انواع عبادتها
1 . عبادت كراهتى
گروهى عبادت و پرستش حق را بارى گران و تكليفى سنگين و دشوار حسّ مى كنند و وقت اداى هر عبادتى در فكرند به نحوى دوش خود را از اين بار گران سبك كنند ، قرآن مى فرمايد :
وَاسْتَعِينُوْا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ .
از صبر و نماز يارى بخواهيد و يقيناً اين كار جز بر فروتنان ، گران و دشوار است .
اينان براى فرار از انجام عبادت صدها بهانه مى آورند و پس از آنكه آن را عجولان به جا مى آورند نفس عميقى كشده و مى گويند :
راحت شديم !
2 . عبادت فصلى
عبادت برخى فصلى و مقطعى و موضعى است ، اطاعتشان و عبادتشان فقط در حالى است كه دنيا به كام است و چون مشكلى يا مصيبتى پيش آيد رخ برمى تابند و طلبكار خدا هم مى شوند !
وَمِنَ النَّاسِ مَن يَعْبُدُ اللهَ عَلَى حَرْف فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالاْخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ .
و برخى از مردم اند كه خدا را يك سويه و بر پايه دست يابى به امور مادى مى پرستند ، پس اگر خيرى چون ثروت ، مقام و اولاد به آنان برسد به آن آرامش يابند و اگر بلايى چون بيمارى ، تهيدستى و محروميت از عناوين اجتماعى به آنان برسد از پرستش خدا عقب گرد مى كنند و به بى دينى و ارتداد مى گرايند ، دنيا و آخرت را از دست داده اند و اين است همان زيان آشكار .
در سفر قشلاق و ييلاق يكى از عشاير از خوزستان به سوى مناطق سردسير اصفهان فرزند يكى از افراد بر اثر استفاده از غذاهاى نامناسب و نبود بهداشت و درمان مى ميرد ، پدر خانواده مى گفت : از آن پس همسرم در اعتراض به اين كه چرا خدا دخترم را از من گرفت دست از دعا و نماز برداشت و ديگر رو به قبله نايستاد .
پس از چهل روز او را به اصفهان و از آنجا به تخت فولاد و در تخت فولاد كنار گلزار شهيدان بردم و گفتم : بنگر كه اين جوانان با اختيار خود شهادت را برگزيدند و خانواده آنان به فراق اين عزيزان مبتلا شدند ، نه از خدا گله كردند و نه رابطه خود را با بندگى و عبادت بريدند ، با مشاهده آن همه مزار شهيد بنا گذاشت به نماز و عبادت باز گردد .
برخى عبادت هاى فصلى عبادت هاى از روى بيچارگى است ، فراوان اند افراد مرفهى كه غرق عيش و عشرت اند و تا ايام به كام است از معنويّت و معاد و طاعت و عبادت غافل و بى خبرند و حتى گاهى ثروت و مال توانايى هاى مادى آنان را طاغى و ياغى نيز مى كند ، چنانكه قرآن مجيد به اين واقعيت هشدار داده است :
كَلاَّ إِنَّ الاِْنسَانَ لَيَطْغَى * أَن رَآهُ اسْتَغْنَى .
اينچنين نيست كه انسان سپاس گزار باشد مسلماً انسان سركشى مى كند . * براى اينكه خود را بى نياز مى پندارد .
رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد :
« تَعرَّفْ إلَى اللهِ فِى الرَّخَا يَعْرِفكَ فِى الشِّدَّةِ » .
هنگام رفاه و آسايش خود را ( با عبادت و طاعت ) به خدا بشناسان تا هنگام گرفتارى و سختى تو را مورد توجه قرار دهد .
حضرت حق به داود وحى فرمود :
« اُذكُرنِى فِى أيّامِ سَرَّائِكَ حَتّى أسْتَجِيْبَ لَكَ فِى أيّامِ ضَرّائِكَ » .
زمان آسايش و خوشى به ياد من باش ، تا هنگام گرفتارى و سختى دعايت را اجابت كنم .
در هر صورت گروهى وقت رفاه و خوشى و زمان داشتن مال و منال مست و غافل اند و كارى به عبادت و پرستش حق و طاعت و خدمت به خلق ندارند ، ولى هنگامى كه بر اثر حادثه اى مال و ثروت از دست مى رود و به رنج و سختى دچار مى شوند عابد و زاهد مى شوند و روى به محراب عبادت مى كنند و البته قصدشان از عبادت معطوف كردن توجه خدا به اوضاع زندگى خودشان مى باشد ، تا شايد با كمك عبادت و طاعت از آن رنج خلاصى يابند و بار ديگر چهار اسبه در ميدان هوا و هوس بتازند .
قصّه آن چوپانى كه سر زبان هاست در اين زمينه قصه آموزنده اى است ، هنگامى كه تنها و در بيابان سرد و برفى گرگ ها از هر طرف به گله اش حمله كردند از دور چشمش به گنبد امام زاده محل افتاد و از همانجا متوسل شد و با تضرع و زارى نذر كرد كه اگر رمه گوسپندان جان سالم به در برند چند كوزه روغن براى روشنايى چراغ هاى امام زاده هديه كند ، اتفاقاً چنين شد و رمه از گزند گرگ ها سالم ماند .
با رفع خطر و عادى شدن اوضاع تعهد از ميان رفت و نذر كأن لم يكن اعلام شد !
از قضا سال بعد نيز در فصل سرماى زمستان نظير همان پيش آمد رخ داد ، چوپان مى خواست دوباره متوسل شود ولى خاطره نذر سابق او را نزد وجدانش شرمنده ساخت ولى گرگ لحظه به لحظه به رمه نزديك تر مى شد ، بالاخره رو به امام زاده به التماس افتاد و گفت : شما كه ظرف ندادى كه تا من از روغن پر كنم !!
قرآن در اين زمينه انسان را چه نيكو روانكاوى كرده است :
وَإِذَا مَسَّ الاِْنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَن لَمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ !
و چون انسان را گزند و آسيبى رسد ، ما را در همه حالات به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده به يارى مى خواند ، پس زمانى كه گزند و آسيبش را برطرف كنيم ، آن چنان به راه ناسپاسى و گناه مى رود كه گويى هرگز ما را براى برطرف كردن گزند و آسيبى كه به او رسيده به يارى نخوانده است ! ! اينگونه براى اسراف كاران اعمالى كه همواره انجام مى دادند ، آراسته شده تا جايى كه زشتى اعمالشان را نمى فهمند .
3 . عبادت منافقانه
افراد دو رو و منافق عبادتشان هيچ پيوندى با خدا ندارد ، آنان عبادت را پوششى براى ناشناخته ماندن نفاقشان و وسيله اى براى جلب نظر مردم به كار مى گيرند !
در حضور مردم به وقت عبادت از نشاط برخوردارند ولى در خلوت بى حال و سست و كسل هستند .
. . . وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلاَةِ قَامُوا كُسَالى يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلاَ يَذْكُرُونَ اللهَ إِلاَّ قَلِيلاً * مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ لاَ إِلَى هؤُلاَءِ وَلاَ إِلَى هؤُلاَءِ . . . .
. . . و هنگامى كه به نماز مى ايستند ، با كسالت مى ايستند و همواره در برابر مردم رياكارى مى كنند ; و خدا را جز اندكى به ياد نمى آورند . * منافقان ميان كفر و ايمان متحيّر و سرگردانند ، نه با تمام وجود با مؤمنانند و نا با كافران . . .
. . . وَلاَ يَأْتُونَ الصَّلاَةَ إِلاَّ وَهُمْ كُسَالَى . . . .
. . . و نماز را جز با كسالت وسستى به جا نمى آورند . . .
4 . عبادت خالصانه
عبادتى كه فقط به انگيزه الهى به جا آورده مى شود ، صحيح و مورد قبول حضرت حق است .
عابد اينگونه عبادت ، هدفش فقط خداست و خوشى ها و ناخوشى ها و بود و نبودها ، هيچ نقشى در عبادت او ندارد .
عابد اينگونه عبادت ، عارف به خدا و عاشق خداست و حضرت او را سزاوار پرستش مى داند و روى اين حساب براى خدا و به انگيزه جلب رضاى او به عبادت روى مى آورد .
و از آنجا كه خلوص ، درجات و مراتب متعددى دارد ، عبادت هاى خالصانه نيز به ميزان ارزش خلوص و انگيزه آن داراى مراتب و درجات متفاوتى است و به همين جهت است كه مراتب بهشتيان نيز در بهشت متفاوت و گوناگون است .
و در روايتى حضرت اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى فرمايد :
« لَوْ لَمْ يَتَوَعَّدِ اللهُ عَلى مَعصِيَتِهِ لَكَانَ يَجِب إلاّ يُعصَى شُكراً لِنِعَمِهِ » .
اگر خدا بر گناهى وعده عذاب نمى داد باز لازم بود به خاطر سپاسگزارى از نعمت هايش نافرمانى نشود .
آن عبادتى سازنده جان و تأثيرگذار بر روح آدمى است كه با حضور قلب و عشق باشد .
و از آداب قلبيه نماز و ساير عبادت ها كه موجب نتايج نيكويى است بلكه باعث فتح بعضى از ابواب و كشف بعضى از اسرار عبادات است آن است كه سالك جديت كند كه عبادت را از روى نشاط و به جهت قلب و فرح و انبساط خاطر به جا آورد و از كسالت و ادبار نفس در وقت عبادت احتراز شديد كند ، پس وقتى را كه براى عبادت انتخاب مى كند ، وقتى باشد كه نفس را به عبادت اقبال است و داراى نشاط و تازگى است و خستگى ندارد .
زيرا اگر نفس را در اوقات كسالت و خستگى وادار به عبادت كند ممكن است آثار بدى به آن مترتب شود كه از جمله آنها آن است كه انسان از عبادت منزجر شود و تكلّف و تعسّف آن زياد گردد و كم كم باعث تنفر طبع و جان انسان شود و اين علاوه بر آنكه ممكن است انسان را به كلى از ذكر حق منصرف كند و روح او را از مقام عبوديت كه منشأ همه سعادات است برنجاند ، از چنين عبادتى نورانيت قلبيه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل نگردد و صورت عبوديت را صورت باطن قابل نشود با اين كه مطلوب و هدف از عبادت آن است كه باطن نفس انسان صورت عبوديت بگيرد .
آنچه ذكر شد تحقق پيدا نكند مگر آنكه عبادت ها از روى نشاط و بهجت به جا آوره شود و از تكلّف و تعسّف و كسالت به كلّى احتراز شود تا حالت محبت و عشق به ذكر حق و مقام عبوديت رخ دهد و انس و تمكّن حاصل آيد و انس به حق و ذكر او از اعظم مهمّاتى است كه اهل معرفت را به آن عنايت شديد است و اصحاب سير و سلوك براى آن تنافس كنند و چنانچه اطبا عقيده دارند كه اگر غذا را از روى سرور و بهجت ميل كنند زودتر هضم شود ، همين طور طب روحانى اقتضا مى كند كه اگر انسان غذاى روحانى را از روى بهجت و اشتياق تناول كند از كسالت و تكلّف احتراز نمايد ، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر تصفيه گردد .
در هر صورت ظهور نتايج و آثار عبادت در گرو انجام آن با خلوص نيت و با نشاط و اشتياق و با پرهيز از افراط و تفريط است .
حضرت امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : يكى از مسلمانان همسايه اى نصرانى داشت ، آن قدر از مزاياى اسلام براى او گفت تا مسلمان شد .
سحرگاهان به درب خانه تازه مسلمان رفت و در كوبيد ، تازه مسلمان از پشت در پرسيد چكار دارى ؟ مرد گفت : وقت نماز صبح نزديك مى شود برخيز وضو بگير و لباس هايت را بپوش تا با يكديگر به مسجد برويم و نماز به جاى آوريم .
تازه مسلمان وضو گرفت ، جامه پوشيد و همراه او به مسجد رفت و مشغول نماز شدند ، پيش از نماز صبح هر چه توانستند نماز خواندند تا سپيده دميد ، آنگاه نماز صبح را خواندند و ماندند تا كاملا هوا روشن شد و آفتاب سر زد .
تازه مسلمان برخاست تا به خانه اش برود مرد گفت : كجا مى روى ؟ روز كوتاه است و تا ظهر چيزى نمانده است بمان تا نماز ظهر را بخوانيم ، او را نگه داشت تا ظهر فرا رسيد و نماز ظهر را نيز خواندند ، دوباره گفت : وقت نماز عصر نزديك است نماز عصر را نيز بخوانيم ، او را نگه داشت تا نماز عصر را نيز خواندند .
تازه مسلمان برخاست به منزل برود مرد گفت : چيزى از روز نمانده است ، نزديك غروب آفتاب است نماز مغرب را هم با هم بخوانيم ، او را نگه داشت تا آفتاب غروب كرد ، نماز مغرب را نيز با هم خواندند ، باز هنگامى كه تازه مسلمان خواست برود مرد گفت : يك نماز بيش نمانده است آن را نيز به جا آوريم ، او را نگه داشت تا عشا را نيز خواندند و از يكديگر جدا شدند و هر يك به خانه خويش رفتند .
با فرا رسيدن سحر مسلمان قديمى باز درب خانه تازه مسلمان رفت و گفت : فلانى هستم ، پرسيد : چكار دارى ؟ مرد از او خواست وضو بگيرد و لباس هايش را بپوشد و همراه او برود تا نماز بخوانند . تازه مسلمان با ناراحتى گفت : برو من فقير و عيالوارم بايد زندگى ام را سر و سامان دهم ، برو براى اين دين كسى را پيدا كن كه بيكارتر از من باشد .
حضرت امام صادق (عليه السلام) پس از نقل اين ماجرا مى فرمايد : او را در دين نصرانيت كه از آن بيرونش آورده بود وارد كرد!
از اين روايت بسيار مهم نتيجه مى گيريم كه بايد از افراط در عبادت و عبادات مستحبى و تحميلى و عبادت بدون شوق و عشق ، به شدّت احتراز كرد ، چرا كه اينگونه عبادت موجب خروج انسان از اصل عبوديت و بندگى و سستى در واجبات مى شود .
5 . عبادت عاشقانه
عبادت و بندگى براى اهل معرفت ، عشق و شوق است نه كارى سخت و با مشقت و عملى زور و اجبارى .
عارفان همواره لحظه شمارى مى كنند تا وقت عبادت و هنگام راز و نياز با خداى بى نياز فرا رسد ، تا عاشقانه وارد آن شوند .
بدان كه اهل معرفت و اصحاب مراقبه را به قدر قوّت معرفت آنها به مقام مقدس ربوبيت و اشتياق آنها به مناجات حضرت بارى عز اسمه ، از اوقات نمازها كه ميقات مناجات و ميعاد ملاقات با حق است مراقبت و مواظبت بوده و هست .
آنانكه مجذوب جمال جميل و عاشق و دلباخته حسن ازلند و از جام محبت سرمست و از پيمانه الست بى خودند ، از هر دو جهان رسته و چشم از اقاليم وجود بسته و به عزّ قدس جمال الله پيوسته اند ، براى آنان دوام حضور است و لحظه اى از ذكر و فكر و مشاهدت و مراقبت مهجور نيستند .
و آنانكه اصحاب معارف و ارباب فضايل و فواضل اند و شريف النفس و كريم الطينه اند ، چيزى را به مناجات حق اختيار نكنند و از خلوت و مناجات حق ، وجود مبارك خود او را طالب اند و عزّ و شرف و فضيلت و معرفت را همه در تذكر و مناجات با حق دانند .
اينان اگر توجه به عالم كنند و نظر به كونين اندازند نظر آنان عارفانه باشد و در عالم هستى حق جو و حق طلب اند و تمام موجودات را جلوه حق جمال و جميل دانند .
به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوستعاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست
اينان اوقات نمازها را به جان و دل مواظبت كنند و خود را براى ميقات گاه حق حاضر و مهيا كنند ، دل آنان حاضر است و از محضر حاضر را طلبند و احترام محضر را حاضر كنند و عبوديت را مراودت و معاشرت با كامل مطلق دانند و اشتياق آنان براى عبادت از اين باب است .
و آنانكه مؤمن به غيب و عالم آخرت و شيفته كرامات حضرت حق جل و علاى اند و نعمت هاى ابدى بهشتى و لذّت ها و بهجت هاى دائمى سرمدى را با حظوظ دايره دنيويه و لذايذ ناقصه موقته مشوبه مبادله نكنند و به هنگام عبادات كه بذر نعم اخرويه است قلوب خود را حاضر نمايند و از روى شوق و اشتياق قيام به امر كنند و نسبت به اوقات نمازها كه وقت حصول نتايج و كسب ذخاير است انتظار كشند و چيزى را به نعم جاويدان اختيار نكنند .
اينان نيز چون قلبشان از عالم غيب باخبر است و ايمان قلبى به نعم هميشگى و لذّات دائمه عالم آخرت دارند اوقات خود را غنيمت شمارند و اوقات خود را ضايع نكنند ، عبادات نيز براى آنان لذاتى است به حسب مراتب آنها و معارف آنان و كلفت و تكليف براى آنان به هيچ وجه نيست .
ولى ما بيچاره هاى گرفتار آمال و امانى و بسته زنجيرهاى هوا و هوس و فرورفتگان در بحر ظلمانى عالم طبيعت كه نه بويى از محبت و عشق به شامه روحمان رسيده و نه لذّتى از عرفان و فضيلت را ذائقه قلبمان چشيده ، نه اصحاب عرفان و عيانيم و نه ارباب ايمان و اطمينان ، عبادات الهيه را تكليف و كلفت دانيم و مناجات با قاضى الحاجات را سر بار و تكلّف شماريم ، جز دنيا كه معلف حيوانات است ركون به چيزى نداريم و جز به دار طبيعت كه معتكف ظالمان است تعلّقى نداريم ، چشم بصيرت قلبمان از جمال جميل كور و ذائقه روح از ذوق عرفان مهجور است .
از آداب قلبى عبادت
پيرامون آداب اوقات نماز آورده اند كه : آداب قلبيه اوقات آن است كه خود را مهيا كنى براى ورود به حضور مالك دنيا و آخرت و مخاطبه و مكالمه با حضرت حق جلّ و علا ، پس با نظرى توجه به ضعف و بيچارگى و ذلت و بى نوايى خود كن و با عظمت و بزرگى و جلال و كبرياى ذات مقدس جلّت عظمته كه انبياى مرسلين و ملائكه مقربين در بارگاه عظمتش از خود بى خود شوند و اعتراف به عجز و مسكنت و ذلت كنند و چون اين نظر را كردى و به دل فهماندى ، دل استشعار و احساس خوف كند و خود و عبادات خود را ناچيز شمارد و با نظرى توجه به سعه رحمت و كمال عطوفت و احاطه رحمانيت آن ذات مقدس كن كه بنده ضعيفى را به بارگاه قدس خود با همه آلودگى و بيچاره گى كه دارد بار داده و او را با همه تشريفات فرو فرستادن فرشتگان و نازل نمودن كتاب هاى آسمانى و فرستادن انبياى مرسلين دعوت به مجلس انس خود نموده بدون اين كه سابقه لياقت و استعدادى از براى ممكن الوجود بيچاره باشد ، يا در اين دعوت و حضور براى حضرتش ـ نعوذ بالله ـ يا ملائكة الله و انبيا سودى تصور بشود .
سيره اهل بيت (عليهم السلام)در عبادت و بندگى
حضرت امام سجاد (عليه السلام) مى فرمايد :
ناراحتم كه انگيزه ام در عبادت حق تنها پاداش و بهشت او باشد زيرا در اين صورت مانند بنده اى طمع كار خواهم بود كه اگر طمع و چشم داشتى در ميان باشد تلاش مى كند و گرنه كار نمى كند و نيز خوش ندارم كه خدا را جز به سبب ترس از عقاب او عبادت كنم زيرا در اين حال مانند برده اى نابكار خواهم بود كه اگر نترسد كار نمى كند ، پرسيدند : پس با چه انگيزه اى عبادت مى كنى ؟ فرمود : خدا به سبب الطاف و نعمت هايى كه بر من ارزانى داشته است شايسته و سزاوار پرستش است.
عبادت بايد همانند عبادات انبيا و امامان و اولياى الهى از روى عشق و معرفت باشد تا در پيشگاه حق عبادتى مقبول و نتيجه گذار تلقى گردد .
آن بزرگواران چون ميان همه مخلوقات داراى كامل ترين معرفت و خلوص بوده اند عباداتشان كامل ترين عبادات است و عبادات هيچ مخلوقى قابل مقايسه با عبادات آنان نمى باشد .
از باب نمونه به ذكر چند روايت درباره عبادت هاى امام سجاد (عليه السلام)قناعت مى كنيم .
حضرت امام صادق (عليه السلام) درباره حضرت امام زين العابدين (عليه السلام)مى فرمايد :
« كَانَ عَلىُّ بنُ الحُسَيْنِ إذَا قَامَ إلَى الصَّلاةِ تَغَيَّرَ لَونُهُ فَإذَا سَجَدَ لَمْ يَرْفَعْ رَأسَهُ حَتّى يرَفَّضَ عَرَقاً ».
همواره هنگامى كه على بن الحسين به نماز مى ايستاد رنگش دگرگون مى شد و چون به سجده مى رفت سر برنمى داشت تا عرق مى ريخت .
و در روايت ديگر مى فرمايد :
پدرم امام باقر (عليه السلام) مى فرمود :
على بن الحسين (عليه السلام) وقتى به نماز مى ايستاد گويا تنه درختى بود كه جز آنچه باد از او به حركت درآورد چيزى از او تكان نخورد.
فاطمه دختر اميرالمؤمنين (عليه السلام) روزى ديد وجود مبارك حضرت امام زين العابدين (عليه السلام) بر اثر كثرت عبادت ضعيف و رنجور شده است ، نزد جابر بن عبدالله انصارى كه از ياران پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و ارادتمندان اهل بيت (عليهم السلام) بود آمد و گفت :
جابر ! ما بر عهده شما حقوقى داريم ، يكى اين كه اگر ببينى كسى از ما خود را از كثرت عبادت به سختى مى اندازد به او تذكر دهى تا جان خود را حفظ كند . اينك على بن الحسين يادگار برادرم آن قدر عبادت كرده كه خود را رنجور نموده ، پيشانى و زانوهايش پينه بسته است .
جابر به خانه امام چهارم رهسپار شد ، نرسيده به درب خانه كودكانى را در حال بازى ديد ، يكى از آنان نظر او را جلب كرد به نحوه راه رفتن او به دقت نظر انداخت و با خود گفت شبيه راه رفتن پيامبر (صلى الله عليه وآله) است ، سپس پرسيد : پسرجان ! نامت چيست ؟ فرمود : محمد بن على بن حسينم .
جابر به شدّت گريست و گفت : پدرم به فدايت ، نزد من آى ، كودك پيش آمد ، جابر دست به سينه او گذاشت و گفت : من از جانب پيامبر (صلى الله عليه وآله)به تو سلام مى رسانم ، آن حضرت دستور داده بود كه با شما چنين رفتار كنم ، سپس گفت : از پدر بزرگوارت برايم اجازه ديدار بگير .
حضرت نزد پدر آمد و رفتار پيرمرد و پيام او را عرض كرد ، امام سجاد (عليه السلام) فرمود : فرزندم ! او جابر است ، بگو وارد شود .
جابر وارد شد حضرت را در محراب عبادت ديد در حالى كه عبادت پيكرش را رنجور و ناتوان كرده بود . امام به احترام جابر برخاست و از او احوال پرسى كرد و او را كنار خويش نشانيد .
جابر عرض كرد : اى پسر پيامبر ! شما كه مى دانى خدا بهشت را براى شما و دوستانتان و دوزخ را براى دشمنانتان آفريده است ، پس اين همه تلاش و كوشش در بندگى و زحمت عبادت براى چيست ؟
حضرت پاسخ داد : مگر رسول خدا (صلى الله عليه وآله) را نديده بودى با آنكه خدا در قرآن درباره اش مى فرمايد :
لِيَغْفِرَ لَكَ اللهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ . . ..
تا خدا آنچه را از تبعات گذشته كه به نا حق از گفتار و كردار مردم ، درباره تو پديد آمده و بعد از آن را تا امروز براى تو بپوشاند . . .
پدر و مادرم فدايش باد ، با اين كه آمرزيده بود آن قدر عبادت كرد كه قدم هايش به ورم نشست .
به او گفتند : با اين مقام چرا اين همه عبادت مى كنى ؟ فرمود :
« أفَلاَ أكُونُ عَبْداً شَكُوراً ؟ » .
آيا بنده اى سپاسگزار نباشم ؟
جابر دريافت سخنانش در كاهش عبادت امام تأثيرى ندارد ، عرض كرد : فرزند پيامبر ! پس دست كم جانت را حفظ كن و مواظب خود باش كه از پا در نيايى ، زيرا شما از خانه اى هستيد كه بلا و گرفتارى از مردم به وسيله آنان دفع مى شود و باران رحمت الهى به بركت وجودشان نازل مى گردد .
فرمود : جابر ! من از شيوه پدرانم دست برنمى دارم تا به ديدارشان نايل گردم .
جابر گفت : به خدا سوگند ! ميان پيامبرزادگان كسى را مانند على بن الحسين (عليهما السلام) نمى بينم مگر يوسف نبى را ، به پروردگار سوگند ! فرزندان اين بزرگوار بهتر از فرزندان حضرت يوسف هستند و شخصيتى از ميان فرزندانش به وجود مى آيد كه زمين را پر از عدل و داد مى كند ، پس از آنكه پر از ستم و جور شده باشد.
فلسفه تكرار عبادت
يكى از نكات تكرار عبادت ها و زياد گفتن اذكار و اوراد آن است كه قلب را از آنها تأثيرى حاصل آيد و انفعالى رخ دهد تا كم كم حقيقت ذكر و عبادت ، باطن ذات سالك را شكل دهد و قلبش با روح عبادت متحد گردد و تا قلب را اطمينان و سكونت و طمأنينه و وقار نباشد اذكار و مناسك را در آن تأثيرى نيست و از حد ظاهر و مُلك بدن به ملكوت و باطن نفس سرايت ننمايد و حظوظ قلبى از حقيقت عبادت ادا نشود و اين خود از مطالب واضحه است كه محتاج به بيان نيست و با اندك تأمل معلوم مى شود و اگر عبادتى چنين باشد كه قلب را از آن به هيچ وجه خيرى حاصل نگردد و از آن آثارى در باطن پيدا نشود ، در عالم ديگر محفوظ نماند و از نشئه ملك به نشئه ملكوت بالا نرود .
و ممكن است در وقت شدائد مرض موت و سكرات هولناك مرگ و اهوال و مصيبات پس از موت خداى ناخواسته صورت آن به كلى از صفحه قلب محو و نابود شود و انسان با دست خالى به پيشگاه مقدس حق برود .
مثلا اگر كسى ذكر شريف « لا اله الا الله محمد رسول الله » را با سكونت قلب و اطمينان دل بگويد و قلب را بر اين ذكر شريف تعليم دهد ، كم كم زبان قلب گويا شود و زبان ظاهر تابع زبان قلب گردد و اول قلب ذاكر شود و پس از آن زبان و لسان .
حضرت امام صادق (عليه السلام) به حسب روايت « مصباح الشريعة » به اين معنا اشاره فرموده است :
« فَاجْعَل قَلبَكَ قِبْلةً لِلِسَانِكَ ، لاَ تُحَرِّكهُ إلاّ بِإشَارَةِ القَلْبِ وَمُوَافَقَةِ العَقْلِ وَرِضَى الإيمَانِ ».
قلب خود را قبله زبانت قرار ده ، جز به اشاره قلب و موافقت عقل و رضاى ايمان زبان مجنبان .
در ابتداى امر كه زبانت گويا نشده ، سالك راه آخرت بايد آن را تعليم دهد و با طمأنينه و سكونت ذكر را به آن القا كند ، همين كه زبان قلب باز شد ، قلب قبله لسان و ساير اعضا شود ، با آن ذكر مملكت وجود انسان نيز ذاكر گردد ، اما اگر اين ذكر شريف را بى سكونت قلب و طمأنينه آن و با عجله و اضطراب و اختلال حواس گفت ، از آن در قلب اثرى حاصل نشود و از حد زبان و گوش حيوانى به باطن و سمع انسانى نرسد و حقيقت آن در باطن قلب محقق نگردد و صورت كماليه قلب نشود كه قابل زوال نباشد.
فلسفه و فايده عبادت
در اينجا لازم است اشارتى گذرا به برخى از نتايج و فلسفه و فائده عبادتها كه در آيات و روايات گوشزد شده است بشود :
1 . زيباترين لذّت
گفتنى است كه خود عبادت كه براى تربيت و كمال و رشد انسان تشريع شده است و زيباترين جلوه رحمت در خيمه حيات انسان است عشق ورزى با معبود و مقصود بالذّات است و عالى ترين لذّت هاى معنوى و روحى را در جان انسان ايجاد مى كند ، فرازهايى از برخى مناجات هاى حضرت امام سجاد (عليه السلام) گوشه اى از اين پرده را نشان مى دهد :
« إِلهِى . . . أَوْ تَطْبَعُ عَلى قُلُوب انْطَوَتْ عَلى مَحَبَّتِكَ أَوْ تُصِمُّ أَسْماعاً تَلَذَّذَتْ بِسَماعِ ذِكْرِكَ فِى إِرادَتِكَ .
إِلهِى . . . وَلاَ تَحْجُبْ مُشْتاقِيكَ عَنِ النَّظَرِ إِلى جَمِيلِ رُؤْيَتِكَ . . . وَضَمِيرٌ انْعَقَدَ عَلى مَوَدَّتِكَ كَيْفَ تُحْرِقُهُ بِحَرارَةِ نِيرانِكَ » .
معبودا !... آيا بر دل هايى كه به محبت پيچيده شده مهر مى زنى ، يا گوش هايى را كه از شنيدن ذكرت در راه خوشنوديت لذّت بده ناشنوا مى كنى ؟
معبودا . . . و شيفتگانت را از نظر به زيبايى ديدارت محروم نكن و باطنى كه بر دوستيت پيمان بسته چگونه به حرارت آتشت مى سوزانى ؟!
در هفتمين مناجات از مناجات هاى خمس عشر سيد الساجدان كه از زبان حال مطيعين است مى خوانيم :
« اللّهُمَّ احْمِلْنا فِى سُفُنِ نَجاتِكَ، وَمَتِّعْنا بِلَذِيذِ مُنَاجَاتِكَ، وَأَوْرِدْنا حِيَاضَ حُبِّكَ، وَأَذِقْنا حَلاوَةَ وُدِّكَ وَقُرْبِكَ » .
خدايا ! ما را بر كشتى هاى نجات حمل كن و از لذّت مناجات و راز و نياز با حضرتت بهره مند گردان و به حوض هاى دوستى ات درآور و شيرينى محبت و مقام قرب خود را به ما بچشان . .
آن حضرت كه دريايى از معرفت و عشق بود در مناجات مريدين به محبوب عرض مى كند :
« فَأَنْتَ لاَ غَيْرُكَ مُرادِى، وَلَكَ لاَ لِسِوَاكَ سَهَرِى وَسُهادِى، وَلِقاؤُكَ قُرَّةُ عَيْنِى، وَوَصْلُكَ مُنَى نَفْسِى، وَإِلَيْكَ شَوْقِى، وَفِى مَحَبَّتِكَ وَلَهِى، وَإِلَى هَواكَ صَبابَتِى، وَرِضاكَ بُغْيَتِى، وَرُؤْيَتُكَ حاجَتِى، وَجِوارُكَ طَلَبِى، وَقُرْبُكَ غايَةُ سُؤْلِى، وَفِى مُناجَاتِكَ رَوْحِى وَرَاحَتِى » .
پس تنها تويى مراد من نه غير تو و بيدارى و بى خوابى و شب زنده داريم تنها براى توست نه ديگرى و ديدارت قرة العين و مايه شادمانى من است و وصالت آرزوى دلم و اشتياقم تنها به سوى توست و تنها در مسير عشق توست ، شيفتگى در هواى تو و دلدارگى ام و منظور و مقصودم تنها رضاى توست و حاجتم ديدار تو و خواسته ام مُؤانِست و جوار توست و قرب تو نهايت درخواست من است و آسودگى و راحتى من در راز و نياز با توست .
در مناجات محبين كه سراسر شور و شوق است مى گويد :
« إِلهِى مَنْ ذَا الَّذِى ذاقَ حَلاوَةَ مَحَـبَّتِكَ فَرامَ مِنْكَ بَدَلاً وَمَنْ ذَا الَّذِى أَنِسَ بِقُرْبِكَ فَابْتَغَى عَنْكَ حِوَلاً . . . يَا مُنَى قُلُوبِ الْمُشْتَاقِينَ، وَيَا غَايَةَ آمَالِ الْـمُحِبِّينَ، أَسْأَ لُكَ حُبَّكَ، وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ، وَحُبَّ كُلِّ عَمَل يُوصِلُنِى إِلَى قُرْبِكَ » .
معبودا ! كيست آنكه شيرنى محبت و عشقت را چشيد و پس از آن ديگرى را به جاى تو برگزيد ؟ و كيست آنكه با مقام قرب تو انس يافت پس مايل به روى تافتن از تو شد ؟ اى آرمان دل مشتاقان ! اى نهايت آرزوى عاشقان ! محبتت را و محبت دوستانت را از تو درخواست دارم و نيز دوستى هر كارى كه مرا به ميدان قرب تو ميرساند .
دلم عشق تو را كاشانه باشدز هجر روى تو ديوانه باشد
خوشم با ياد رويت اى دل آرام *** جهان گر چه مرا غم خانه باشد
2 . سبب قرب
پرستش خالصانه و عبادت عاشقانه سبب تقرب عبد به مولاست ، بديهى است منظور از قرب ، قرب معنوى است نه مكانى زيرا اولا حضرت او جسم نيست تا جا و مكان بخواهد ، او خالق جهان ماد و اجسام و زمين و زمان است و ثانياً به همه جا و به هر چيز احاطه و سلطه دارد و او مالك و فرمانرواى هستى و همه هستى با همه شؤونش مملوك اوست .
از بهترين و كاربردترين عبادات كه عامل تقرب و سبب نزديك شدن عبد به حق مى باشد سجده طولانى و عاشقانه و خالصانه به ويژه در نمازهاى واجب و در خلوت و تاريكى شب است قرآن در اين زمينه مى فرمايد :
سجده كن و مقام قرب بدست آر.
طول دادن سجده برنامه و روش امامان (عليهم السلام) بوده است و از شكننده ترين امور بر ابليس است و گناهان را چون زمان برگ ريزان مى ريزد و نزديك ترين حالات عبد به خدا هنگامى است كه در سجده است و آن نهايت عبادت انسان است.
راه تقرّب به خدا
اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت مى كند :
شخصى نزد پيامبر آمد و گفت : كارى به من تعليم ده كه خداى متعال به خاطر آن مرا دوست بدارد و مردم نيز مرا دوست بدارند و مالم فراوان گردد و بدنم در صحت و سلامت قرار گيرد و عمرم طولانى شود و خدا مرا با تو محشور كند .
حضرت فرمود : اين شش خصلتى كه مى خواهى نيازمند تحقق شش حقيقت است :
هر گاه خواستى خدا تو را دوست بدارد خدا ترس و با تقوا باش و چون خواستى مردم تو را دوست بدارند به آنان احسان كن و چشم طمع به دارايى آنان مدوز و اگر خواستى ثروت و مالت افزون شود زكاتش را بپرداز و هر گاه خواستى بدنت صحيح و سالم باشد زياد صدقه بده و چون عمر طولانى خواستى به ارحامت نيكى و اگر خواستى خدا تو را با من محشور كند سجده ها را در پيشگاه خداى واحد قهار طولانى كن.
اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد :
« ثُمَّ إنَّ الزّكَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاَةِ قُربَاناً لاِهْلِ الإسلاَمِ » .
به راستى زكات و نماز براى اهل اسلام وسيله قرب به خدا قرار داده شده است .
نتيجه قرب به خداوند
بى ترديد هر انسانى كه به سبب معرفت و عبادت و بندگى خالصانه و عاشقانه به مقام قرب برسد در سايه ولايت خاص حضرت حق قرار مى گيرد و از آنجا كه :
اللهُ وَلِىُّ الَّذِينَ آمَنُوا . . . .
خدا سرپرست و يار كسانى است كه ايمان آورده اند . . .
اين ولّى مهربان و حكيم و قدير و رئوف و رحيم مجارى ادراكى و تحريكى بنده مقربش را زير نظر مى گيرد و او را در فضاى ولايت خود از هر نقصى به كمال مى رساند .
. . . يُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ . . . .
. . . آنان را از تاريكى ها ى جهل ، شرك ، فسق وفجور به سوى نورِ ايمان ، اخلاق حسنه و تقوا بيرون مى برد . . .
در اين زمينه حديث معروف و بسيار مهم قرب فرائض و قرب نوافل كه مورد قبول شيعه و غير شيعه است بسيار گوياست .
حضرت امام باقر (عليه السلام) در حديثى قدسى از جناب حق جل و علا روايت مى كند كه خدا فرمود :
« وَمَا يَتَقَرَّبُ إلَىَّ عَبْدٌ مِن عِبَادِى بِشَىء أحَبَّ إلَىَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ وَإنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إلَىَّ بِالنَّافِلَةِ حَتّى أحِبَّهُ فَإذَا أحْبَبْتَهُ كُنْتُ إذاً سَمْعَهُ الَّذى يَسْمَعُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذى يُبْصِرُ بِهِ وَلِسَانَهُ الَّذى يَنْطِقُ بِهِ وَيَدَهُ الَّتى يَبْطِشُ بِهَا إن دَعانى أجَبْتُهُ وَإن سَألَنى أعْطَيْتُهُ » .
هيچ بنده اى از بندگانم به سبب چيزى محبوب تر از انجام واجباتى كه بر او واجب نموده ام به من تقرب نمى جويد و او به وسيله مستحبات آن قدر به من نزديك مى شود تا محبوب من گردد ، چون محبوب من شود گوشش خواهم بود كه با آن مى شنود و چشمش خواهم بود كه با آن مى نگرد و زبانش خواهم بود كه با آن سخن مى گويد و دستش خواهم بود كه با آن اِعمال قدرت مى نمايد اگر مرا بخواند او را اجابت مى كنم و اگر از من بطلبد به او عطا مى نمايم .
قرآن مجيد مى فرمايد :
. . . فَمَن كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلاَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً .
. . . پس كسى كه ديدار پاداش و مقام قرب پروردگارش را اميد دارد ، پس بايد كارى شايسته انجام دهد و هيچ كس را در پرستش پروردگارش شريك نكند .
3 . گناه زدايى
عبادات ، بهترين بازدارنده از گناهان هستند چنانكه قرآن مى فرمايد :
. . . إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ . . . .
. . . يقيناً نماز از كارهاى زشت و كارهاى ناپسند باز مى دارد . . .
شخصى كه به بندگى و پرستش پروردگارش مى پردازد و خالصانه و عاشقانه به مدار عبادت وارد مى شود تمام هَّم و غمش اين است كه عبادتش در پيشگاه حضرت حق مقبول افتد .
علاوه بر اين كه هر عبادتى اگر صحيح و سالم انجام گيرد و شرايط لازمش رعايت گردد ، گناهانى را طرد و دفع مى كند ، شخص عبادت كننده نيز بايد بيش از هر چيز به ترك گناه توجه نمايد . در روايات آمده كه معيار ارزيابى و قبولى طاعات ترك گناه است و از حضرت امام صادق (عليه السلام)روايت است :
كسى كه مى خواهد ببيند آيا نمازش مقبول است يا نه ، بايد ببيند آيا نمازش او را از زشتى ها و منكرات باز داشته يا نه ، به همان مقدار كه باز داشته قبول است.
قرآن مى فرمايد :
. . . إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ .
. . . يقيناً نيكى ها بدى ها را از ميان مى برند . . .
در پاره اى از روايات حسنات به نمازها تفسير شده است . نظير همين نكته در آخر سوره فرقان درباره عبادالرحمن بيان شده اشت :
. . . فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَات . . . .
. . . كه خدا بدى هايشان را به خوبى ها تبديل مى كند . . .
از همه روشن تر بيان اميرالمؤمنين (عليه السلام) است كه در تأثير نماز از زبان پيامبر (صلى الله عليه وآله) نقل مى كند :
« وَأنَّها لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الوَرَقِ وَتُطْلِقُهَا إطلاَقَ الرِّبَقِ وَشَبَّهَهَا رَسُولُ اللهِ بِالحَمَّةِ تَكُونُ عَلى بَابِ الرَّجُلِ فَهُوَ يَغْتَسِلُ مِنهَا فِى الْيَومِ وَاللَّيْلَةِ خَمسَ مَرّات فَمَا عَسَى أن يَبقَى عَلَيْهِ مِنَ الدَّرَنِ » .
نماز مانند ريختن برگ درخت گناهان را مى ريزد و همچون بندى كه گشوده شود بند گناهان را مى گشايد ، رسول خدا (صلى الله عليه وآله) نماز را به چشمه آب گرمى كه بر خانه انسان باشد و شبانه روز پنج نوبت خود را در آن بشويد تشبيه كرده است كه آيا چرك و آلودگى در بدن چنين كسى باقى خواهد ماند ؟
حضرت امام باقر (عليه السلام) در مكه سخن مى گفت ، فرمود :
رسول خدا (صلى الله عليه وآله) به آن شخص ثقفى كه براى سؤال درباره وضو و نماز آمده بود فرمود : همين كه دست به آب زدى و بسم الله الرحمن الرحيم گفتى گناهانى كه دستانت مرتكب شده مى ريزند و آنگاه كه صورتت را شستى گناهانى كه چشمانت با نگاه كردن يا دهانت با سخن گفتن انجام داده مى ريزد و هنگامى كه دستانت را شستى گناهان از دست راست و چپت مى ريزد و زمانى كه سر و پايت را مسح كردى آن گناهانى كه به سوى آنها گام برداشتى مى ريزد ، اين از وضو و ... پس از نماز كامل هر گناهى كه پيش از نماز داشتى بخشوده مى شود.
اين حقيقت كه عبادت و تقوا و بندگى و طاعت سبب مغفرت و ريختن گناهان است سند قرآنى دارد ، پس از آنكه حضرت نوح (عليه السلام)خود را به عنوان پيامبرى كه هشدار دهنده آشكار است معرفى نمود پيامبريش را چنين آغاز مى فرمايد :
أَنِ اعْبُدُوْا اللهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ * يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ . . . .
كه خدا را بپرستيد و از او پروا كنيد و از من اطاعت نماييد ، * تا خدا گناهانتان را بيامرزد . . .
