اى ( حمره پرنده‏اى است سرخ رنگ كه در فارسى زورك يا ژورك گويند ) از آن درخت بيرون آورد ، حمره پرزنان بر بالاى سر پيامبر صلي الله عليه و آله و اصحابش آمد ، پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود : كدام يك شما اين را مصيبت زده كرده است ؟

مردى از آن قوم گفت : من تخمى از آن برگرفتم ، پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود : آن را بازگردان »²² .

عبداللّه‏ بن مسعود گويد :

« كُنّا مَعَ رَسُولِ اللّه‏ِ صلي الله عليه و آله فى سَفَرٍ فَانْطَلَقَ لِحاجَةٍ فَرَأَيْنا حُمَّرَةٌ مَعَها فَرْخانِ فَأَخَذَنا فَرْخَيْها فَجاءَتَ الْحُمَّرةُ فَجَعَلَتْ تَفْرُشُ فَجاءَ النبىُّ صلي الله عليه و آله فَقالَ : مَنْ فَجَع هذِهِ بِوَلَدِها ؟ رُدُّوا وَلَدَها إِلَيْها . . . » ²³ .

« در سفر با رسول خدا صلي الله عليه و آله بوديم ، وى در پى حاجت خود رفت ، حمره‏اى ديديم كه دو جوجه با آن بود ، جوجه‏ها را در ربوديم ، حمره آمد و شروع به پرزدن كرد ، پيامبر از راه رسيده ، فرمود : چه كسى اين را به فرزندانش داغدار كرده ؟ فرزندانش را به آن باز گردانيد . . . » .

اين روايت دنباله‏اى دارد بدين گونه :

« ورأى قرية نمل قد حرقناها ، فقال : من حرق هذه ؟ قلنا : نحن ، قال : إنه لاينبغى آن يُعذب بالنار إلا رب النار » .

« . . . و لانه مورچه‏اى را ديد كه آتش زده بوديم ، فرمود : چه كسى اين را آتش زده ؟ گفتيم : ما ، فرمود : سزاوار نيست كه كسى به آتش عذاب كند مگر آفريننده آتش » .

و باز در پاورقى همين صفحه ( ص 88 ) آمده :

« وقد روى عن النبى صلي الله عليه و آله انه قال : « إن نبياً من الانبياء نزل على قرية نمل فقرصته نملة فامر بالنمل فأحرقت فاوحى إليه : ألا نملة واحدة » .

« از نبى اكرم صلي الله عليه و آله روايت شده كه فرمود : پيامبرى از پيامبران بر لانه مورچگانى فرود آمد ، مورچه‏اى وى را گزيد ، فرمان داد مورچگان را آتش زدند ؛ خداوند بدو وحى كرد : آيا بيش از يك مورچه بود ؟ » .

در حياة الحيوان آمده :

« هيچ پرنده يا درنده يا بهيمه‏اى نيست كه از گنجشك بر جوجه‏هايش پر عاطفه‏تر و عاشق‏تر باشد و اين چيزى است كه در هنگام ربودن جوجه‏هايش مى‏توان ديد »²⁴ .

نمونه‏اى از مهروزى گنجشكان

بيهقى و ابن عساكر به سند خود از ابن مالك روايت مى‏كنند كه گفت :

« مَرَّ سُلَيْمانُ بنُ داودَ بِعُصْفُورٍ يَدُوْرُ حَوْلَ عُصْفُورَةٍ فَقالَ لأصْحابِهِ : أَتَدْرُونَ ما يَقُولُ ؟ قَالُوا : وَما يَقَولُ يا نَبِىَّ اللّه‏ِ قالَ : يَخْطُبُها إلى نَفْسِهِ وَيَقولُ : تُزَوَّجِيْنِى أُسْكِنْكِ أىَّ قُصُورِ دِمَشْقِ شِئْتِ ، قالَ سُلَيمانُ : وَقُصورُ دِمَشْقٍ مَبْنِيَّةٍ بِالصَّخْرِ لا يَقْدِرُ أَنْ يُسْكِنَها ، لكِنْ كُلَّ خاطِبٍ كذَّابٌ » ²⁵ .

« سليمان بن داود بر گنجشكى گذر كرد كه به دور گنجشك ماده‏اى مى‏چرخيد ، به اصحاب خود گفت : مى‏دانيد چه مى‏گويد ؟ گفتند : چه مى‏گويد اى پيامبر خدا ؟ گفت : از آن خواستگارى مى‏كند و مى‏گويد : با من همسرى كن ، در هر يك از كاخ‏هاى دمشق كه بخواهى تو را سكنى مى‏دهم ، سليمان گفت : در صورتى كه كاخ‏هاى دمشق از سنگ بنا شده ، نمى‏تواند كه سكنى دهد ولى هر خواستگارى دروغ گوست ؟ ! »

در روايت آمده :

« إنَّ سُليمانَ عليه السلام رَأى عُصْفُوراً يَقولُ لِعُصْفُورَةٍ : لِمَ تَمْنَعِيْنَ نَفْسَكِ مِنِّى وَلَو شِئْتُ أَخَذْتُ قُبَّةَ سُليمانَ بِمِنْقارِى فَالْقَيْتُها فِى‏البحرِ فَتَبَسَّمَ سُلَيمانُ مِن كَلامِهِ ثُمَّ دَعاهُما وقالَ لِلعُصْفورِ : أَتُطِيْقُ أَنْ تَفْعَلَ ذَلِكَ ؟ فَقَالَ : لا يا رَسُولَ اللّه‏ِ صلي الله عليه و آله وَلكنَّ الْمَرْءَ قَدْ يُزيِّنُ نَفسَهُ وَيُعَظِّمُها عِنْدَ زَوْجَتِهِ وَالْمُحِبُ لا يُلامُ على ما يَقولُ فَقالَ سُليمانُ لِلْعَصْفُورَةٍ : لِمَ تَمْنَعِيْهِ مِنْ نَفْسِكِ وَهُو يُحبُّكِ ؟ فَقالَت : يا نَبِى اللّه‏ِ انّه لَيْسَ مُحِبّاً وَلكنَّهُ مُدَّعٍ لانَّه يُحِبُ مَعِى غَيْرى فَأثرًّ كَلامُ العصفورةِ فى قلب سليمان عليه السلام وَبَكى بَكاءً شديداً واحْتَجَبَ عن الناسِ اربعينَ يَوْماً يَدْعُواللّه‏َ أَنْ يُفْرِغَ قَلْبَهُ لِمَحَبَّتِهِ وَأَنْ لا يُخالِطُها بِمَحَبَّةِ غَيْرِه » ²⁶ .

« سليمان عليه السلام گنجشك نرى را ديد كه به گنجشك ماده‏اى مى‏گويد : چرا از من امتناع‏دارى ؟ اگر بخواهم گنبد سليمان را با نوك خود بر مى‏دارم و در دريا مى‏اندازم ! سليمان از سخن گنجشك لبخندى زده ، هر دو را فراخواند و گفت : توانش را دارى كه چنين كنى ؟ گنجشك گفت نه اى رسول خدا ولى مرد ممكن است خود را براى زنش آراسته كند و بزرگ بنماياند و عاشق بر گفته‏اش سرزنش نمى‏شود !

سليمان عليه السلام به گنجشك ماده گفت : چرا از او امتناع‏دارى و او تو را دوست مى‏دارد ؟ گنجشك ماده گفت : اى پيامبر خدا ! او عاشق نيست مدعى عشق است چون با من ديگرى را عاشق است !

اين سخن در دل سليمان اثر كرد و سليمان به شدت گريست و چهل روز از مردم دورى گزيده ، خداوند را مى‏خواند تا دلش را براى عشق او خالى كند و عشق بدو را با عشق به ديگران نياميزد » .

از « حياة الحيوان » آورده‏اند :

چون شهرى از مردمش خالى شود ، گنجشكان از آن شهر كوچ مى‏كنند و چون باز گردند ، گنجشكان نيز باز مى‏آيند²⁷ .

از قول ابن عمر آورده‏اند :

« ما مِنْ انسانٍ يَقْتُلُ عُصْفُوراً فَما فَوْقَها بِغَيْرِ حَقِّها إلاّ سَأَلَهُ اللّه‏ُ عَنْها يَوْمَ القيامَةِ ، قيلَ : وَما حَقُّها ؟ قالَ : أنْ تَذْبَحَها فَتأكُلَها وَلا تَقْطَعَ رَأسَها فترْمِىْ بِها » ²⁸ .

« هيچ انسانى نيست كه گنجشكى يا از آن بزرگتر را به ناحق بكشد مگر اين كه خداوند در روز قيامت درباره آن بازخواست كند ، گفته شد : حقش چيست ؟ گفت : اين است كه آن را سر ببرى و بخورى نه اين كه سر بكنى و آن را پرتاب كنى » .

عمرو بن زيد از پدر خود آورده :

« ما مِنْ أحدٍ يَقْتُلُ عُصْفُوراً ! إلاّ عَجَّ يَوْمَ الْقِيامةِ يَقولُ : يا ربِّ ! هذا قَتَلَنِى عَبَثَاً فَلا هُو انْتَفَعَ بِقَتْلِى وَلا هُوَ تَرَكَنِى فَأعِيْشُ فى ارْضِكَ » ²⁹ .

« هيچ كس نيست كه گنجشكى را بكشد مگر اين كه در روز قيامت فرياد بر آورد ، بگويد : اين [ شخص ] مرا بى‏جهت كشته ، نه از كشتن من سود جسته و نه مرا رها گذاشته تا بر زمين تو معيشت كنم » .

چنان‏كه اشاره شد ، احاديث درباره مهرورزى به گنجشكان فراوان است و ما در اينجا تنها بهين شمارى از آن آورديم و با اين تقرير سخن در مورد گنجشكان را به پايان مى‏بريم .

جانوران آزاررسان

تاكنون بحث پيرامون جانوران بى‏آزار و عواطف حاكم بين آنها بود لازم است به اين نكته نيز اشاره شود كه در منابع روائى خاصه و عامه مطابى نيز پيرامون جانوران آزار رسان آمده است كه بررسى موضوعى و حكمى آن از اين مجال خارج است لكن بصورت اختصار به برخى از اين مطالب اشاره مى‏شود .

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مى‏فرمايد :

« خَمسٌ فَواسِقُ تُقْتَلْ فى الحِلِّ وَالحَرَمِ الغُرابُ والحِدَاةُ والكَلبُ والحَيَّةُ والفَأرةُ » ³⁰ .

« پنج جاندار ، بدكار هستند ، در حل و حرم كشته مى‏شوند : كلاغ وزغن و سگ و مار و موش » .

عمر بن عيساى دميرى در كتاب خود « حياة الحيوان » مى‏گويد :

« با ياد كردن اين پنج جاندار به جواز قتل هر حيوان زيانكار اشاره مى‏رود مثل : يوزپلنگ و پلنگ و گرگ و چرخك ( چرغ ) و باشه ( باشق ) و زنبور و كك و پشه خاكى و مارمولك و مگس و مورچه اگر زيان رسان باشد » .

علامه مجلسى قدس سره در پايان باب دهم از كتاب « السماء والعالم » بحار الانوار كه درباره قتل حشرات است ، نتيجه‏گيرى كرده ، مى‏فرمايد :

و اما مارها ، به نظر مى‏آيد كه قتل آن‏ها مطلقاً جايز است مگر مارهاى خانگى اگر به اهل خانه آزارى نرسانند كه در اين صورت احتمال كراهت كشتن آن‏ها هست ولى نمى‏بايد احتراز از كشتن به خاطر توهم گناه در كشتن آن‏ها يا [ترس از] ضرر رساندن به آن‏ها باشد ، با اين همه ، تفصيلى كه در اخبار عامه [در اين باره هست] در اخبارمان نمى‏بينيم .

اما حيوانات آزار رسان ديگر ، هيچ محزورى در كشتن آن‏ها نيست و چنان‏كه آزارى از آن‏ها نرسد ، شايد بهتر است ـ از باب ناروا بودن نه حرمت ـ كشته نشوند به خاطر تعليل‏هايى كه در برخى اخبار وارد شده ، بنابر اين دقت شود . و اما شكنجه كردن حيوان زنده بدون وجود مصلحتى كه بدان فراخواند ، از ديد عقل قبيح است و فحواى برخى اخبار اشاره به منع شكنجه دارد بر اين اساس احوط ترك آن است .

[ لازم به يادآورى است كه ] بيشترين اصحاب ما ـ مگر اندكى ـ به اين احكام نپرداخته‏اند³¹ .

با حيوان زيانكار هم مهربانى كن !

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مى‏فرمايد :

« غُفِرَ لامْرأَةٍ مومِسَةٍ مرَّتْ بِكَلبٍ على رأسِ رَكى يَلْهَثُ كاد يقتله الَطَشُ ، فَنَزَعَتْ خُضَّها فأوثَقَتْهُ بِخمارِها فنَزَعَتْ له مِنَ الماءِ فغُفِرَ لها بذلكَ » ³² .

« گناه زن بدكاره‏اى بخشوده شد كه بر سگى گذشت ، آن سگ بر بالاى چاه آبى بود كه از شدت تشنگى رو به هلاكت داشت ، زن پاى‏افزار خود را درآورده ، با روسرى خود بسته و براى سگ آب كشيده بود ، بدين جهت گناه او بخشوده گرديد » .

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود :

« رَأَيْتُ فِى النارِ صاحِبَةَ الهِّرةِ تَنْهَشُها مُقْبِلَةً وَمُدْبِرةً ، كانَتْ أوْثَقَتْها فَلَمْ تَكُنْ تُطْعِمُها وَلَمْ تُرْسِلُها تأكُلُ من خِشاشِ الارضِ وَدَخَلْتُ فِى الْجَنَّةِ فَرَأَيْتُ فِيها صاحِبَ الْكَلْبِ الذِى أرْواهُ » ³³ .

« در آتش ، زن صاحب گربه را ديدم كه در روى آوردن و پس رفتن ، گوشت او را مى‏كند ؛ اين زن آن گربه را بسته بود ، نه آن را خوراك مى‏داد و نه رها مى‏كرد تا از حشرات زمين تغذيه كند و وارد بهشت شدم كه در آن صاحب آن سگ را ديدم كه آن را سيراب كرد » .

مرام نامه حقوق حيوانات

تا پيش از اين به شكل موردى درباره محبت به حيوانات سخن گفتيم و اكنون به بعضى از روايات اشاره مى‏شود كه به طور كلى درباره محبت به حيوانات داد سخن داده است .

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود :

« إِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ وَتَعالى يُحِبُ الرِّفْقَ وَيُعِيْنُ عَلَيْهِ فَإذا رَكَبْتُمْ الدَّوابَ الْعِجافَ فأنْزِلُوها مَنازِلَها فإنْ كانَتْ الاْءرْضُ مُجْدِبَةً فَأَنْجُوا عَلَيْها وَإنْ كانَتْ مُخْصِبَةً فَانْزِلُوها مَنازِلَها » ³⁴ .

« خداوند نرم خويى را دوست مى‏دارد و بر آن يارى مى‏كند ؛ چون سوار چارپاى نزار شديد ، در منزلشان فرود آوريد [به اندازه توانشان كار بكشيد] اگر زمين خشك و بى‏حاصل بود ، شتاب كنيد تا به آب و علفزار برسيد و اگر سرسبز و خرم بود ، در جاى خود قرار دهيد » .

امام صادق عليه السلام از پدرانش آورده :

« لِلدّابَّةِ على صاحِبِها سِتَّةُ حقوقٍ : لا يُحَمِّلُها فَوْقَ طاقَتِها وَلا يَتَّخِذَ ظُهُورَها مَجالِسَ فَيَتَحدَّثُ عَلَيْهَا وَيَبْدأُ بِعَلْفِها إذا نَزَلَ وَيَعْرِضُ عَلَيْها الماءَ إذا مَرَّ بِهِ وَلا يَسِمُها فى وُجُوهِهِا فإنَّها تُسَبِّحُ » ³⁵ .

« چارپا را بر صاحبش شش حق است : بيش از طاقتش بار نكند ، پشتش را جاى نشستن براى گفت و گو نگيرد و چون فرود آيد بى‏درنگ علف دهد و چون از كنار آب بگذرد آن را بر او عرضه بدارد و در چهره‏اش داغ نزند كه تسبيح گوى خداوند است » .

امام اميرمؤمنان عليه السلام به نقل از پيامبر صلي الله عليه و آله مى‏فرمايد :

« لِلدَّابَّةِ عَلى صاحِبِها خِصالٌ سِتٍ : يَبْدأُ بِعَلْفِها إذا نَزَلَ وَيَعْرِضُ عَلَيْها الماءَ اذا مرَّ بِهِ وَلا يَضْرِبُ وَجْهَها فَإنَّها تُسَبِّحُ بِحَمْد رَبِّها وَلايقِفُ على ظَهْرِها إلاّ فِى سَبْيلِ اللّه‏ِ عزَّوَجَلَّ وَلا يُحَمِّلْها فَوْقَ طاقَتِها وَلا يُكّلِّفُها مِن المَشى إلاّ ما تُطيقُ » ³⁶ .

« شش چيز براى دابه بر صاحبش واجب است : وقتى فرود آيد ، آن را علف دهد و اگر بر آب گذشت ، آب را بدان عرضه كند و صورتش را نزند كه به حمد خدايش تسبيح مى‏گويد و بر پشت آن درنگ نكند مگر در راه خداى عز و جل و بيش از تاب و تحمل‏اش بار نكند و افزون بر توانايى‏اش راه نبرد » .

امام على بن موسى الرضا عليه السلام فرموده :

« مِنْ مُروْئَةِ الرَّجُلِ أَنْ تَكُونَ دَوابَّهُ سِمانَاً » ³⁷ .

« از جوانمردى شخص است كه چارپايانش فربه باشند » .

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد :

« إنَّ لِكُلِّ شَى‏ءٍ حُرْمَةً وَحُرْمَةُ الْبَهَائِمِ فِى وُجُوهِها » ³⁸ .

« هر چيزى را حرمتى است و حرمت بهائم در صورت آن‏هاست » .

اميرمؤمنان على عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله آورده :

« لا تَضْرِبُوا وُجوُهَ الدَّوابِّ وَكُلَ شى‏ءٍ فِيْهِ الروحُ فَإنَّهُ يُسَبِّحُ بِحَمْدِاللّه‏ِ » ³⁹ .

« چهره چارپا و هيچ جاندارى را نزنيد كه تسبيح گوى حمد خداوند است » .

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام درباره چارپايان مى‏فرمايد :

1 ـ بحار الأنوار 62/17 ، باب 3 ، حديث 14 .

2 ـ بحار الأنوار : 62/18 ، باب 3 ، حديث 21 .

3 ـ بحار الأنوار : 62/15 ، باب3 ، حديث 15 .

4 ـ بحار الأنوار : 62/15 ، باب 3 ، حديث 17 .

5 ـ بحار الأنوار : 62/17 ، باب 3 ، حديث 27 .

6 ـ بحار الأنوار : 62/15 ، باب 3 ، حديث 9 .

7 ـ بحار الأنوار : 62/20 ، باب 3 ، حديث 26 .

8 ـ بحار الأنوار : 62/18 ، باب 3 ، حديث 19 .

9 ـ بحار الأنوار 62/18 ، باب 3 ، حديث 20 .

10 ـ بحار الأنوار : 62/19 ، باب 3 ، حديث 25 .

11 ـ راعبى ، قسمى كبوتر كه گويند : لعن بر قتله امام حسين كند ، لغت‏نامه دهخدا : 19/85 .

12 ـ سنن ابى داود : 5/146 ، ح 494 ؛ ابن ماجه در سنن خود همين حديث را از قول عايشه نقل مى‏كند (/23 4 ، ح 376 ) و احمد در مسند خود باز از ابوهريره نقل كرده است ( 3/308 ) اما مستدرك الوسائل حديث را به نقل اميرمؤمنان آورده است ( مستدرك 8/306 ، ح 5 ) .

13 ـ بحار الأنوار : 62/26 .

14 ـ الكافى : 6/548 ، حديث 18 .

15 ـ مسند احمد : 1/297 ، حديث 2705 .

16 ـ فرهنگ معين : 3/340 .

17 ـ صعوه ، مرغى است برابر گنجشك كه بدان سنگانه مى‏گويند ، آبدارك و نژندك هم گفته‏اند ؛ البته در زبان شعر بيشتر لفظ صعوه آمده چنان‏كه عطار گويد :