قال على (عليه السلام) : اللِسانُ ميزانُ الإنسانِ ، العينُ رائِدُ القَلبِ

( قسمت دوم وصايات حضرت حق به پيامبر ) زبان و چشم صالحان

قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) :أوصانى ربى بتسع . . . وأن يكون صمتى فِكراً ومَنطقى ذِكراً ونَظرى عبرا(1) .

7 ـ زبان و گفتار و خاموشى

زبان از بزرگ ترين نعمت هاى حضرت حق به انسان است .

زبان عضوى است كه اظهار خواسته هاى درون انسان و بيان نيازمندى هاى او را به عهده دارد .

زبان عضوى است كه رشته هاى مختلف علوم را از مغز و قلب انسان به ديگران انتقال مى دهد .

زبان عضوى است كه با سخنان لطيف و محبت آميزش غم و غصه را از دل ها مى زدايد .

زبان عضوى است كه گمراه را هدايت مى كند و سرنگون شده در چاه ضلالت را نجات مى دهد و دوزخى را به سوى بهشت راهنمايى مى نمايد .

زبان عضوى است كه مى تواند با تشويقش انسان هاى به ضعف نشسته را توانايى بخشد و هنرهاى آنان را آشكار كند و روح خلاقيّت را در وجودشان فعّال نمايد و از بيكارى عاطل و باطل مانده ، متحرّكى پويا و سرزنده اى دانا بسازد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تحف العقول : 36 ; بحار الانوار : 74 / 140 ، باب 7 ، حديث 8 .

صفحه 252

زبان اگر در مدار تربيت حق و هدايت خداى مهربان و تعليمات پيامبران و امامان و اولياى الهى قرار گيرد ، تبديل به كارگاهى بزرگ براى توليد خير و نيكى مى شود و از اين طريق سودى سرشار و منفعتى فراوان به صاحبش و به ديگران مى رساند .

زبان را بايد در جايى كه خدا به آن اجازه ى سخن گفتن داده است آزاد گذاشت تا منافع دريا گونه اش را به سوى محتاجان امور معنوى و مادى سرازير كند . و نيز بايد در جايى كه به آن اجازه ى گفتار نداده اند به سكوت و خاموشى نشيند تا زيان گفتار باطل و بى جايش به كسى نرسد .

از گفتار زبان در موردى كه گفتن شايسته ى اوست تعبير به قول حق ، قول عدل ، و قول ميسور و قول بليغ و قول حسن و قول احسن شده و در موردى كه بايد از گفتار خوددارى ورزد و خاموشى پيشه سازد تعبير به صمت شده است .

صالحان و شايستگان كه هدايت حضرت حق چون خورشيد از افق وجودشان طلوع دارد آنجا كه بايد بگويند مى گويند ، گرچه گفتارشان براى آنان عامل رنج و زحمت شود و جانشان را در معرض خطر قرار دهد ; و در موردى كه بايد خاموشى و سكوت پيشه سازند به خاموشى و سكوت مى نشينند ، گرچه بسيارى از منافع ظاهرى را از دست بدهند .

صالحان با زبانشان به تجارتى برمى خيزند كه سودش ابدى و هرگز كسادى و زيان در آن راه ندارد .

روايات اهل بيت (عليهم السلام) در رابطه با زبان و منافع و سودش اشاراتى بس لطيف و باارزش دارند كه دانستنش بر همگان لازم است .

از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) روايت شده است :

صفحه 253

الجَمالُ فِى اللِّسان(1) .

زيبايى در زبان است .

جَمالُ الرَّجُلِ فَصاحَةُ لِسَانِهِ(2) .

زيبايى مرد در گويايى و روشن گويى زبان اوست .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) در رواياتى مى فرمايد :

صورَةُ المَرءَةِ فِى وَجهِها وَصورَةُ الرَّجُلِ فِى مَنطِقِ(3) .

شكل و شمايل زن در چهره ى او و شكل و شمايل مرد در گفتار اوست .

الإنسانُ لُبُّه لِسانُه وَعقلُه دِينُه(4) .

مغز انسان زبان او و دينش پاى بند اوست .

كَلامُ الرَّجُلِ مِيزانُ عَقلِهِ(5) .

سخن مرد ترازوى سنجش عقل اوست .

خطرات زبان

و نيز روايات اهل بيت (عليهم السلام) در رابطه با زبان و زيان ها و خطرات غيرقابل جبرانش مطالبى بسيار مفيد و سودمند بيان كرده اند .

رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در رواياتى مى فرمايد :

فِتنةُ اللِّسانِ أشَدُّ مِن ضَرْبِ السَّيْفِ(6) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تحف العقول : 37 ; بحار الانوار : 74 / 143 ، باب 7 ، حديث 24 .

2 ـ كنز العمال : حديث 28775 .

3 ـ بحار الانوار : 68 / 293 ، باب 78 ، حديث 63 .

4 ـ تحف العقول : 217 ; بحار الانوار : 75 / 56 ، باب 16 ، حديث 119 .

5 ـ غرر الحكم : 209 ، اللسان ميزان ، حديث 4032 .

6 ـ جامع الاخبار : 93 ، الفصل الثانى و الخمسون فى اللسان ; بحار الانوار : 68 / 286 ، باب 78 ، حديث 42 .

صفحه 254

فتنه ى زبان شديدتر از ضربت شمشير است .

بَلاءُ الإنسانِ مِنَ اللِّسانِ(1) .

بلاى انسان از زبان است .

يَا عَلِىُّ ! مَن خَافَ النّاسُ لِسانَهُ فَهُو مِن أهلِ النّارِ(2) .

يا على ! كسى كه مردم از زبانش بترسند اهل آتش است .

طُوبَى لِمَن أنفَقَ فَضَلاتَ مَالِه وَأمسَكَ فَضَلاتَ لِسانِهِ(3) .

خوشا به حال كسى كه اضافه هاى مالش را در راه خدا هزينه كند و از اضافه هاى گفتارش جلوگيرى كند .

چون آدم ، فرزندانش و فرزندان فرزندانش زياد شدند ، پيوسته نزد او سخن مى گفتند و او ساكت بود . گفتند : پدر تو را چيست كه سخن نمى گويى . گفت : اى فرزندانم ! خداى بزرگ زمانى كه مرا از جوارش بيرون كرد از من تعهد گرفت و فرمود : گفتارت را كم كن تا به جوار من درآيى .

إن كانَ الشَرُّ فِى شَىء فَفِى اللِّسان(4) .

اگر شرّى در چيزى باشد پس در زبان است .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) در رواياتى مى فرمايد :

حَدُّ اللِسانِ أمضى مِن حَدِّ السَنان(5) .

تيزى زبان دردناك تر از تيزى نيزه است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جامع الأخبار : 93 ، الفصل الثانى و الخمسون فى اللسان ; بحار الانوار : 68 / 286 ، باب 78 ، حديث 42 .

2 ـ جامع الأخبار : 93 ، الفصل الثانى و الخمسون فى اللسان ; بحار الانوار : 68 / 286 ، باب 78 ، حديث 42 .

3 ـ بحار الانوار : 68 / 287 ، باب 78 ، حديث 42 .

4 ـ بحار الانوار : 68 / 289 ، باب 78 ، حديث 53 .

5 ـ غرر الحكم : 213 ، خطر اللسان ، حديث 4149 ; هداية العلم : 551 .

صفحه 255

اللِسانُ سَبُعٌ إن أطلَقْتَه عَقَر(1) .

زبان درنده اى است كه اگر رهايش كنى زخم مى زند .

كلُّ إنسان مُؤاخِذٌ بِجِنايَةِ لِسانِهِ وَيَدِهِ(2) .

هر انسان به جنايت زبان و دستش مؤاخذه خواهد شد .

كَمْ مِن إنسان أهلَكه لِسان(3) .

چه بسيار انسانى كه زبان او را هلاك كرد .

صلاحُ الإنسانِ فِى حَبسِ اللِسان(4) .

مصلحت انسان در حبس زبان است .

خاموشى و انديشه

اولياى الهى به خاطر شرور و فتنه هاى زبان صمت و سكوت را در مواردى كه لازم مى دانستند برابر با فرمان هاى حق شعار خود قرار مى دادند و از بيجا گفتن و بيهوده بافتن و كلام باطل و هر سخنى كه مورد پسند حق نبود خوددارى مى كردند و دنياى خلوت سكوت و خاموشى را براى تفكر و انديشه در حقايق غنيمت مى شمردند و براى يافتن واقعيات معنوى و الهامات غيبى به حركت فكرى مى پرداختند . چنان كه پيامبر بزرگ اسلام از حضرت حق روايت مى كند كه به من سفارش فرمود :

أن يكونَ صَمتى فِكراً(5) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غرر الحكم : 213 ، خطر اللسان ، حديث 4143 ; هداية العلم : 552 .

2 ـ غرر الحكم : 213 ، خطر اللسان ، حديث 4157 ; هداية العلم : 552 .

3 ـ غرر الحكم : 213 ، خطر اللسان ، حديث 4159 ; هداية العلم : 552 .

4 ـ غرر الحكم : 210 ، حسن اللسان ، حديث 4054 .

5 ـ تحف العقول : 36 ; بحار الانوار : 74 / 140 ، باب 7 ، حديث 8 .

صفحه 256

خاموشى و سكوتم انديشه باشد .

انسان در عرصه گاه سكوت و خاموشى هنگامى كه به انديشه مى پردازد و عقل خداداده را به كار مى گيرد ، امورى علمى و هنرى و اجتماعى و مادى و معنوى به نظرش مى رسد كه براى او و ديگران در صورتى كه عملى شود بسيار مفيد و سودمند خواهد بود .

راستى شگفت آور است كه آيين مقدّس اسلام نمى خواهد و نمى پسندد حتى سكوت و خاموشى انسان بيهوده و باطل بگذرد ، بلكه مى خواهد دنياى سكوت انسان هم با همراهى فكر و انديشه به نتايج پربار و امور پرمحصول برسد .

روايات باب سكوت و خاموشى ، سكوتى را مى گويند كه همراه با انديشه و فكر باشد وگرنه سكوت بدون انديشه كارى لغو و بيهوده است و اسلام انسان را از كار بيهوده نهى مى كند .

رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مى فرمايد :

عَليكَ بِطولِ الصَمتِ فَإنّه مَطرَدَةٌ لِلشيطانِ وَعونٌ لَكَ عَلى أمرِ دِينِك(1) .

بر تو باد به طول سكوت و خاموشى زيرا سكوت موضع دور كننده ى شيطان و كمكى براى تو نسبت به كار دين تو است .

و نيز مى فرمايد :

ثَلاثٌ مُنجِياتٌ : تَكُفُّ لِسانَكَ وَتَبكِى عَلَى خَطِيئَتِكَ وَتلزَمْ بَيتك(2) .

سه چيز نجات بخش است : اين كه زبانت را از گناهان زبان نگاه دارى و بر معاصى و خطاهايت گريه كنى و در صورتى كه بيرون رفتنت از خانه موجب شر است به خانه بنشينى .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ معانى الاخبار : 335 ، باب معنى تحية المسجد ، حديث 1 ; بحار الانوار : 68 / 279، باب 78، حديث 19.

2 ـ خصال : 1 / 85 ، حديث 13 ; بحار الانوار : 68 / 279 ، باب 78 ، حديث 20 .

صفحه 257

و در روايتى فرمود :

إذا رَأيتُمُ المُؤمِنَ صَمُوتاً فَادنُوا مِنهُ ; فَإنَّهُ يُلْقِى الحِكمَةَ(1) .

هنگامى كه مؤمن را بسيار ساكت و خاموش ديديد به او نزديك شويد ; زيرا حكمت القا مى كند .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) در رواياتى مى فرمايد :

اُصمُت دهرَك يجلّ أمرَك(2) .

همه ى روزگارت را ساكت و خاموش باش تا زندگى و كارت عظيم و بزرگ شود .

الصَمتُ رَوضَةُ الفِكر(3) .

سكوت و خاموشى باغستان انديشه است .

اَلزِم الصَمتَ فأدنى نَفعَه السلامَة(4) .

ملازم سكوت باش كه كمترين سودش سلامت است .

طوبَى لِمَن صَمت إلاّ مِن ذِكرِ الله(5) .

خوشا به حال كسى كه سكوت پيشه كند مگر از ذكر خدا .

عَليكَ بِلزومِ الصَمتِ ; فَإنّه يُلْزِمُك السَّلامةُ وَيؤمِنُك النّدامَة(6) .

بر تو باد به ملازمت سكوت و خاموشى ، زيرا تو را به عرصه ى سلامت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل : 9 / 18 ، باب 100 ، حديث 10083 ; ميزان الحكمه : 7 / 3172 ، الصمت ، حديث 10827 .

2 ـ غرر الحكم : 216 ، آثار الصمت ، حديث 4249 ; هداية العلم : 335 .

3 ـ غرر الحكم : 215 ، الصمت و أهميته ، حديث 4221 ; هداية العلم : 335 ـ 337 .

4 ـ غرر الحكم : 216 ، آثار الصمت ، حديث 4262 ; هداية العلم : 335 ـ 337 .

5 ـ غرر الحكم : 118 ، اهمية الذكر ، حديث 3623 ; هداية العلم : 335 ـ 337 .

6 ـ غرر الحكم : 216 ، آثار الصمت ، حديث 4256 ; هداية العلم : 335 ـ 337 .

صفحه 258

مى كشاند و از پشيمانى امانت مى دهد .

لاَ خَيرَ فِى السّكوتِ عَن الحقّ كما أنّه لاَ خيرَ فِى القَولِ بِالجَهلِ(1) .

خيرى در سكوت از گفتار حق نيست ، چنان كه خيرى در گفتار باطل نيست .

لاَ عِبادَةَ كالصَّمت(2) .

هيچ عبادتى مانند سكوت و خاموشى نيست .

امام هشتم (عليه السلام) فرمود :

مِن عَلاَمَاتِ الفِقهِ : الحِلْمُ والعِلْمُ وَالصَّمتُ . إنَّ الصَّمْتَ بابٌ مِن أبوابِ الحِكمَةِ ، وَإنّ الصَّمتَ يَكْسِبُ المَحَبَّةَ ، إنَّه دَلِيلٌ عَلَى كُلِّ خَير(3) .

از نشانه هاى فهم بردبارى و دانش و سكوت است . همانا سكوت درى از درهاى حكمت است و بى ترديد سكوت براى انسان كسب محبت مى كند ، يقيناً سكوت راهنماى به سوى همه ى خيرهاست .

هشدار كه هر ذره حساب است در اينجا *** ديوان حساب است و كتاب است در اينجا

حشرست و نشورست و صراط است وقيامت *** ميزان و ثواب است و عقاب است در اينجا

آن را كه حساب عملش لحظه به لحظه است *** با دوست خطاب است و عتاب است در اينجا

آن را كه گشودست ز دل چشم بصيرت *** بيند چه حساب و چه كتاب است در اينجا

آن را كه قيامت خوش و نزديك نمايد *** از گرمى تعجيل دل آب است در اينجا(4)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غرر الحكم : 70 ، حديث 991 ; هداية العلم : 335 ـ 337 .

2 ـ غرر الحكم : 216 ، الصمت و اهميته ، حديث 4236 ; هداية العلم : 335 ـ 337 .

3 ـ كافى: 2/113، باب الصمت وحفظ اللسان، حديث 1; بحار الانوار: 68/294، باب 78، حديث 65.

4 ـ فيض كاشانى ، ديوان اشعار ، غزل 29 ، به اختصار .

صفحه 259

8 ـ گفتار ذكر گونه

پس از خاموشى به جا و سكوت عاقلانه ، نوبت به سخن گفتن در جايى كه بايد سخن گفت مى رسد .

رسول اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) در روايت مورد بحث كه هفت قسمتش در صفحات گذشته توضيح داده شد مى فرمايد : از جمله سفارشات حضرت ربّ العزه به من اين بود كه گفتارم ذكر باشد .

شايد منظور از ذكر در اين سفارش ملكوتى سخن گفتن به صورتى باشد كه گمراهى را هدايت كند ، يا حكمت و علم و دانشى به مردم بياموزد ، يا فراهم آوردن زمينه اى براى رساندن صاحب حقى به حقش باشد ، يا گواهى و شهادتى كه قاضى را براى اجراى عدالت كمك كند ، يا غم و اندوهى را از دلى پاك نمايد .

اگر انسان سخنى گويد كه گمراهى هدايت يابد ، مصداق اين روايت بسيار بسيار مهم كه خطاب پيامبر به على (عليه السلام) است مى شود :

وَايْمُ اللهِ لأَن يَهدِىَ اللهُ عَلَى يَدَيكَ رَجُلا خيرٌ لَكَ مِمَّا طَلَعَت عَلَيهِ الشَّمسُ وَ غَرَبَتْ(1) .

سوگند به خدا اگر خدا مردى را به دست تو هدايت كند براى تو از آنچه خورشيد بر آن طلوع كند و غروب مى نمايد بهتر است .

اگر انسان سخنى بگويد كه آن در سخن علم و دانش و حكمت به مردم بياموزد مصداق اين حديث رسول خدا مى شود كه فرمود :

مردى را روز قيامت به محشر مى آورند كه براى او حسناتى چون ابرهاى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافى : 5 / 28 ، ، باب وصية رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) واميرالمؤمنين (عليه السلام) فى السرايا ، حديث 4 ; تهذيب : 6 / 141 ، باب 62 ، حديث 2 ; بحار الانوار : 21 / 361 ، باب 34 ، حديث 3 .

صفحه 260

انباشته يا كوه هاى برافراشته است ، مى گويد : پروردگارا ! اين همه حسنات از كجا براى من فراهم شده در حالى كه من آنها را انجام نداده ام ؟ خدا مى فرمايد : اين دانش تو است كه آن را به مردم آموختى و آنان پس از تو به آن عمل كردند !(1)

اگر انسان با سخن و كلام خود به مؤمنى كمك دهد تا حاجتش روا شود و به حقش برسد مصداق اين روايت بسيار مهم مى گردد :

مَن قَضَى لِمؤمن حاجَةً قَضَى اللهُ لَهُ حَوائِجَ كَثيرةً أدناهُنَّ الجَنَّةَ(2) .

كسى كه حاجت مؤمنى را به جا آورد و گره از كار او بگشايد ، خداوند حاجت هاى بسيار او را روا مى كند كه كمترين آن ورود به بهشت است .

اگر انسان با كلام خود در دادگاهى شهادت به حق دهد تا قاضى دادگاه عادلانه حكمى صادر كند ، مصداق اين روايت رسول خدا مى شود :

مَن شَهِدَ شَهادَةَ حَقُّ لِيُحْيِىَ بِها حَقُّ امْرِئ مُسلم أَتَى يَومَ القِيامَةِ وَلِوَجْهِهِ نورٌ مَدَّ البَصَرِ يَعْرِفُهُ الخَلايِقَ بِاسْمِهِ وَنَسَبِهِ(3) .

كسى كه به حق گواهى دهد تا با گواهى اش حق انسان مسلمانى زنده شود روز قيامت مى آيد در حالى كه براى چهره اش نورى است كه ديده را به خود جلب مى كند .

اگر انسان با سخن خود غم و اندوهى را از دلى بزدايد ، مصداق اين روايت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عن محمد بن حماد الحارثى ، عن أبيه ، عن أبى عبد الله (عليه السلام) ، قال : قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) يجىء الرجل يوم القيامة وله من الحسنات كالسحاب الركام أو كالجبال الرواسى ، فيقول : يا رب أنى لى هذا ولم أعملها ، فيقول هذا علمك الذى علمته الناس يعمل به من بعدك .

بصائر الدرجات : 5 ، باب 2 ، حديث 16 ; بحار الانوار : 2 / 18 ، باب 8 ، حديث 44 .

2 ـ بحار الانوار : 71 / 285 ، باب 20 ، حديث 7 .

3 ـ كافى : 7 / 380 ، باب كتمان الشهادة ، حديث 1 ; بحار الانوار : 101 / 311 ، باب 2 ، حديث 9 .

صفحه 261

امام صادق (عليه السلام) مى گردد :

مِن أَحَبِّ الأعمالِ إلَى اللهِ عزَّ وَجَلَّ إدخالُ السُّرورِ عَلَى المُؤمِنِ ، إشبَاعُ جَوْعَتِهِ أو تَنْفِيسُ كُربَتِهِ أو قَضاءُ دَيْنِهِ(1) .

از محبوب ترين اعمال نزد خداى عزّ و جلّ وارد كردن خوشحالى و شادمانى بر مؤمن است : با سير كردن گرسنگى اش يا برطرف كردن غم و اندوهش يا پرداخت قرض و وامش .

9 ـ نظر به عبرت

از سفارشاتى كه خداى مهربان به پيامبرش داشت اين بود كه نظرش را به آنچه نظر مى كند نظر عبرت و پند گرفتن قرار دهد .

نظر ، از جهت لغت به معناى با دقت و تأمّل نگريستن به دنيا و حوادث و احوال امت هاى گذشته براى پندگيرى و عبرت گرفتن است .

مثلا انسان هنگامى كه به خانه ى مخروبه اى مى گذرد بايد با نظر عبرت به آن بنگرد و دقت كند كه گويا آن خانه ى مخروبه پرده ى گذشته اش را نشان مى دهد كه معمار و بنا و كارگرى كه مرا ساختند و فروشندگانى كه مصالح مرا تأمين نمودند و مالكانى كه مرا خريد و فروش كردند و عروس و دامادى كه در من حجله آراستند و مهمانانى كه با ذوق و شوق در اتاق هايم بر سر سفره نشستند همه و همه پس از مدتى كوتاه با داشتن هزاران آرزو سر به تيره ى تراب نهادند و بدنهايشان پوسيد و خوراك مار و مور شد و من براى عبرت ديگران به صورت مخروبه به جا مانده ام . تو مواظب باش كه به عناصر مادى مغرور نشوى و از رعايت حلال و حرام و حقوق مردم باز نمانى كه به همين نزديكى روابط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافى : 2 / 192 ، باب إدخال السرور على المؤمنين ، حديث 16 ; بحار الانوار : 71 / 297 ، باب 20 ، حديث 29 .

صفحه 262

و علايقت با همه ى امور مادى و خانه و زندگى قطع مى شود و به سراى ديگر براى حساب پس دادن انتقال مى يابى . و اين مقدار امور مادى از دست رفتنى ارزش ندارد كه تو از جان و بدن و بويژه دين و ايمانت براى به دست آوردن آن مايه بگذارى !

قرآن مجيد مى فرمايد :

( قُل سِيرُوا فِي الاَْرْضِ ثُمَّ انظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ )(1) .

بگو در زمين گردش كنيد ، سپس با تأمّل و دقت بنگريد كه سرانجام تكذيب كنندگان حقايق چگونه بود ؟!

( قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الاَْعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ )(2) .

بگو آن كه كور دل است و حقايق و حوادث را با ديده ى دل نمى نگرد با كسى كه بصير و روشن بين است يكسانند ، آيا انديشه نمى كنيد ؟

( لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِولِي الاَْلْبَابِ . . . )(3) .

يقيناً در داستانهاى ايشان ( كه قرن هاست گذشته اند ) براى صاحبان خرد پند و عبرت است .

( قُلْ سِيرُوا فِي الاَْرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُـجْرِمِينَ )(4) .

بگو : در زمين گردش كنيد پس با تأمّل و دقت بنگريد كه سرانجام گنهكاران چگونه بود ؟!

اميرالمؤمنين (عليه السلام) در رواياتى مى فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ انعام ( 6 ) : 11 .

2 ـ انعام ( 6 ) : 50 .

3 ـ يوسف ( 12 ) : 111 .

4 ـ نمل ( 27 ) : 69 .

صفحه 263

إذَا أحبّ اللهُ عَبداً وَعَظَه بِالعِبَر(1) .

هنگامى كه خدا بنده اى را دوست بدارد او را با عبرت ها موعظه مى كند .

فِى كُلِّ نَظرَة عِبرة(2) .

در هر تماشاى بادقت و تأملى عبرتى است .

إنّ ذِهاب الذاهِبين لَعِبرةٌ لِلقومِ المُتَخَلِّفين(3) .

در رفتن رفتگان عبرتى است براى گروه بازماندگان .

مَا أكثَرَ العِبَرَ وَأقَلَّ الإعتِبارَ(4) .

عبرت ها چه زياد و فراوان است و عبرت گيرنده چه كم و اندك است .

از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است :

كَانَ أكثَرَ عِبادَةِ أبى ذرٍّ رَحِمهُ اللهُ عَليه التَفَكُّرُ والإعتِبارُ(5) .

بيشتر عبادت ابوذر ( رحمه الله عليه ) دو خصلت بود : انديشه و عبرت آموزى .

امام صادق (عليه السلام) در روايتى پندآموز فرموده است :

به آنچه از دنيا گذشته عبرت گيريد ، آيا دنيا براى كسى بقا و دوام داشته است ؟ يا كسى از بلندقدر و فرومايه و توانگر و تهيدست و دوست و دشمن باقى مى ماند ؟ همچنين آنچه از دنيا نيامده با آنچه گذشته از آب به آب شبيه تر است . پيامبر فرمود : مرگ به عنوان پند دهنده و عقل از جهت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غرر الحكم : 471 ، مدح الاعتبار و أهميته ، حديث 10746 ; هداية العلم : 372 ـ 373 .

2 ـ غرر الحكم : 472 ، حديث 10773 ; هداية العلم : 372 ـ 373 .

3 ـ غرر الحكم : 471 ، مدح الاعتبار و أهميته ، حديث 10745 ; هداية العلم : 372 ـ 373 .

4 ـ نهج البلاغه : 844 ، حكمت 297 .

5 ـ خصال : 1 / 42 ، حديث 33 .

صفحه 264

راهنمايى و تقوا از نظر زاد و توشه و عبادت و بندگى به عنوان شغل و خدا از جهت مونس بودن و قرآن از نظر روشنگرى براى شما كافى است(1) .

عبرت ها در رباعيات بابا طاهر

به گورستان گذر كردم كم و بيش *** بديدم حال دولتمند و درويش

نه درويشى به گورى بى كفن ماند *** نه دولتمند برد از يك كفن بيش

* * *

به قبرستان گذر كردم صباحى *** شنيدم ناله و  افغان آهى

شنيدم كله اى با خاك مى گفت *** كه اين دنيا نمى ارزد به كاهى

* * *

اگر شيرى اگر ببرى اگر گور *** سرانجامت بود جا در ته گور

تنت در خاك باشد سفره  گستر *** به گردش موش ومار وعقرب ومور

* * *

اگر زرّين كلاهى عاقبت هيچ *** اگر خود پادشاهى عاقبت هيچ

اگر ملك سليمانت ببخشند *** در آخر خاك راهى عاقبت هيچ

* * *

مو از « قالو بلى » تشويش ديرم *** گنه از برگ و باران بيش ديرم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قال الصادق (عليه السلام) : اعتبروا بما مضى من الدنيا هل بقي على أحد أو هل فيها باق من الشريف والوضيع والغنى والفقير والولى والعدو فكذلك ما لم يأت منها بما مضى أشبه من الماء بالماء قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) كفى بالموت واعظا وبالعقل دليلا وبالتقوى زادا وبالعبادة شغلا وبالله مونسا وبالقرآن بيانا .

مصباح الشريعه : 113 ، باب الثالث و الخمسون فى التفكر ; بحار الانوار: 68 / 325، باب 80، حديث 20.

صفحه 265

اگر لا تقنطوا دستم نگيرد *** مو از يا ويلنا انديش ديرم

* * *

مو از جور بتان دل ريش ديرم *** ز لاله داغ بر دل بيش ديرم

چو فردا نامه خوانان نامه خوانند *** من شرمنده سر در پيش ديرم

* * *

صداى چاوشان مردن آيو *** به گوش آوازه ى جان كندن آيو

رفيقان مى روند نوبت به نوبت *** واى آن ساعت كه نوبت وا من آيو

* * *

درخت غم به جانم كرده ريشه *** به درگاه خدا نالم هميشه

رفيقان قدر يكديگر بدانيد *** اجل سنگ است و آدم مثل شيشه

* * *

دلا غافل ز سبحانى چه حاصل *** مطيع نفس و شيطانى چه حاصل

بود قدر تو افزون از ملايك *** تو قدر خود نمى دانى چه حاصل

* * *

دلا اصلا نترسى از ره دور *** دلا اصلا نترسى از ته گور

دلا اصلا نمى ترسى كه روزى *** شوى بنگاه مار و لانه ى مور

* * *

صفحه 266

پند گرفتن حتى از راهزن

فضيل بن عياض پيش از آن كه با شنيدن آيه اى از آيات قرآن توبه كند ، راهزن بود . وى در بيابان مرو خيمه زده بود و پلاسى پوشيده و كلاه پشمين بر سر و تسبيح در گردن افكنده و ياران بسيار داشت ، همه دزد و راهزن . هر مال و جنس دزديده شده اى كه نزد او مى بردند ميان دوستان راهزن تقسيم مى كرد و بخشى هم خود برمى داشت .

روزى كاروانى بزرگ مى آمد ، در مسير حركتش آواز دزد شنيد . ثروتمندى در ميان كاروان پولى قابل توجه داشت ، برگرفت و گفت : در جايى پنهان كنم تا اگر كاروان را بزنند اين پول برايم بماند . به بيابان رفت ، خيمه اى ديد در آن پلاس پوشى نشسته ، پول به او سپرد . فضيل گفت : در خيمه رو و در گوشه اى بگذار ، خواجه پول در آنجا نهاد و بازگشت . چون به كاروان رسيد ، دزدان راه را بر كاروان بسته و همه ى اموال كاروان را به دزدى تصرف كرده بودند ، آن مرد قصد خيمه ى پلاس پوش كرد . چون آنجا رسيد ، دزدان را ديد كه مال تقسيم مى كردند . گفت : آه من مال خود را به دزدان سپرده بودم ! خواست باز گردد ، فضيل او را بديد و آواز داد كه بيا . چون نزد فضيل آمد ، فضيل گفت : چه كار دارى ؟ گفت : جهت امانت آمده ام . گفت : همانجا كه نهاده اى بردار ! برفت و برداشت .

ياران فضيل را گفتند : ما در اين كاروان هيچ زر نيافتيم و تو چندين زر باز مى دهى ! فضيل گفت : او به من گمان نيكو برد و من نيز به خداى تعالى گمان نيكو مى برم ، من گمان او را به راستى تحقق دادم تا باشد كه خداى تعالى گمان من نيز به راستى تحقق دهد(1) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تذكرة الاوليا .

صفحه 267

عبرت ها در اشعار حافظ

مرا در منزل جانان چه امن عيش چون هر دم *** جرس فرياد مى دارد كه بربنديد محملها

* * *

برو از خانه ى گردون بِدَر و نان مطلب *** كان سيه كاسه در آخر بكشد مهمان را

* * *

هركه را خوابگه آخر به دو مشتى خاك است *** گو چه حاجت كه به افلاك كشى ايوان را

* * *

سنگ و گل را كند از يُمن نظر لعل و عقيق *** هر كه قدر نفس باد يمانى دانست

* * *

احوال گنج قارون كايّام داد بر باد *** در گوش دل فرو خوان تا زر نهان ندارد

* * *

بر لب جوى نشين و گذر عمر ببين *** كاين اشارت ز جهان گذران ما را بس

* * *

مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو *** يادم از كشته ى خويش آمد و هنگام درو

* * *

پند و عبرت در غزل سعد كافى

بيدار شو دلا كه جهان پر مزور است *** بر نخل روزگار نه برگ است و نه بر است

صفحه 268

جام بلاست آن كه تو مى گويى اش دلى است *** ديگ هواست آنكه تومى خوانى اش سراست

سيم حرام اگر چه سپيد است هم چو شير *** چندين مخور تو نيز كه نى شير مادر است

طاووس را بديدم مى كند پرّ خويش *** گفتم مكن كه پر تو با زيب و زيور است

بگريست زار زار و بگفتا كه اى حكيم *** آگه نه اى كه دشمن جان من اين پر است

اى خواجه پر و بال تو مى دان كه زرّ توست *** زيرا كه شخص پاك تو طاووس ديگر است

پرهيز كن ز صحبت نا اهل هان و هان *** ار چند روزى تازه و بارز چو عبهر است

دانى چرا خروشد ابريشم رباب *** از بهر آن كه دايم هم كاسه ى خر است

زنهار سعد كافى بر خلق دل مبند *** دل در خداى بند كه خلاق اكبر است(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از مؤلف كتابى به نام عبرتهاى روزگار به رشته ى تحرير درآمده كه بسيارى از مطالب و مسائل و حوادث عبرت آموز در آن گردآورى شده است ، علاقمندان براى به دست آوردن تفصيل اين موضوع مى توانند به آن كتاب مراجعه كنند .