در آن روزگار تمام مراكز مسلمان نشين داراى كتابخانه هاى بسيار مجهز بود كه بعضى از آن ها مانند كتابخانه بيت الحكمة بغداد بيش از چهار ميليون كتاب داشت.
علاوه بر آن كتابخانه ها، مساجد و بيمارستان ها و ادارات و منازل شخصى داراى كتابخانه بود و درب آن به روى مراجعان به راحتى باز بود و غير از آن، هر كس از دانش و علم بهره داشت در منزل خودش داراى كتابخانه اى مخصوص بود كه در هنر مربوط به خودش از آن كتب استفاده مى كرد.
ايران آن روز از تمام مناطق مسلمان نشين، كتابخانه و دانشمند بيشتر داشت و فعاليت ايرانيان در علوم به قدرى چشمگير بود كه اكثر كتب علمى اسلامى در تمام فنون به دست ايرانيان تأليف شده است.
جرجى زيدان مى گويد :
خراسان بيش از تمام ممالك اسلامى داراى مدرسه و كتابخانه شد و از آن رو به ديار علم و ادب معروف گشت، با اين وصف اطلاعات مهمى از كتابخانه هاى خراسان در دست نيست، فقط ياقوت حموى مى گويد: در سال 616 هجرى در مرو شاه جهان از شهرهاى نامى خراسان ده كتابخانه عمومى ديدم كه مانند آن در هيچ جاى دنيا يافت نمى شد!
كتاب هاى بسيار عالى در آنجا بود و تنها در يكى از آن كتابخانه ها دوازده هزار جلد كتاب موجود بود، ياقوت در پايان مقاله اش مى گويد: من معلومات خود را آن كتاب ها استفاده كردم.
در ماوراء النهر نيز كتابخانه هايى بوده است، از آن جمله كتابخانه بخارا كه از قرار مشهور ابن سينا علم خود را از آنجا اقتباس نمود و مؤسس آن نوح بن منصور بود، شيخ الرئيس مى گويد: كتاب هايى در آن كتابخانه ديدم كه مردم نامش را هم نشنيده اند و مانند آن را من نديده بودم!
خواجه طوسى در مراغه كتابخانه اى داير كرد كه چهار صد هزار جلد كتاب در آن بوده است.
تا آنجا كه ما تحقيق كرده ايم كتابخانه هاى عمومى اسلامى اين ها بوده و البته مسجدها و بيمارستان ها و مدرسه ها كتابخانه هايى داشتند كه بعضى از آنان از حيث شماره كتاب مهم تر از كتابخانه هاى عمومى بوده است و از خود مديران و كتابدارهايى داشته است و فهرست و صورت هايى براى كتاب هاى آن تهيه كرده بودند.
به علاوه بزرگان و دانشمندان نيز كتابخانه هاى مهم خصوصى داشته اند از آن جمله كتابخانه مشهور صاحب بن عباد كه چهار صد شتر آن را حمل مى كرد.
افرايم طبيب مصرى پس از مردن خود بيست هزار جلد كتاب از خود باقى گذاشت و موفق بن مطران ده هزار جلد كتاب از خود بر جاى گذاشت، بعلاوه سه كاتب براى او كتاب استنساخ مى كردند، در كتابخانه امين الدوله بيست هزار جلد كتاب بوده است و همين طور در كتابخانه فتح بن خاقان و ابن قفطى و غيره كتاب هاى بسيار بوده است.
در اينجا براى قدردانى از مسلمانان صدر اول و زمان كمى بعد از آنان لازم است به نام بعضى از كتابخانه ها و تعداد كتب آن ها اشاره شود.
بيت الحكمة بغداد 000، 4000
سلطنتى قاهره 000، 1000
طرابلس شام 000، 3000
الحكمة قرطبه 000، 400
مراغه 000، 400
دارالحكمة قاهره 000، 100
شاپور بغداد 000، 10
گوستاولوبون فصل مهمى از كتابش را اختصاص به زحمات طاقت فرساى مسلمانان به تشويق پيامبر صلى الله عليه و آله و قرآن و اولياى اسلام نسبت به علم داده و مى گويد:
مسلمانان در علومى چون: زبان، فلسفه، ادب، تاريخ، رجال، رياضى، هيئت، جغرافيا، فيزيك، شيمى، ساختن كاغذ، انواع اسلحه، علم طب، صنعت، نقاشى، فنون متعلقه به فلزات و احجار كريمه، عمليات متعلقه به چوب و عاج، فن خاتمكارى، شيشه آلات، صنعت ساختن اشيا و ظروف، قماش و پارچه و علوم منشعب از قرآن به پيشرفت هاى شگرفى نائل شدند، در حدى كه در تمام علوم اروپائيان محتاج به آنان شدند و از سفره پر بركت آنان بهره ها برده و علت پيشرفت تمدن كنونى شدند!!
در هر صورت به فرموده حضرت صادق عليه السلام يك مرحله از زكات گوش، استماع علم است، علمى كه باعث بيدارى، اكتشاف، كمك به خلق و تنظيم معيشت و به فرموده پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آبادكننده دنياست.
منبع : پایگاه عرفان
