انديشه در اسلام، ص: 20
منزله درختى بدانيم، انسان شاخهاى از اين درخت است كه بهترين ميوه آن عقل و نيروى انديشه است.
عقل انسان را با حقايق عالى عالم پيوند مىدهد. از اين رو، اگر اعضا و جوارح آدمى و برون و درون او در تصرف حكومت عقل قرار بگيرد و خود عقل در تصرف نبوّت و امامت باشد، از انسان بهترين عنصر آفرينش ساخته خواهد شد.
مىدانيم كه انبيا و ائمه بدون جهت از كسى تعريف نمىكردند و جالب اين است كه تعريف آنها از يك شخص تنها با توجه به نيروى انديشه او بوده و بر حضور عقلانيت در او متمركز بوده است. لذا، هرگاه در نزد آنان از كسى تعريف مىكردند، از چگونگى عقل او مىپرسيدند كه آيا تعطيل است يا كار مىكند؟ «1» فكرش معطل است يا در كار است؟ آيا انسانى است كه در همه امور بدون انديشه عمل مىكند يا موجودى است كه پيش از اقدام به هر كارى فكر مىكند؟
مشورت: بهرهگيرى از انديشه ديگران
اگر كسى خود را به فكر كردن عادت داده باشد، در مىيابد كه گاهى فكرش به تنهايى به جايى نمىرسد. به همين سبب، پروردگار از مردم دعوت كرده فكر خود را به فكر دانشمندان، دارندگان تجربه، روشنبينان و به فكر آنان كه عالىتر از خودشان هستند متّصل كنند تا به نتيجه برسند. «2» زيرا هيچ زمينهاى در حيات انسان، عالىتر و بهتر از زمينه انديشه و تفكر نيست. فكر به انسان نور و حقيقت مىدهد و او را به ملكوت عالى عالم راهنمايى مىكند. «3»
در مدار عقل نه شهوت
در آثار اسلامى، از پنج نوع فكر سخن به ميان آمده است و هر انسانى مىتواند در فضاى اين پنج نوع فكر پرواز كند:
______________________________ (1). كافى، ج 1، ص 11؛ نيز امالى، شيخ صدوق، ص 504: «محمد بن سليمان الديلمى، عن أبيه قال: قلت لأبى عبد الله، عليهالسلام: فلان من عبادته ودينه وفضله؟ فقال: كيف عقله؟ قلت: لا أدرى، فقال: إن الثواب على قدر العقل»؛ نيز كافى، ج 1، ص 12: «أبى عبد الله، عليهالسلام، قال: قال رسول الله، صلىاللهعليهوآله: إذا بلغكم عن رجل حسن حال فانظروا فى حسن عقله، فإنما يجازى بعقله»؛ شرح نهج البلاغه، ابن أبى الحديد، ج 20، ص 41: «أثنى قوم من الصحابه على رجل عند رسول الله، صلىاللهعليهوآله، بالصلاه والعباده وخصال الخير حتى بالغوا، فقال، صلىاللهعليهوآله: كيف عقله؟ قالوا يا رسول الله نخبرك باجتهاده فى العباده وضروب الخير، وتسأل عن عقله! فقال: إن الأحمق ليصيب بحمقه أعظم مما يصيبه الفاجر بفجوره، وإنما ترتفع العباد غدا فى درجاتهم، وينالون من الزلفى من ربهم على قدر عقولهم».
(2). نحل، 43: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛ نيز انبياء، 7: «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛ آل عمران، 159: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ»؛ شورى، 38: «وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ». نيز نهج البلاغه، حكمت 54: «لا غنى كالعقل. ولا فقر كالجهل. ولا ميراث كالأدب ولا ظهير كالمشاوره»؛ نيز حكمت 113: «... لا شرف كالعلم ولا مظاهره أوثق من المشاوره»؛ كافى، ج 1، ص 29: «عن حمران وصفوان بن مهران الجمال قالا: سمعنا أبا عبد الله، عليهالسلام، يقول: لا غنى أخصب من العقل، ولا فقر أحط من الحمق، ولا استظهار فى أمر بأكثر من المشوره فيه».
- عيون الحكم والمواعظ، على بن محمد الليثى الواسطى، ص 91: «اضربوا بعض الرأى ببعض يتولد منه الصواب».
(3). كافى، ج 8، ص 22؛ نيز تحف العقول، حرانى، ص 96: «... والعقول تزجر وتنهى، وفى التجارب علم مستأنف، والاعتبار يقود إلى الرشاد ...»؛ نهج البلاغه، حكمت 365: «الفكر مرآه صافيه والاعتبار منذر ناصح وكفى أدبا لنفسك تجنبك ما كرهته لغيرك»؛ عيون الحكم والمواعظ، ليثى واسطى، ص 50: «الفكر يهدى الى الرشد».
