عصيان و ياغى‏گرى و طغيان ، از اوصاف اهل دوزخ و عبادت و متانت و آرامش ، از اوصاف اهل بهشت است ؛ بخل و كينه و حسد و نفاق و دورويى از اوصاف دوزخيان و جود و نرمى‏دل و يك‏رنگى و يك‏دلى ، از اوصاف بهشتيان است .

امور منفى و شيطانى ـ كه در دنيا گريبان‏گير برخى از مردم است ـ در قيامت به صورت انواع عذاب‏ها ، گريبان‏گير آنان است و امور مثبت و الهى ـ كه در دنيا زينت گروهى از مردم است كه حسنات اخلاقى و مهرورزى است ـ در آخرت به شكل انواع نعمت‏ها جلوه مى‏كند .

نظام هستى بر اين پايه مقرر شده كه همه بدى‏ها در قيامت به صورت عذاب ظهور كند و همه خوبى‏ها در محشر به صورت بهشت درآيد و به عبارت ديگر در نظام استوار هستى ، بدى‏ها آتش و عذاب و خوبى‏ها نعمت و آسايش است .

پس كسى كه آلوده به گناه است نسبت به خود در بى‏رحمى و بى‏مهرى است و كسى كه آراسته به حسنات است نسبت به خود در محبّت و مهرورزى است .

خداوند در قيامت با دوزخيان در كمال بى‏مهرى و با درشتى و خشونت سخن مى‏گويد چنان كه در قرآن مجيد آمده :

دوزخيان به خدا مى‏گويند :

رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ * قَالَ اخْسَئُوا فِيهَا وَلاَ تُكَلِّمُونِ ¹⁵ .

پروردگارا ! ما را از دوزخ بيرون آر ، پس اگر [ به بدى‏ها و گمراهى‏ها [ بازگشتيم ، بى‏ترديد ستمكار خواهيم بود . * [ خدا [مى‏گويد : [ اى سگان ! [در دوزخ گم شويد و با من سخن مگوييد !

و با بهشتيان در كمال مهر و محبّت و نرمى و عاطفه سخن مى‏گويد تا جايى كه در قرآن مجيد آمده :

سَلاَمٌ قَوْلاً مِن رَّبٍّ رَّحِيمٍ ¹⁶ . با سلام [ ى پرارزش و سلامت‏بخش ] كه گفتارى از پروردگارى مهربان است .

و فرشتگان از هر جانب به آنان وارد شوند و گويند :

سَلامٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ . . . ¹⁷ . [ و به آنان گويند : ] سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان [ در برابر عبادت ، معصيت و مصيبت ] . . .

و خود نيز با يكديگر با مهر و محبّت سخن مى‏گويند و از گذشته مثبت و خوب خود با هم حرف مى‏زنند : وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءَلُونَ*قَالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِى أَهْلِنَا مُشْفِقِينَ*فَمَنَّ اللّه‏ُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ*إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ ¹⁸ .

و به يكديگر روى مى‏كنند [ و از احوالات گذشته ] از هم مى‏پرسند . * مى‏گويند : ما پيش تر [ در دنيا [در ميان كسان خود [ از عذاب امروز [ ترسان بوديم ؛ * ولى خدا بر ما منت نهاد و ما را از عذاب مرگبار حفظ كرد . * از پيش او را [ براى نجات از عذاب [مى‏خوانديم ؛ زيرا كه او نيكوكار و مهربان است .

دوزخيان در دوزخ با يكديگر به خشونت و بدزبانى سخن مى‏گويند و يكديگر را به شدت طرد مى‏كنند :

. . . كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا . . . ¹⁹ .

. . . هرگاه گروهى وارد شوند ، هم مسلكان خود را لعنت كنند . . .

گروهى از دوزخيان از خدا براى دوزخيان ديگر كه در دنيا سبب گمراهى آنان شدند عذاب دو چندان درخواست مى‏كنند ،

. . .فَآتِهِمْ عَذَابَاً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ . . . ²⁰ .

. . . پروردگارا ! اينان ما را به گمراهى كشيدند ، پس عذابشان را از آتش دو چندان گردان . . .

همنشينى بهشتيان با چهار گروه

انسانى كه بر اساس آگاهى و معرفت زندگى مى‏كند ، به خود مهر مى‏ورزد و مهرورزى‏اش به صورت بناى زيباى اطاعت از خدا و پيامبر صلي الله عليه و آله ظهور مى‏كند ، اطاعتى كه سبب مى‏شود او را در قيامت با چهار گروه كه از خاصگان حضرت محبوب‏اند ، براى هميشه همنشين كند .

وَمَن يُطِعِ اللّه‏َ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّه‏ُ عَلَيْهِم مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً ²¹ .

و كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند ، در زمره كسانى از پيامبران و صدّيقان و شهيدان و شايستگان خواهند بود كه خدا به آنان نعمت [ ايمان ، اخلاق و عمل صالح ] داده ؛ و اينان نيكو رفيقانى هستند .

آرى ؛ عشق و مهر ، مايه تبديل و تغيير است ، عاصى را مطيع ، خائن را امين ، خشن را لطيف ، سردار دشمن را حرّ بن يزيد ، دزد گردنه را فضيل ، مطرب خوش‏گذران را بُشر حافى ، طاغى را آرام و بد اخلاق را خوش اخلاق مى‏نمايد .

پستى در قيامت به خاطر پستى اعمال

انسان ، وقتى به سبب عشق به حقايق و محبّت به خدا و پيامبران تغيير و تبديل يافت ، محبوب خدا و مورد اكرام حضرت حق مى‏شود و هنگامى كه بى‏مهر و بى‏محبّت و خشك و خشن نسبت به خود و به ديگران زيست ، مورد غضب و نفرت خدا قرار مى‏گيرد .

اگر كسى نزد خدا پست شمرده شود ، به خاطر پستى و رذالت خود اوست . پستى شخصيت و پستى عمل و پستى اخلاق نتيجه‏اش پست شمرده شدن نزد خداست .

كَلاَّ بَلْ لاَ تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلاَ تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ *وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلاً لَمّاً * وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً ²² .

اين چنين نيست كه مى‏پنداريد ، بلكه [ زبونى ، خوارى و دور شدن شما از رحمت خدا براى اين است كه ] يتيم را گرامى نمى‏داريد * و يكديگر را بر طعام دادن به مستمند تشويق نمى‏كنيد * و ميراث خود را [ با ميراث ديگران بى‏توجه به حلال وحرام بودنش] يك‏جا و كامل مى‏خوريد * وثروت را بسيار دوست داريد .

نه اين كه خدا بدون علت و بدون سبب آنان را پست شمرده و مستحق خزى دنيا و عذاب دانسته بلكه اينان به يتيم اكرام ننمودند و ديگران را تشويق به اطعام تهيدستان نكردند و ميراث زنان و كودكان و خواهران و برادران خود را هرچه بود خوردند و با حرص و آز به ثروت عشق ورزيدند و چيزى از آن را در راه خدا انفاق ننمودند .

دعوت به بهشت

حضرت دوست بندگانش را در كمال مهر و محبّت به امورى كه ذاتاً چيزى جز مهر و محبّت نيست ، دعوت فرموده و به آنان در صورتى كه دعوتش را اجابت نمايند اعلام عشق و محبّت كرده است :

سَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِن رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماوَاتُ وَالاْءَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِى السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللّه‏ُ يُحِبُّ الُْمحْسِنِينَ ²³ .

و به سوى آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى كه پهنايش [ به وسعتِ [ آسمان‏ها و زمين است بشتابيد ؛ بهشتى كه براى پرهيزكاران آماده شده است ؛ * آنان كه در گشايش و تنگ دستى انفاق مى‏كنند ، و خشم خود را فرو مى‏برند ، و از [ خطاهاىِ ] مردم در مى‏گذرند ؛ و خدا نيكوكاران را دوست دارد .

دعوت به آمرزش و دعوت به بهشت ، دعوتى برخاسته از عشق و محبّت است ، انفاق به مردم در آسايش و سختى و فرو خوردن خشم و گذشت از مردم جز عشق و مهرورزى چيزى نيست .

حضرت حق با اينگونه دعوت‏ها نشان مى‏دهد كه عاشق بندگان است و عشق دارد كه بندگانش در حالات و اعمال عاشقانه قرار گيرند و نهايتاً جزء محسنان شوند تا مستغرق درياى بى‏پايان محبّت او گردند .

آرى ؛ خدا مهر است ، دعوت او مهر است ، قرآن او مهر است ، پيامبر او هم پيامبر مهر است و اهل بيت او ، اهل بيت مهراند ، ما هم بياييم به اين منابع مهر متصل شويم تا جلوه‏گاهى كامل و تام از مهر شويم و اين مهر الهى و معنوى و انسانى را براى همه هزينه كنيم و در برابرش پاداشى چون بهشت كه پهنايش آسمان‏ها و زمين است به دست آوريم .

آخرت آباد با دنياى پاك و آباد

از پيامبر بزرگ اسلام صلي الله عليه و آله روايت شده است :

« الدُّنْيا مَزْرَعَةُ الآخِرَةِ » ²⁴ . دنيا كشتزار آخرت است .

انسان ، هنگامى كه از طريق اعتقاد و عمل به درياى بى‏ساحل رحمت حق متصل شود ، بى‏ترديد آنچه را در دنيا مى‏كارد جز دانه قابل رشد و شايسته محصول در آخرت نخواهد بود و مهجور از قرآن و بى‏توجه به احكام و واقعيات آن كتاب هرچه را مى‏كارد ، داراى ثمرى اندك ، آن هم فقط محدود به دنيا خواهد داشت و براى آخرت هيچ محصولى نصيب او نخواهد شد .

قرآن مجيد درباره اين دو طايفه مى‏فرمايد :

مَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الاْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِى حَرْثِهِ وَمَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُوْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِى الاْآخِرَةِ مِن نَصِيبٍ ²⁵ .

كسى كه زراعت آخرت را بخواهد ، بر زراعتش مى‏افزاييم و كسى كه زراعت دنيا را بخواهد ، اندكى از آن را به او مى‏دهيم ، ولى او را در آخرت هيچ بهره و نصيبى نيست .

مايه آخرت‏خواهى بى‏ترديد ريشه در قرآن‏خواهى و عمل به قرآن دارد . اهل قرآن اهل آخرتند و در سراسر زندگى دنياى پاكشان كه دنيايى قرآنى است ، براى آخرت مى‏كارند و در آخرت برداشتى ابدى خواهند داشت و اين همه نتيجه رحمت خداست كه از آثار أتم و أكملش قرآن و توفيق ايمان به قرآن و فهم قرآن و عمل كردن به قرآن است .

درخواست مهر و رحمتِ دنيا و آخرت

اهل قرآن كه هم اهل رحمت خدايند و هم با تمام وجود انتظار و توقع رحمت خدا را دارند ـ كه انتظار و توقع مثبتى است ـ به تعليم قرآن از جان و دل و از راه حركت و كوشش تا زنده هستند از خدا درخواست مى‏كنند :

. . . رَبَّنَا آتِنَا فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِى الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ²⁶ .

. . . پروردگارا ! به ما در دنيا نيكى و در آخرت هم نيكى عطا كن، و ما را از عذاب آتش نگاه دار .

علامه مجلسى در توضيح اين آيه شريفه نقل مى‏كند :

حسنه در دنيا ، مهر و رحمت نيكويى است كه همه امور دنيايى انسان به آن نظام يابد و در آخرت ، مهر و رحمت و نعمتى است كه همه امور آخرت به سبب آن اصلاح شود²⁷ .در سفرى كه به شهر همدان رفته بودم حكيم الهى مرحوم آيت اللّه‏ حاج شيخ هادى تألهى روايتى از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به اين مضمون نقل فرمودند كه :

هرگاه مال دنيا از طريق كسب و كار و زراعت نصيب او مى‏شد ، به آن مال مى‏گفت : تا نزد منى مالك تو نيستم ، هنگامى كه از نزد من به اختيار و علاقه خود من در راه خدا قرار گرفتى و تبديل به عملى مثبت شدى مالك تو خواهم بود .

اميرالمؤمنين عليه السلام كه از حسنات كامل دنيا از جانب خدا برخوردار بود ، نسبت به مال چنين نگاه مثبتى داشت كه نظام حقيقى آن را در اين مى‏دانست كه به صورت مثبت در راه خدا قرار گيرد و از تكاثر و انباشته شدن روى هم كه محصول تلخ بخل است پاك بماند .

اميرالمؤمنين عليه السلام از طريق امور معنوى هم ، آن چنان امور آخرت خود را به اصلاح و آبادى رسانيد كه پس از پيامبر صلي الله عليه و آله احدى از اولين و آخرين ، آخرتى چون آخرت او نخواهد داشت .

ما بايد به اين حقيقت هم توجه داشته باشيم كه حضرت حق بى‏ترديد در امور دنيايى و آخرتى ، انسان را امتحان مى‏كند تا اگر انسان به اراده و اختيار خود با امتحان صحيح برخورد كند ، حسنه دنيا و آخرت از افق وجودش طلوع نمايد .

ثروت و مال ، امتحان الهى است ، اگر انسان بخل نورزد و از مال و ثروت به وسيله انفاق و صدقه و پرداخت حقوق مالى و رسيدگى به محرومان بهره گيرد ، در حقيقت از امتحان حق سرفراز بيرون آمده و به حسنه دنيايش تحقق داده است .

آنان كه نسبت به امتحانات و آزمايشات الهى بى‏تفاوت‏اند يا برخورد صحيحى با امتحان حق ندارند يا عكس آنچه را كه از آنان خواسته‏اند عمل كنند ، در حقيقت مانع تحقق حسنه دنيا و آخرت خود مى‏شوند و ضربه غير قابل جبرانى به خود مى‏زنند .

اى كاش همه انسان‏ها در صراط مستقيم حق بودند تا با ارادهو اختيار خود نسبت به همه امتحانات الهيه برخورد صحيح مى‏كردند و از اين راه حسنه دنيا و آخرت خود را تأمين مى‏كردند و علاوه بر آن ، از اين كه براى ديگران سختى و مشكل ايجاد نمايند پرهيز مى‏نمودند .

حضرت امام صادق عليه السلام در توضيح آيه شريفه :

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ²⁸ . ما را به راهِ راست هدايت كن .

فرمودند :

« أرشِدْنَا لِلُزُومِ الطَّريقِ المُؤَدِّى إلَى مَحَبَّتِكَ وَالمُبَلِّغِ إلَى ( رِضوَانِكَ وَ ) جَنَّتِكَ وَالمَانِعِ مِن أنْ نَتَّبِعَ أهوَاءَنَا فَنَعْطَبَ أوْ نَأخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِكَ ²⁹ .»

ما را به پايبندى نسبت به راهى كه به محبتت مى‏كشاند و به رضوان و خشنودى و بهشتت مى‏رساند و مانع از پيروى خواسته‏هاى بى‏محاسبه و بيجايمان مى‏شود كه سبب فساد و نابوديمان مى‏گردد يا مانع از تكيه كردن به آراء باطلمان خواهد شد كه موجب هلاكتمان مى‏شود ، راهنمايى كن .

و نيز حضرت در روايتى مصداق « صراط مستقيم » را اميرالمؤمنين عليه السلام و شناخت آن حضرت به شمار مى‏آورد³⁰ و به عبارت ديگر كسى كه در همه امورش آن وجود مبارك را مقتدا و پيشوا قرار دهد و به همان راهى برود كه او رفت ، در صراط مستقيم قرار گرفته است .

1 ـ ثواب الأعمال : 286 ؛ وسائل الشيعة : 20/232 ، باب 129 ، حديث 25509 ؛ بحار الأنوار : 73/366 ؛ باب 67 ، حديث 30 .

2 ـ « عَنْ أَبِى عَبْدِاللّه‏ِ عليه السلام قَالَ : لِلزَّانِى سِتُّ خِصَالٍ ثَلاَثٌ فِى الدُّنْيَا وَ ثَلاَثٌ فِى الآخِرَةِ فَأَمَّا الَّتِى فِى الدُّنْيَا فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِنُورِ الْوَجْهِ وَ يُورِثُ الْفَقْرَ وَ يُعَجِّلُ الْفَنَاءَ وَ أَمَّا الَّتِى فِى الآخِرَةِ فَسَخَطُ الرَّبِّ جَلَّ جَلاَلُهُ وَ سُوءُ الْحِسَابِ وَ الْخُلُودُ فِى النَّار » . الكافى : 5/541 ، باب الزانى ، حديث 3 ؛ وسائل الشيعة : 20/309 ، باب 1 ، حديث 25692 ؛ بحار الأنوار : 76/22 ، باب 69 ، حديث 17 .

3 ـ اسراء ( 17 ) : 32 .

4 ـ تفسير ابوالفتوح رازى .

5 ـ الكافى : 2/578 ، باب دعوات موجزات لجميع الحوائج ، حديث 2 .

6 ـ زخرف ( 43 ) : 67 .

7 ـ تفسير القمى : 2/287 ؛ تفسير الصافى : 2/537 ؛ بحار الأنوار : 67/277 ، باب 56 .

8 ـ تفسير الصافى : 2/537 .

9 ـ واقعه ( 56 ) : 15 ـ 16 .

10 ـ رعد ( 13 ) : 23 .

11 ـ ضحى ( 93 ) : 5 .

12 ـ تفسير الفرات : 570 ، حديث 734 ؛ بحار الأنوار : 8/57 ، باب 21 ، حديث 72 .

13 ـ الأمالى شيخ طوسى : 56 ، مجلس 2 ، حديث 81 ؛ بحار الأنوار : 8/37 ، باب 21 ، حديث 14 ( با كمى اختلاف ) .

14 ـ فضائل الشيعة : 42 ؛ بحار الأنوار : 8/59 ، باب 21 ، حديث 77 ( با كمى اختلاف ) .

15 ـ مؤمنون ( 23 ) : 107 ـ 108 .

16 ـ يس ( 36 ) : 58 .

17 ـ رعد ( 13 ) : 24 .

18 ـ طور ( 52 ) : 25 ـ 28 .

19 ـ اعراف ( 7 ) : 38 .

20 ـ اعراف ( 7 ) : 38 .

21 ـ نساء ( 4 ) : 69 .

22 ـ فجر ( 89 ) : 17 ـ 20 .

23 ـ آل عمران ( 3 ) : 133 ـ 134 .

24 ـ مجموعة ورام : 1/183 ؛ عوالى اللآلى : 1/267 ، فصل 10 ، حديث 66 ؛ بحار الأنوار : 67/225 ، باب 54 .

25 ـ شورى ( 42 ) : 20 .

26 ـ بقره ( 2 ) : 201 .

27 ـ بحار الأنوار : 88/93 ، الايضاح .

28 ـ حمد ( 1 ) : 6 .

29 ـ احتجاج : 2/368 ؛ وسائل الشيعه : 27/49 ، باب 6 ، حديث 33179 ؛ بحار الأنوار : 47، 47/238 ، باب 7 ، حديث 23 .

30 ـ « عَنْ أَبِى عَبْدِاللّه‏ِ فِى قَوْلِ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ قَالَ : هُوَ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام وَ مَعْرِفَتُهُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّهُ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّهُ فِى أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ وَ هُوَ أَمِيرُالْمُوءْمِنِينَ عليه السلام فِى أُمِّ الْكِتَابِ فِى قَوْلِهِ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ » . معانى الأخبار : 32 ، حديث 3 ؛ بحار الأنوار 24/11 ، باب 24 ، حديث 4 .