نماد آزادی در قرآن

در قرآن دست کم 9 اسم برای خانه خدا وجود دارد که یکی از آنها، "البیت العتیق" است. آیا می دانید چرا به خانه خدا، گفته شده: "بیت عتیق"؟

می گویند: در عرش حضرت رحمن، برای فرشتگان خانه ای است بسان کعبه بر روی زمین، که قرآن "بیت معمور"ش می خواند. فرشتگان گرداگرد این بیت معمور تسبیح گویان طواف می کنند چنانکه مومنان در اطراف «بیت عتیق» خدا بر روی زمین، لبیک گویان، حضرتش را می خوانند.
گفتم بیت عتیق. آری، این عبارت، یکی از حدود هفتاد نامی است که بر خانه خدا، نهاده شده است. خداوند در قرآن از کعبه، تعبیر به "بیت" کرده و این خانه را متصف می کند به اوصافی چند از جمله:
«بیت العتیق»[1] (خانه کهن یا آزادشده)، «بیت الحرام»[2] (خانه دارای حرمت)، «بیت المعمور»[3] (خانه آباد) و «بیت المحرّم»[4] (خانه حرمت داده یا دارای تحریم).
اما "بیت عتیق" به چه معناست؟
اهل تفسیر، در تبیین معنای این عبارت، دیدگاه های مختلفی را به میان آورده اند.
یک. عتیق یعنی آزاد
«عتیق، یعنی آزاد و «عتق یعنی آزادی. این خانه آزاد است، نظیر دیگر مساجد نیست که گاهی ملکِ کسی باشد و گاهی مسجد ساخته شود. خانه ای است که ابداً ملک کسی نشده و مالکی جز خدا نداشته و ندارد. خانه ای است که از رقّیّت، مالکیت و ملکیت غیر خدا آزاد است. شما اطراف خانه آزاد طواف کنید تا درس آزادگی بیاموزید. ملکِ احدی نشوید. مملوک کسی نگردید و زمام شما به دست غیر خدا نباشد.
کعبه بیتی است که «لا یملکهُ أحد ولم یملکه أحد[5] طواف اطراف این خانه انسان را آزاد می کند که ملک کسی نشود و بنده کسی نگردد. نه ملکِ مالکِ درون شود نه ملکِ مالکِ بیرون. انسانِ آزمند و طمع ورز، ملکِ آزِ درونی خود است; «الطمع وثاق أکید. انسانی که گرفتار طمع است، بنده دیو و اهرمن درونی است.
علی، امیر مومنان (علیه السلام) فرمود: «عبد الشهوة أذلّ من عبد الرق)[6] بنده شهوت ذلیل تر از بنده زرخرید است بنده زرخرید عزیز است و انسانِ تابع شهوت ذلیل. طواف اطراف کعبه، انسان را از شهوت و غضب آزاد می کند. انسان آزاد شده از بندِ شهوت و رها شده از قید غضب فرشته است. [7]
آری،کعبه از منظر قرآن، نماد آزادی است. «چون احدى مالك كعبه نیست و از هر سلطه و سلطنتى آزاد است، [8] «عتیق» نامیده مى شود؛ چنانكه مملوك با «عتق» از سلطه ارباب و مالك آزاد مى گردد، كعبه نیز از سلطه هر مالك و سلطانى آزاد است.
عتیق، معنای دیگری نیز دارد و آن، «مصونیت از غرق شدن» است. خداوند در داستان نوح(ع) تمام زمین را غرق آب كرد، لذا هر چیز كه در زمین بود غرق شد مگر بیت كه خداوند آن را از زمین بالا برد تا غرق نشود. از آن روست كه به كعبه عتیق گفته اند.
به روایتى از ابوحمزه ثمالى در این زمینه (كه عهده دار تبیین هر دو معنا از «عتیق» است) ، توجه نمایید.
مى گوید: در مسجدالحرام، به خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم؛ عرض كردم:
«به چه دلیل خانه كعبه را عتیق نامیده اند؟ حضرت فرمود: چون هیچ خانه اى نیست كه خداوند آن را بر روى زمین نهاده باشد، مگر اینكه صاحبى و ساكنانى دارد، جز این خانه. این خانه، صاحبى جز خداى عزّوجل ندارد و لذا حرّ و آزاد است. سپس حضرت فرمود: خداى عزوجل، قبل از زمین، آن را آفرید؛ سپس زمین را خلق كرد و از زیر آن خانه، زمین را گسترانید.» [9] از این رو، جز آزادگان بر گرد آن نمى چرخند؛ آزادگانِ از هر سلطه درونى و بیرونى! اساساً كعبه مركزى است تا انسانها خود را از سلطه طاغوتهاى بیرونى و درونى، آزاد كنند. تنها «احرار» شایستگى طواف بر بیت عتیق و حرّ (نمادِ آزادى و آزادگى) را دارند. همانطور كه نماز، آدمى را از فحشا و منكر باز مى دارد، طواف نیز آدمى را از شرك ورقیّت وظلم پذیرى مى رهاند؛ چراكه انسان، مأموراست برگرد «بیت عتیق» طواف كند: وَلِیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ اْلعَتِیق.[10] از این بیان لطیف بر مى آید كه خانه اى كه مملوّ از بتهاى چوپى و سنگى باشد و یا در محاصر مشركان و ملحدان و یا مستكبران و ستمگران باشد، «عتیق» نیست. با شكستن بتهاى درون كعبه و شكستن ابهت و قدرت مستكبران و مشركان و قطع ایادى آنان از این پایگاه توحید، بیت اللّه الحرام «عتیق» خواهد شد، آنگاه طواف بر آن، «طواف بر بیت عتیق» خواهد بود و در اندیشه و روان و زندگى مادى و معنوى طواف كننده، اثر خواهد گذاشت.[11]
دو. عتیق یعنی مصون از غرق شدن
عتیق، معنای دیگری نیز دارد و آن، «مصونیت از غرق شدن» است. خداوند در داستان نوح(ع) تمام زمین را غرق آب كرد، لذا هر چیز كه در زمین بود غرق شد مگر بیت كه خداوند آن را از زمین بالا برد تا غرق نشود. از آن روست كه به كعبه عتیق گفته اند. [12]
چنان كه در روایتی، صادق آل محمد(علیه السلام) فرموده اند: «وَ انَّما سُمّىَ الْبَیت، العَتیقِ لاَنَّهُ اعْتق مِنَ الغَرِق»؛ خانه كعبه را عتیق نامیدند به علت اینكه از غرق شدن رهایى یافته است.[13]
می توانیم این معنا را وجه جداگانه ای به شمار نیاوریم بلکه آن را به منزله تایید معنای نخست(آزادی) بینگاریم.
سه. عتیق یعنی کهنه و قدیمی
خانه كعبه نیز (هر چند بنایش به دست ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل است) ، امّا به حسب روایات، نقطه آغاز گسترش خاك در سطح سیاره زمین است. [14] و به لحاظ قدیمى و نفیس بودنش، «بیت عتیق» نامگذارى شده است.[15]
چهار: عتیق یعنی محترم
برخی گفته اند: مکه، بواسطه قدمت آن كه اوّلین خانه برای مردم است، عتیق نامیده شده است. راغب گوید: عتیق آنست كه در زمان یا مكان یا رتبه مقدّم باشد لذا به قدیم و شخص محترم و آزاد عتیق گویند. بنا براین می شود گفت كه: عتیق در آیه بمعنی محترم است.
در كافی از امام باقر علیه السلام نقل شده: «قال هو بیت عتیق من الناس لم یملكه احد» است، بیت عتیق یعنی خانه محترم .این وجه از سه وجه گذشته بهتر است و مؤیّد آن كلمه حرام است كه در بعضی آیات، صفت بیت واقع شده مثل: «جَعَلَ اللّهُ الْكَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ» (مائده، 97) و حرام چنانكه می دانیم به معنی محترم است. [16]
پی نوشت ها:
1. سوره حج، آیات 22 و 33
2. سوره مائده، آیه 2
3. سوره طور، آیه 4
4. سوره ابراهیم، آیه 37
5. وسائل، ج9، ص347
6. غرر الحکم، حدیث 6298
7. جوادی آملی، عرفان حج
8. راغب اصفهانی،المفردات، ص321
9. وسائل الشیعه، ج9، ص347: «قلت: لأىّ شىءٍ سماه اللّه العتیق؟ فقال: انّه لیس من بیتٍ وضعه اللّه على وجه الارض الّا له ربّ و سكّان یسكنونه غیر هذا البیت؛ فانّه لاربّ له الّا اللّه عزّوجل، خلقه قبل الارض، ثم خلق الارض من بعده، فدحاها من تحته» .
10. حج: 29؛ نك ٍ: به كتاب الحج، ج2، مقدمه، ص19
11. میقات حج (فارسی)، ج26
12. محمد تقی فعالی، اسرار عرفانى عمره
13. علل الشرایع، ص 399
14. الاقبال بالاعمال الحسنة، سید بن طاووس، (طبع مكتب الاعلام الاسلامى) ، ج2، ص24 (به نقل از: فقیه، ج2، ص89)
15. میقات حج (فارسی)، ج26
16. آیت الله قرشی، قاموس قرآن، ج1، ص252

نویسنده: شکوری