حقيقت بسط و فيض‏

منابع مقاله:

کتاب  : تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد دو

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

بسط به معناى گسترش و شادمانى است و قبض به معناى فشردگى و گرفتگى در عمل است. مراد از بسط و قبض وجود و ماهيّت است كه هر زوج تركيبى، ذات وجوديش از خدا و به منزله صورت اوست. اما كلمه بسط را بر قبض مقدّم نمود چون اعضاى بدن به حساب اصل خلقت گسترده و فعّال است.

در اين بخش ستايش امام درباره ساختمان حركتى و سكونى وجود انسان است.

كه اشاره پرمعنايى به ابزارهاى سازنده حيات آدمى دارد كه آفريدگار در پيكر او نهاده است.

تركيب بدن و ابزار عمل آن

اين ابزار مهم عبارت است از: عضلات و استخوان و غضروف و گوشت و پوست و دستگاه عصبى و هر آنچه كه در حركت و تلاش آدمى و انسجام كارهايش براى رسيدن به هدف زندگى مؤثّر است.

حضرت على عليه السلام در وصف آفرينش حضرت آدم عليه السلام فرمود:

ثُمَّ نَفَخَ فيها مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ انساناً ذا أَذْهانٍ يُجِيلُها وَفِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِها، وَجَوارِحَ يَخْتَدِمُها وَأَدَواتٍ يُقَلِّبُها. وَمَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِها بَيْنَ الحَقِّ وَالباطِلِ. «1»

سپس از دَم خود بر آن ماده شكل گرفته دميد، تا به صورت انسانى زنده درآمد، داراى اذهان و افكارى كه در جهت نظام حياتش به كار بَرَد و اعضايى كه به خدمت گيرد و ابزارى كه به وسيله آنها زندگى را بچرخاند و معرفتش داد تا بين حق و باطل تميز دهد.

خداوند دو نيروى حركت و احساس را در انسان قرار داد. اما حركت بدنى او ناشى از نيروى خوراك و جريان خون اوست. و كارهاى احساسى او ناشى از انگيزه هاى قلبى و باطنى اوست كه با كمك روح، وجود انسان زندگى و هدايت پيدا مى كند.

امام صادق عليه السلام به مفضّل مى آموزد:

فَكِّرْ يا مُفَضَّل! فى أَعْضاءِ البَدَنِ أَجْمَعَ وَتَدْبِيرِ كُلٍّ مِنْها لِلإرَبِ فَالْيَدانِ لِلعَلاجِ، وَالرِجْلانِ للسَّعى وَالعينان للإهْتداء والفمُ للاغتذاء والمَعْدَةُ لِلْهَضْمِ وَالكَبَدُ لِلتَّخْلِيص وَالمَنَافِذُ لِتَنْفِيذِ الفُضُول وَالأَوْعِيةُ لِحَمْلِها وَالفَرْجُ لإقامَةِ النَسْلِ وَكذلك جَميعُ الأَعضاء إذا تَأَمَّلْتَها وَأَعْمَلْتَ فِكْرَكَ فِيها وَنَظَرَكَ وَجَدْتَ كُلَّ شَى ء مِنْها قَدْ قُدِّرَ لشى ء عَلى صَوابٍ وَحِكْمَةٍ.

قالَ المُفَضَّلُ: فَقُلْتُ: يا مولاى! إنَّ قَوْماً يَزْعُمُونَ أنَّ هذا مِنْ فِعْلِ الطَبيعةِ، فقال: سَلْهُمْ عَنْ هذِهِ الطَبيعةِ أَهِىَ شَى ءٌ لَهُ عِلْمٌ وَقُدْرَةٌ عَلى مِثْلِ هذِهِ الأَفْعالِ أَمْ لَيْسَتْ كَذلك؟ فَإنْ أوْجَبُوا لَها العِلْمَ وَالقُدْرَةَ فَما يَمْنَعُهُم مِنْ اثباتِ الخالِقِ؟ فإنّ هذه صَنْعَتُه وَانْ زَعَمُوا أَنَّها تَفْعَلُ هذا الافعالَ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلا عَمْدٍ وكانَ فِى افعالها ما قَد تَراهُ مِنَ الصَّوابِ وَالحِكْمَة عَلِمَ أنَّ هذا الفَعْلَ الحكيمَ وَأَنَّ الذى سَمُّوه طبيعةً هُوَ سُنَّةٌ فى خَلقِهِ الجارية على ما أجْراها عليه. «2»

اى مفضل! در تمام اعضاى بدن آدمى و تدابير نهفته در آن، انديشه كن.

دست ها براى كار كردن، پاها براى تلاش كردن، ديدگان براى راه يافتن و دهان براى خوردن و معده براى تحليل غذا و كبد براى تصفيه نمودن و روزنه هاى خروجى بدن براى دفع زباله هاى جسم و ظرف هايى براى حمل آنهاست و آلت تناسلى را براى حفظ نسل آفريده است. اگر در كار تمام عضوهاى بدن نيك بنگرى مى يابى كه هر چيزى از سر حكمت و استوارى پديد آمده است.

مفضّل مى گويد: گفتم مولايم، برخى مى پندارند كه اين همه كار طبيعت است.

فرمود: از آنان بپرس كه آيا طبيعت نسبت به اين افعال علم و قدرت دارد يا ندارد؟

اگر علم و قدرت را براى طبيعت ثابت كردند. پس چرا اثبات خالق را با اين همه صنعت و تدبيرش انكار مى كنند.

و اگر مى گويند كه: بدون علم و قدرت اين اعمال حكيمانه و با تدبير را انجام داده است. معلوم مى شود كه كار آفريننده اى حكيم است. و آنچه او را طبيعت مى شمارند همان سنّت الهى در آفرينش اشياست كه برابر فرمان و حكمت او جريان دارد.

تلاش انسان ها

در مكتب اهل بيت:، انسان داراى سرشت خاكى و ملكوتى است و داراى تمايلات و استعدادها و كشش هاست. اما ماهيّت خاص خود را بايد در سايه كوشش و اراده شخصى بسازد.

خداوند فرمود:

وَأَن لَّيْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى » «3»

و اين كه براى انسان جز آنچه تلاش كرده [هيچ نصيب و بهره اى ] نيست،* و اين كه تلاش او به زودى ديده خواهد شد.

همه تمايلات و استعدادها زمينه هستند و گرنه خود اوست كه بايد از استعداد خويش بهره گيرد و ماهيّت خويش را بسازد.

اما تعبير حقيقى امام، كنايه از آزادى انسان در ميدان عمل است و توانايى او بر انجام دادن هر كارى است. و اين نظر ردّ ديدگاه جبر و تفويض اشاعره و معتزله است كه در برابر ديدگاه اهل بيت: است.

امام صادق عليه السلام به «امر بين الامرين» تعبير فرمود:

لاجَبْرَ وَ لاتَفْويضَ وَلكن أَمْرٌ بين أَمْرين. «4»

انسان در عمل، نه مجبور است و نه مختار محض بلكه عمل انسان بين اختيار و جبر است.

امير مؤمنان على عليه السلام در شرح آيه:

وَأَنَّهُ هُوَ أَغْنَى وَأَقْنَى » «5»

و اوست كه شما را توانگر كرد و سرمايه قابل ذخيره بخشيد.

مى فرمايد:

اغْنى كُلُّ إنسان بمعيشةٍ وأرضاه بِكَسْبِ يَدِهِ. «6»

خداوند هر انسانى را با دادن ابزارهاى زندگى و مايه هاى زيست از ديگران بى نياز كرد و به آنچه دستاوردش بود خشنود ساخت.

امام على عليه السلام از قول رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

روح قدسى براى مقرّبان از اولياست كه با آن همه چيزها را مى دانند. روح ايمان روحى است كه محصول آن عبادت و بندگى است. روح قوّه براى جهاد و كارزار با دشمن و امر معاش و زندگى است. روح شهوت براى طعام و نوشيدنى و ازدواج ولذّت و تمتّع؛ و روح بدن براى حركت و فعل است. پنج روح براى انبيا و ائمّه، چهار روح براى اصحاب يمين و سه روح براى اصحاب شمال كه كفّار و منافقانند. «7» سپاس خدايى كه اندام كردارها را در ما برجا و استوار گردانيد، يعنى در بدن ما چشم، گوش، زبان، دست، شكم، شهوت و پا قرار داد، تا با اين وسايل زندگى كرده، نيازمندى هاى خود را برطرف كنيم و بر حلّ مشكلات فائق آييم.

حمد خدايى كه ما را با انواع روزى هاى پاك و حلال پرورش داد و به بخشش و عطاى خود توانگرمان ساخت واز نعمت خويش به ما سرمايه مادّى و معنوى عنايت فرمود!

پس از آن ما را به وسيله انبيا و ائمّه عليهم السلام و قرآن و عقل و فطرت و وجدان امر به عبادت و اطاعت فرمود تا طاعت و بندگى و پيروى ما را از دستور بيازمايد و ما را نهى كرد تا مقدار توجّه ما را در امر تقوا و شكر، آزمايش نمايد و اين آزمايش و آزمودن نه به خاطر اين است كه مجهولى بر وى معلوم شود، بلكه براى اين است كه راه رشد و كمال به روى ما باز گردد.

شكر نعمت

امام صادق عليه السلام در باب شكر مى فرمايد:

شُكْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنابُ الْمَحارِمِ. «8»

شكر نعمتْ دورى گزيدن از محرّمات الهيه است.

پس هر كس از محرّمات خداوند دورى كند در آزمايش وابتلايش به شكر سرافراز شده است.

 [ «22» وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي دَلَّنَا عَلَى التَّوْبَةِ الَّتِي لَمْ نُفِدْهَا إِلَّا مِنْ فَضْلِهِ فَلَوْ لَمْ نَعْتَدِدْ مِنْ فَضْلِهِ إِلَّا بِهَا لَقَدْ حَسُنَ بَلَاؤُهُ عِنْدَنَا و جَلَّ إِحْسَانُهُ إِلَيْنَا وَجَسُمَ فَضْلُهُ عَلَيْنَا «23» فَمَا هَكَذَا كَانَتْ سُنَّتُهُ فِي التَّوْبَةِ لِمَنْ كَانَ قَبْلَنَا لَقَدْ وَضَعَ عَنَّا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَلَمْ يُكَلِّفْنَا إِلَّا وُسْعاً و لَمْ يُجَشِّمْنَا إِلَّا يُسْراً و لَمْ يَدَعْ لِأَحَدٍ مِنَّا حُجَّةً و لَا عُذْراً «24» فَالْهَالِكُ مِنَّا مَنْ هَلَكَ عَلَيْهِ و السَّعِيدُ مِنَّا مَنْ رَغِبَ إِلَيْهِ ]

و سپاس مخصوص خداست كه ما را به بازگشت و توبه از گناه، راهنمايى كرد؛ توبه اى كه آن را جز از طريق احسانش به دست نياورديم و اگر از فضل و احسان بى شمارش، غير اين عنايت را كه عبارت از بخشيدن نعمت توبه و بازگشت است، به حساب نياوريم، محققاً آزمايشش درباره ما نيكو و احسانش در حقّ ما بزرگ و بخشش او بر ما عظيم است.

روش وجود مقدسش در برنامه توبه درباره كسانى كه پيش از ما بودند، چنين نبود؛ آنچه را در عرصه گاه توبه، در طاقت و توان ما نبوده، از دوش جان ما برداشته و جز به اندازه قدرت و وسعمان به ما تكليف نفرموده، در ميان آن همه تكاليف سخت، ما را جز به تكاليف آسان و انداشته و در اين زمينه، براى هيچ يك از ما دليل و بهانه اى باقى نگذاشته است؛ بنابراين هلاك شونده از ما، كسى است كه در ميدان مخالفت با او هلاك گردد و سعادتمند از ما كسى است كه به سوى او ميل و رغبت نمايد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- نهج البلاغه: خطبه 1.

(2)- بحار الأنوار: 3/ 67، باب 4، خبر مشهور به توحيد مفضل.

(3)- نجم (53): 39- 40.

(4)- بحار الأنوار: 5/ 17، باب 1، حديث 27؛ الكافى: 1/ 160، حديث 13؛ عدة الدَّاعى: 325.

(5)- نجم (53): 48.

(6)- بحار الأنوار: 100/ 6، باب 1، حديث 20؛ معانى الأخبار: 215، حديث 1؛ وسائل الشيعة: 17/ 40، باب 9، حديث 21929.

(7)- بحار الأنوار: 66/ 179، باب 33، حديث 3؛ الكافى: 2/ 282، حديث 16.

(8)- الكافى: 2/ 95، باب الشكر، حديث 10؛ بحار الأنوار: 68/ 40، باب 61، حديث 29.