پدید آورنده : جواد محدّثی ،
نگاهی به موضوع تولّد حضرت علی علیه السلام در «خانه خدا» در اشعار شاعران فارسیفضایل پایان ناپذیر امام علی علیه السلام ، دستمایه آفرینش های ادبی و سرچشمه الهام نویسندگان، شاعران و هنرمندان بوده و خواهد بود. تولّد آن حضرت در خانه خدا و شکافته شدن دیوار کعبه، موهبت و فضیلتی است که تا کنون به این صورت برای هیچ بشری پیش نیامده و از منقبت های منحصر به فرد امیرمؤمنان به شمار می رود.(1) این مسأله، مانند مسائل دیگر مربوط به شخصیّت والای پیشوای نخستین شیعه، به صورت گسترده ای در ادبیّات فارسی و آثار شاعران انعکاس یافته است. نوشته حاضر، نگاهی است گذرا به این بازتاب نورانی در رواق ذهن و زبان و سروده شاعران متعهّد، از دیرباز تا زمان حاضر. این نکته که خانه زاد خدا، حضرت علی علیه السلام موجب حرمت و شرافت بیت اللّه شده، تولّد حضرت در کعبه، به آن اعتبار و آبرویی ویژه بخشیده است، به طور گسترده در اشعار شاعران مطرح شده است. «شیخ حسن کاشی» می سراید:
پذیرایی خدا از میهمانی عزیز در خانه خویش، سوژه دیگری است که در این آثار دیده می شود. برتری حضرت فاطمه بنت اسد بر مادر عیسی بن مریم، به لحاظ کیفیّت به دنیا آوردنِ نوزاد خویش و اینکه به مریم گفته شد از بیت المقدس و معبد الهی بیرون برود، ولی مادر امیرالمؤمنین، به دورن کعبه مقدّس برده شد، نکته دیگری است. پیوند وجودی حضرت امیر با خانه خدا، چه در تولّد و چه در شهادت، دستمایه سرودن های نغز دیگری است و این بیت مشهور را همه می دانند که:
اینگونه ولادت و شهادت، به عنوان «حُسن مَطلع» و «حُسن ختام» برای آن حضرت شمرده شده و شاعران چنین سروده اند:
تفاخر کعبه به عرش به خاطر این افتخار که نصیبش شده بود، محور سروده های دیگری از شاعران است. اینکه کعبه، قبله موحّدان عالم است و همه خداپرستان در حال نماز، روی بر کعبه می کنند، گویای این حقیقت است که توجّه به خدا از راه توجّه به حجّت خدا است و توحید با ولایت پیوند دارد، موضوع دیگری است که در آثار ادبا طرح شده است. اکنون نظری به برخی از این سروده ها می افکنیم و تجلّی ولایت علوی و مناقب حیدری را در آیینه ادبیات می نگریم: «صغیر اصفهانی» در قصیده «غیب الغیب» خویش، از جمله در ابیاتی، این اشارات را دارد:
«شمس اصطهباناتی» نیز در مسمّطی که با «امشب که چهر آسمان دارد صفای دیگری...» آغاز می شود، در ترسیم شب میلاد علی علیه السلام در یک بند چنین می گوید:
و در ادامه، به زمینه سازی خدا برای میهمان نوازی از «مولود کعبه»، دربندی دیگر چنین می سراید:
و در بندی دیگر به پیامدهای فرخنده این میلاد می پردازد:
«دکتر قاسم رسا» نیز با این نگاه به مسأله نگریسته است:
به ماجرای میلاد در کعبه، گاهی به عنوان یک وصف و منقبت در اشعار اشاره شده است، گاهی هم آن حادثه به صورت یک تصویر فنّی و روایت، بازگو شده است. از جمله کسانی که گزارشگر این فضیلت اند، «محمّد رضا رحمانی تهرانی» است، که چنین سروده است:
«ملک الشعرای بهار» نیز قصیده ای دارد که برخی ابیاتش چنین است:
در سروده های فراوانی توجّه به کعبه در عبادت و نماز، با توجّه به مولای متّقیان قرینه سازی شده است. «محمّد علی فتی تبریزی» در ولادت حضرت می سراید:
پیوند کعبه هم با تولّد علی علیه السلام است، هم با شهادتش. جامه سیاه کعبه را هم پوشیدن لباس عزا در سوگ این خانه زاد حرم تصویر کرده اند؛ از جمله «حسان» می گوید:
شیوه روایی از ماجرای میلاد، در شعر «نعمت آزرم» نیز این چنین آمده است:
تا آنجا که می گوید:
این شیوه، در شعر بلند «شمس اصطهباناتی» ـ که قسمتی از آن پیشتر آمد ـ نیز دیده می شود که حالتی تصویری از آن واقعه شگفت دارد و همانگونه که در آغاز سخن یاد شد، مقام مادر علی علیه السلام را برتر از مادر عیسی می شمارد و می گوید:
از شاعران معاصر، مرحوم «محمّدعلی مردانی» از جمله دلدادگان امیرالمؤمنین علیه السلام است که در مجموعه شعرش به نام «علی مظهر عدل و فاطمه مظهر تقوا» در ابیات فراوان به این منقبت علوی اشاره دارد، که برخی از آنها را می آوریم: در شعر سالار جوانمردان که ترسیمی زیبا از شب میلاد است، از جمله می گوید:
عیان به کعبه شد آن پای تا به سر اعجاز
که بود لطف کریمش مغیث و محرم راز
که در جلالت و قدرند از بشر ممتاز در جای دیگر چنین آورده است:
همچنان که در این شعر نیز ـ مثل برخی اشعار دیگر ـ ملاحظه می شود، گشوده شدن راهی به درون کعبه، میلاد حضرت امیر در بیت اللّه ، افتخار و فضیلتی هم برای فرزند محسوب می شود و هم امتیازی برای مادر به شمار می آید. وی در جای دیگر به همین حقیقت ناب چنین اشاره دارد:
با این شاعر، در قصیده دیگری هم همراه می شویم:
«ژولیده نیشابوری» از شاعران صاحبدلی است که در مدح اهل بیت، سروده های زیبایی دارد. در یکی از سروده هایش به این فضیلت اینگونه اشاره می کند:
آری... حرمت حرم، از مولود حرم است. این مضمون در شعری از «مظاهر اصفهانی» چنین آمده است:
در شعر «عماد تهرانی» است:
و «حاج اسماعیل شیرازی» می سراید:
خانه زادی مولا نسبت به کعبه و خدای کعبه به تعابیر گوناگون بیان شده است. از جمله در این رباعی:
برداشتهای لطیف و نکته سنجی های ظریف نسبت به این واقعه شگفت، شاهد مجذوب شدن دلها به صاحب ولایت و مولود کعبه است. در غیر شعر نیز اینگونه لطافت های ادبی دیده می شود؛ مثلاً «محمود عقاد» نویسنده برجسته مصری می نویسد: حضرت علی علیه السلام در درون کعبه زاده شد و خدای متعال عنایتی کرد که وی بر بت های کعبه سجود نکرد، گویا میلاد او در کعبه پیام آور دوران جدیدی برای کعبه و عبادت در آن است.(2) علامه امینی از تفسیر «آلوسی» سخنی را اینگونه نقل می کند: این افتخار که نصیب علی علیه السلام شد و در کعبه به دنیا آمد، حضرت دوست داشت که به نحوی این مکرمت و موهبت را جبران کند. تلافی کردنش آن بود که بت های خانه کعبه را به پایین افکند و در برخی روایات نیز آمده است که کعبه، از اینکه در اطرافش بت ها مورد پرستش قرار می گرفتند به خدای متعال شکایت کرد که: پروردگارا ! تا کی این بت ها پیرامون من پرستیده خواهد شد؟ خداوند نیز وعده داد که کعبه را از این آلودگی پاک خواهد ساخت.(3) باری... تولّد حضرت علی در این مکان، تجلّی دیگری از نور خدا در عرصه هستی است. «دکتر قاسم رسا» در شعر دیگری می گوید:
حجت الهی و وصیّ رسول، برای نشان دادن «جهت» و سمت و سوی توجّه به حقّ است. این همان خصلت «قبله نمایی» است که در شعر فوق، به آن اشاره شده است. امامان حق را خدای متعال برای همین «جهت یابی» و گم نکردن راه و هدف، تعیین کرده است. وقتی «صائب تبریزی» می گوید:
می توان گفت: در سرزمینی که نور ولایت علوی تابیده است، نباید کسانی در یافتن راه و جهت، دچار سردرگمی و حیرت و انحراف شوند. شاعری دیگر اینگونه سروده است:
این سخن اشاره به روایتی است که: وقتی حضرت علی علیه السلام در کعبه متولّد شد، همان دم بر زمین سجود آورد، در حالی که می گفت: «أشهد أن لا إله الاّاللّه ، وأشهَدُ أنّ محمّدا رسول اللّه ...» و پس از سه روز که از کعبه بیرون آمد، در برخورد با پدرش ابوطالب بر او سلام داد، آنگاه آیات نخست سوره مؤمنون (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون) را تلاوت کرد.(4) «حسان»، شاعر معاصر در یکی از سروده هایش اینگونه به وصف این منقبت درخشان پرداخته است:
در پایان این بررسی گذرا، کلام «شیخ مفید» را زینت بخش این نوشته می سازیم که در ارشاد نوشته است: «نه پیش از علی علیه السلام و نه پس از وی، هیچ مولودی در خانه خدا به دنیا نیامده است، مگر او. این از روی بزرگداشت خداوند نسبت به مقام و موقعیّت اوست.»(5)
پی نوشتها:
1 . عدّه ای از علمای شیعه و سنّی تصریح کرده اند که روایات در این مورد در حدّ تواتر است و برخی کتاب مستقلّی در همین زمینه نوشته اند. نک : الغدیر، ج6، ص22 به بعد. 2 . عبقریة الامام علی، ص43 3 . الغدیر، ج6، ص22 4 . مناقب، ابن شهر آشوب، ج2، ص173 5 . الغدیر، ج6، ص24 |
منبع : پایگاه حوزه