صبر بر سختى و بلا و فقر

 منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد نهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

صبر معناى وسيع و گسترده اى دارد كه هم صبر بر اطاعت را شامل مى شود، هم صبر در برابر انگيزه هاى معصيت، و هم صبر در برابر مصايب و حوادث ناگوار و از دست دادن نيروها و سرمايه و ثمرات.

اصولًا هر انسانى بعد از اين كه بصيرت و شناخت واقعى نسبت به حضرت حق پيدا كرد و قدم در مسير عمل و اطاعت گذاشت با موانع و مشكلاتى روبرو خواهد شد كه اگر استقامت و صبر نداشته باشد، هرگز نمى تواند احقاق حق كرده و عمل صالحى انجام دهد و يا ايمان خود را حفظ كند.

و به عبارت ديگر احقاق حق، اجراى حق، اداى حق در جامعه جز با يك حركت و تصميم گيرى عمومى و استقامت در برابر موانع ممكن نيست.

بهتر است بررسى كنيم و ببينيم كه تفسير صبر چيست:

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله تفسير صبر را از زبان جبرئيل، چنين مى فرمايد:

يا جَبْرَئيلُ فَما تَفْسيرُ الصَّبْرِ. قالَ: يَصْبِرُ فِى الضَّرَّاءِ كَما يَصْبِرُ فِى السَّرَّاءِ وَ فِى الْفاقَةِ كَما تَصْبِرُ فِى الْغِناءِ وَ فِى الْبَلاءِ كَما يَصْبِرُ فِى الْعافِيَةِ فَلايَشْكُو حالَهُ عِنْدَ الْمَخْلُوقِ بِما يُصيبُهُ مِنَ الْبَلاءِ. «1»

اى جبرئيل! معناى صبر چيست؟ جبرئيل گفت: اين كه در سختى صبر كنى همچنان كه در روزگار آسايش صبر مى كنى، در تهيدستى صبر كنى همچنان كه در هنگام توانگرى صبر مى كنى در بيمارى و گرفتارى صبر كنى همچنان كه در زمان سلامت و عافيت صبر مى كنى، آدم صبور از بلايى كه به او مى رسد نزد مخلوق زبان به شكوه نمى گشايد.

آرى، شكيبايى در برابر حوادث سخت و ناگوار و طوفان هاى سنگين نشانه شخصيت و وسعت روح آدمى است آن چنان وسعتى كه حوادث بزرگ را در خود جاى مى دهد و لرزان نمى گردد. ولى گاهى انسان به ظاهر شكيبايى مى كند امّا با كلمات زننده كه نشانه ناسپاسى و عدم تحمل حادثه است، اين شكيبايى را زشت و بدنما مى كند.

اما افراد با ايمان و قوى الاراده و پرظرفيت در اين گونه حوادث، هرگز پيمانه صبرشان لبريز نمى گردد و سختى كه نشانه ناسپاسى و كفران و بى تابى و جزع باشد به زبان جارى نمى سازند و اين گونه صبر همان صبر جميل است كه صبر واقعى و تام و كمال و بى نقص مى باشد.

نشانه هاى صابر

پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

انسان صابر داراى سه نشانه مى باشد:

عَلامَةُ الصَّابِرِ فى ثَلاثٍ، اوَّلُها: انْ لايَكْسَلَ وَ الثَّانِيَةُ: انْ لايَضْجَرَ وَ الثَّالِثَةُ:

انْ لايَشْكُوَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ لِانَّهُ اذا كَسِلَ فَقَدْ ضَيَّعَ الْحَقَّ وَ اذا ضَجِرَ لَمْ يُؤَدِّ الشُّكْرَ وَ اذا شَكا مِنْ رَبِّه عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَصاهُ. «2»

نشانه هاى صابر سه چيز است: اول: آن كه تنبلى نمى ورزد. دوم: آن كه افسرده و دل تنگ نمى شود و سوم: آن كه از پروردگار خود شكوه نمى كند؛ زيرا اگر تنبل باشد حق را فرو مى گذارد و اگر افسرده و دل تنگ باشد، شكر نمى گذارد و اگر از پروردگارش شكايت كند، معصيت او كرده باشد.

اگر انسان، صبورى را پيشه خود كرد و در برابر مشكلات و سختى ها استوار و مقاوم ايستاد، به عمق كلام حضرت حق كه از كلام رسول الهى بيان شده، مى رسد و شهد و شيرينى كلام بارى تعالى را در اين حديث قدسى خواهد چشيد كه درباره اجر صابران اين گونه بيان مى فرمايد:

اذا وَجَّهْتُ الى عَبْدٍ مِنْ عَبيدى مُصيبَةً فى بَدَنِه اوْ مالِهِ اوْ وَلَدِه ثُمَّ اسْتَقْبَلَ ذلِكَ بِصَبْرٍ جَميلٍ اسْتَحْيَيْتُ مِنْهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ انْ انْصِبَ لَهُ ميزاناً اوْ انْشُرَ لَهُ ديواناً. «3»

هنگامى كه مصيبتى متوجه يكى از بندگانم در بدن يا مال يا فرزندش مى كنم و او با صبر جميل با آن مقابله مى كند، حيا مى كنم كه در قيامت ميزان سنجش اعمال براى او نصب كنم يا نامه عمل او را بگشايم.

صبر در كلام امام صادق عليه السلام

در تكميل و توضيح و تفسير اين فراز به خلاصه فرمايش امام صادق عليه السلام به يار گرامى خود حفص بن غياث توجه كنيد كه فرمود:

كسى كه صبر كند، مدتى كوتاه صبر مى كند (و به دنبال آن پيروزى است) و كسى كه بى تابى مى كند مدتى كوتاه بى تابى مى كند (و سرانجام شكست است) سپس فرمود: بر تو باد به صبر و شكيبايى در تمام كارها؛ زيرا خداوند بزرگ، محمد صلى الله عليه و آله را مبعوث كرد و به او دستور صبر و مدارا داد و فرمود:

«در مقابل آنچه آنها مى گويند شكيبايى كن و در صورت لزوم از آنها جدا شو. امّا نه جدا شدنى كه مانع دعوت به سوى حق گردد.» «4» و نيز فرمود:

«با استفاده از نيكى ها به مقابله با بدى ها برخيز كه در اين هنگام آنها كه با عداوت و دشمنى دارند، همچون دوست گرم و صميمى خواهند شد، به اين مقام جز صابران و جز كسانى كه بهره عظيمى از ايمان دارند، نخواهند رسيد.» «5» و سپس افزود:

پيامبر صلى الله عليه و آله صبر و شكيبايى پيشه كرد، تا اين كه انواع تيرهاى تهمت را به سوى او پرتاب كردند (مجنون و ساحرش خواندند و شاعرش ناميدند و در دعوى نبوت تكذيبش كردند) سينه پيامبر از سخنانشان تنگ شد، خداوند اين كلام را بر او نازل كرد: «مى دانيم كه سينه ات از سخنان آنها تنگ مى شود اما تسبيح و حمد پروردگارت را به جاى آور و از سجده كنندگان باش (كه اين عبادت ها به تو آرامش مى بخشد.» «6» بار ديگر او را تكذيب و متّهم ساختند، او اندوهگين شد، خداوند اين سخن را بر او نازل كرد كه:

«مى دانيم سخنان آنها تو را غمگين مى كند اما بدان! هدف آنها تكذيب تو نيست، اين ظالمان آيات خدا را تكذيب مى كنند، پيامبرانى كه پيش از تو بودند آماج تكذيب قرار گرفتند، امّا شكيبايى پيشه كردند، آنها آزار شدند و صبر كردند، تا يارى ما فرا رسيد.» «7» پيامبر باز هم شكيبايى كرد تا اين كه آنها از حد گذراندند، نام خدا را به بدى بر زبان جارى كردند و تكذيب نمودند. پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد:

خداوندا! من در مورد خودم و خاندانم و آبرويم شكيبايى كردم، امّا در برابر بدگويى به مقام مقدس تو نمى توانم شكيبايى كنم، باز هم خداوند او را امر به صبر كرد و فرمود: «در برابر آنچه مى گويند شكيبا باش.» «8» سپس مى افزايد:

به دنبال آن پيامبر صلى الله عليه و آله در تمام حالات و در برابر همه مشكلات شكيبا بود و همين سبب شد كه خداوند او را بشارت داد كه: «در خاندانش امامان و پيشوايان پيدا مى شوند، و اين امامان را نيز توصيه به صبر كرد.» «9» اين جا بود كه پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

الصَّبْرُ مِنَ الْايمانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ. «10»

صبر در برابر ايمان همچون سر است در مقابل تن.

و سرانجام اين استقامت و صبر، سبب پيروزى او بر مشركان شد.

 [ «4» فَبِفَضْلِكَ اللَّهُمَّ فَأَغْنِنِي وَ بِعَظَمَتِكَ فَانْعَشْنِي وَ بِسَعَتِكَ فَابْسُطْ يَدِي وَ بِمَا عِنْدَكَ فَاكْفِنِي «5» اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خَلِّصْنِي مِنَ الْحَسَدِ وَ احْصُرْنِي عَنِ الذُّنُوبِ وَ وَرِّعْنِي عَنِ الْمَحَارِمِ وَ لَا تُجَرِّئْنِي عَلَى الْمَعَاصِي وَ اجْعَلْ هَوَايَ عِنْدَكَ وَ رِضَايَ فِيمَا يَرِدُ عَلَيَّ مِنْكَ وَ بَارِكْ لِي فِيمَا رَزَقْتَنِي وَ فِيمَا خَوَّلْتَنِي وَ فِيمَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ «6» وَ اجْعَلْنِي فِي كُلِّ حَالاتِي مَحْفُوظاً مَكْلُوءاً مَسْتُوراً مَمْنُوعاً مُعَاذاً مُجَاراً]

خدايا! پس به احسانت بى نيازم كن، و به بزرگيت مرتبه بلندم ده و به توانگريت، دستم را گشاده ساز، و به آنچه كه نزد توست بى نيازم فرما.

خدايا! بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از حسد رهايى ده، و از گناهانم بازم دار، و از حرام ها پرهيز ده، و بر معاصى دليرم مگردان، و ميل و رغبتم را متوجه خود فرما، و خشنوديم را در آنچه از جانب تو به من مى رسد قرار ده، و مرا در آنچه روزيم كرده اى، و از روى بزرگوارى به من بخشيده اى، و احسان فرموده اى بركت ده، و مرا در تمام حالاتم، محفوظ، حراست شده، پوشيده، دست نايافتنى، پناه داده و امان يافته قرار ده.

مسئله دستگيرى خداوند از عبدى كه به حق رو كرده و كفايت پروردگار از امور بنده، و همچنين صفت ناپسند حسد، و برنامه محرّمات و جرأت بر معاصى و مسئله حفظ آبرو و امنيّت، مسائلى است كه امام سجّاد عليه السلام در اين فراز از دعا بيان مى كند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 66/ 373، باب 37، حديث 19؛ معانى الاخبار: 261، حديث 1.

(2)- بحار الأنوار: 68/ 86، باب 62، حديث 35؛ علل الشرايع: 2/ 498، باب 253، حديث 1.

(3)- بحار الأنوار: 78/ 209، باب 2، ذيل حديث 25؛ الدّعوات: 172، حديث 484.

(4)- مزّمّل (73): 10- 11

(5)- فصّلت (41): 34- 35.

(6)- حجر (15): 97- 99.

(7)- انعام (6): 33- 34.

(8)- ق (50): 39.

(9)- سجده (32): 24.

(10)- بحار الأنوار: 68/ 60، باب 62، حديث 1؛ الكافى: 2/ 88، حديث 3.