راه تکامل

نویسنده : محسن پورمحمد ، 

مقدمه

انسان در میان تمام موجودات، دارای سیر تکاملی پر دامنه ای است; از یک سو، می تواند به اعلی علیین برسد و حتی از فرشتگان هم بالاتر رود (1) ، و از سوی دیگر، با سقوط به اسفل السافلین از حیوان نیز پست تر شود. (2) در منطق دین، درجات کمال آدمی، به میزان اطاعت و سرسپردگی او در برابر خداوند و درجات سقوط او نیز، به میزان طغیان و نافرمانی خداوند که از آن به گناه تعبیر می شود، بستگی دارد.

سؤال اساسی که این جا مطرح می شود این است که راه های جلوگیری از گناه چیست؟ به دیگر سخن، چه عواملی می تواند به ما کمک کند تا هیچ گاه مغلوب نفس خویش نشویم؟

1)توجه به علم بی نهایت الهی

قرآن کریم تاکید زیادی بر علم بی نهایت خداوند دارد; بر اساس آیات قرآن کریم، خداوند علیم نه تنها به حقایق عالم، بلکه به اسرار وجود آدمی نیز آگاه است. خداوند عالم به حوادثی که در دورترین نقاط فضای بی کران هستی اتفاق می افتد، آگاهی دارد; او حوادثی را که میلیاردها سال پیش در عالم هستی رخ داده و در پهنه زمان پنهان مانده است، می داند و از حوادثی که در میلیاردها سال آینده رخ خواهددادو درپشت پرده اعصار و قرون از نظرها مخفی است، باخبر است. اگر دانه شنی در بیابان تاریکی در اثر وزش نسیمی جابجا شود، از دید او پنهان نمی ماند. اگر برگ کوچکی دردل جنگل های انبوه از شاخه درختی جدا شود و بر زمین بیفتد، خداوند می بیند. (3) او می داند آنچه از زمین می روید، همچنان که او می داند آنچه که در زمین فرو می رود. (4)

او نه تنها به آفاق و حقایق عالم آگاه است، بلکه به آنچه در درون جان آدمی و در خاطر خاموش او می گذرد، نیز آگاهی دارد. او اسرار قلب ها و آنچه که آدمی دوست ندارد دیگران - حتی دوستان نزدیک و خانواده او - باخبر شوند، می داند. خداوند از رگ گردن ما به ما نزدیک تر است.«ولقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوسو بهی تفسر و نحن اقرب الیه من حبل الورید» (5) آیا گناهکار نمی داند که خدا او را می بیند و به کار او آگاهی دارد؟«الم یعلم بان الله یری » (6) اوچشم های خیانت کاررامی شناسد وبه آنچه در سینه ها مخفی و پنهان است آگاهی دارد.«یعلم خائنة الاعین و ما تخفی الصدور» (7)

توجه به آیات قرآن کریم و اعتقاد به این حقیقت که خداوند ناظر اعمال انسان است، آدمی را از گناه باز می دارد. از سوی دیگر، یاد خدا،انسان را مثل کوه استوار می کند و شیطان نمی توانداورافریب دهد;زیراهرگزشیطان به او سلطه ای ندارد. «انی سلطانه علی الذین یتولونه » (8)

مرحوم فشارکی در کتاب عنوان الکلام آورده اند: آهنگری بود که آتش و حرارت آهن بر او تاثیری نداشت; به طوری که با دست، آهن گداخته را می گرفت بدون این که آسیبی به او برسد. من از کار او تعجب کردم و سبب آن را پرسیدم، او ابتدا نمی خواست بگوید ولی با اصرار من چنین تعریف کرد:

«قحطی و گرانی شده بود. من در آن سال غله فراوانی داشتم. در همسایگی من زنی بود که با چند یتیم زندگی می کرد. زندگی بر آن ها سخت شد. آن زن آمد به من گفت: بچه هایم دارند از گرسنگی می میرند; در حق من لطف نموده قدری غله به فرزندان من بده. من دیدم او زنی صاحب جمال است. گفتم: اگر تسلیم من شوی به تو غله می دهم. آن زن این را شنید و از عفتی که داشت پی کار خود رفت. ولی فردا از ناچاری دوباره آمد و من همان خواست خودم را تکرار کردم. روز سوم آمد و گفت: رعایت همسایگی را نموده بر اطفال بی پدر من رحم کن و قدری غله به ما بده. گفتم: ای زن حرف همان است که گفتم. وقتی راه چاره را مسدود دید،گفت: شرطی دارد. گفتم: هر شرطی باشد می پذیرم. گفت: مرا به جایی ببری که غیر از من و تو کسی نباشد. پذیرفتم. وقتی را معین کرده او را به حجره خود بردم. اما دیدم او پریشان است و از ترس می لرزد. گفتم: ترا چه می شود؟گفت:توبه عهدخود وفا نکردی گفتم: غیر از من و تو که کسی این جا نیست. گفت: چگونه خانه خلوت است، حال آن که صاحب خانه خداوند عالم و فرشتگان درگاه او بر ما عالم و حاضراند؟! چون آن زن این را گفت، آتش شهوتم خاموش شد. او در حق من دعا کرد و گفت: خداوند آتش دنیا و آخرت را بر تو خاموش نماید. دعای آن زن در حق من دردنیامستجاب شده است،امیدوارم در آخرت نیزآتش آخرت بر من خاموش شده باشد». (9)

انسان در نزد اشخاص بزرگ و مهم هرگز گناه نمی کند و سعی می کند محبت او را به خود جلب کند اما چرا در پیشگاه خداوند بزرگ که خالق همه چیز است، گناه می کند؟!

اسحاق بن عمارمی گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای اسحاق چنان از خدا بترس که گویاتو رامی بیندو اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند و اگر معتقد باشی که او تو را نمی بیند، کافر شده ای. و اگر بدانی که او تو را می بیند و با این حال او را نافرمانی کنی، تو او را جزء پست ترین بینندگان به خود قرار داده ای ». (10)

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید: «از معصیت خدا در جاهای پوشیده و خلوت بپرهیزید; زیرا خداوندی که امروز شاهد اعمال شماست، فردا قاضی و حاکم است ».

خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم بارها و بارها بر این مطلب تاکید نموده (11) و در نهایت فرموده است: «آیا کافی نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزی است؟» (12)

«داوود رقی » می گوید: از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه «و لمن خاف مقام ربه جنتان » را پرسیدم. حضرت فرمودند: «کسی که معتقد باشد خداوند او را می بیند و سخنش را می شنود و به نیک و بد کارهایش آگاه است (و این عقیده وی را از کارهای زشت باز دارد)، وی همان کسی است که از مقام پروردگارش خوف دارد و خواه ناخواه خود را از سرکشی و خودسری باز می دارد.» (13)

2) توجه به علم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ما نه فقط در محضر خداوند متعال هستیم و خالق متعال ما را می بیند و شاهد بر اعمال ماست، بلکه در محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز هستیم. قرآن کریم در این باره می فرماید: «قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون »; (14) یعنی پیامبر، به مردم بگو هر کاری که می خواهید انجام دهید ولی بدانید که خداوند، پیامبر خدا و مؤمنان می بینند.

اعمال انسان یا نهانی و سری و یا علنی و آشکار است; به عبارت دیگر، یا در نهان خانه قلب خطور می کند که غیب است و یا بر زبان و اعضا و جوارح آشکار می شود که شهادت است و همان طور که خدای سبحان عالم غیب و شهادت است، رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز که مظهر آن عالم ذاتی است از غیب و شهود با خبر است. او نه تنها شاهد مردم عصر خودش و امتش تا روز قیامت و همه امت های گذشته است، بلکه شاهد انبیا و اولیای الهی هم هست; یعنی تمام افراد بشر خواه امت ها و خواه انبیا همه مشهود رسول اکرم اند.

این مطلب درچندجای قرآن کریم آمده است. ازجمله خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:

«ما از انبیاء بزرگ (انبیاء صاحبان شرایع) پیمان گرفتیم که برنامه های ما را به مردم ابلاغ نمایند و از مردم پیمان گرفتیم که این برنامه ها را بپذیرند و نتیجه این باشد که از صدق صادقین سؤال شود.» (15)

متاسفانه آدمی به این معارف بلند قرآن کریم توجه ندارد. به همین سبب به جای آن که قرآن و پیامبر در روز قیامت شفیع او باشند، شاکی او می شوند. قرآن کریم به این مطلب اشاره کرده و می فرماید: «در آن روز پیامبر خدا می فرماید ای پروردگار من! امت من به معارف قرآن عمل نکردند.» (16)

هم چنین در روایات زیادی آمده است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله برمااشراف کامل دارند و ما در محضراو هستیم و اعمال ما بر حضرت عرضه می شوند; وقتی حضرت کار نیکویی را از امت خود مشاهده فرمایند، خوشحال و مسرور می گردند و به همان نسبت اگر شاهد رفتار زشتی از امت خود باشند، غمگین می شوند.

از ابوبصیر نقل است که امام صادق علیه السلام فرمودند: «اعمال بندگان هر روز صبح بر پیامبر خدا عرضه می شود; اعمال نیک و اعمال بد و این همان کلام خداست که فرمود: هر چه می خواهید انجام دهید، ولی بدانید که اعمال شما را خدا و پیامبر خدا می بینند.» (17)

سماعة ابن مهران می گوید: امام صادق علیه السلام پیوسته به ما می فرمود: چرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را آزار و اذیت می کنید؟ کسی به حضرت عرضه داشت: ما چگونه رسول خدا را آزار می دهیم؟ فرمودند: «آیا نمی دانید که اعمال شما بر او عرضه می شود و اگر در آن معصیتی ببیند اذیت می شود؟ پس با گناه خود او را آزار ندهید و بلکه با کردار نیک خود او را مسرور سازید.» (18)

بسیار اتفاق می افتاد که پیامبر صلی الله علیه و آله به اصحاب خود می فرمودند:من بگویم شما برای چه آمده اید و سؤالتان چیست و یا شما می گویید؟ اصحاب عرض می کردند: یا رسول الله شما بفرمایید. و بعد حضرت ابتدا سؤال آن ها را مطرح می فرمودند و بعد پاسخ می دادند. (19)

دلیل دیگر بر علم پیامبر صلی الله علیه و آله، پیش گویی های آن حضرت در خصوص حوادث گوناگون است که تمام آن ها یا در زمان حیات ایشان و یا پس از رحلتشان تحقق یافته است.

هم چنین داستان های زیادی درباب آگاهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از خصوصی ترین زوایای زندگی اصحاب نقل شده است که در اینجابه یکی از آن ها اشاره می کنیم:

در جنگ بدر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دینارهایی را که عباس به همراه داشت از او طلب کرد. عباس گفت: یا رسول الله غیر از این ها پولی ندارم. حضرت فرمود: پس آن پولی که پیش ام الفضل مخفی کردی چیست؟ عباس گفت: شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و تو فرستاده او هستی; زیرا احدی از این قضیه اطلاع نداشت. (20)

بنابراین، بر اساس قرآن کریم و روایات شریفه و حوادث تاریخی، شکی نیست که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله محیط بر ماست و بر اعمال ما می نگرد و بر زوایای وجودی ما آگاهی دارد و در روز قیامت به آنچه که دیده است شهادت می دهد. آیا اگر کسی واقعا به این مطلب توجه داشته باشد ممکن است خود را با گناه آلوده کند؟ پس تا فرصتی باقی است بیاییم به معارف قرآن عمل کنیم و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را حاضر و ناظر بر اعمال خود ببینیم و از انجام گناه بپرهیزیم.

ادامه دارد. . .

پی نوشت ها:

1- در معراج، جبرئیل امین به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: لو دنوت انملة لحترقت; اگر اندکی نزدیک شوم می سوزم.

2- «اولئک کالانعام بل هم اضل »

3- انعام: 59

4- حدید: 4

5- ق: 14

6- علق: 14

7- وافر: 19

8- نحل: 100

9- مرحوم فشارکی، عنوان الکلام، ص 158

10- اصول کافی، ج 3، ص 110

11- نساء: 41، مائده: 117، انعام 19، فصلت: 53، بروج: 9

12- فصلت: 53

13- بحارالانوار، ج 70، ص 356 - 364

14- توبه: 105

15- احزاب: 8 - 7

16- فرقان: 30

18و17-اصول کافی،ج 1،ص 219/بحارالانوار،ج 17،ص 131

19- بحارالانوار، ج 18، باب 11

20- بحارالانوار، ج 28، ص 105 - 106، حدیث 2

مجله:دیدار آشنا-، شماره 10