راهبردهاي روان شناختي حفظ قرآن

تاكنون در خصوص شيوه هاي حفظ قرآن، آثار متعددي نگاشته شده؛ ولي به اصول روان شناختي حفظ قرآن توجه كمتري شده است. اين نوشتار درپي استفاده از يافته هاي روان شناسي براي تسهيل كار حافظان قرآن و ماندگاري بيشتر آيات حفظ شده در ذهن آنان است. در اين تحقيق، موضوعات روان شناختي دانش، انگيزش، اراده، تكرار و مرور، بسط و گسترش، سازماندهي و رعايت بهداشت و تغذيه مناسب مورد توجه قرار گرفته است.
در موضوع، دانش آگاهي از علوم پيش نياز و روش اصولي حفظ قرآن و نيز شناخت خود و سبك يادگيري مطمح نظر قرار گرفته است. اموري كه انگيزش فرد را براي حفظ قرآن افزايش مي‌دهد، ذيل عنوان انگيزش بررسي شده است. عبور از موانعي كه مانع تداوم فعاليت حافظ مي‌شود، تحت عنوان اراده مطرح شده است. تكرار و مرور و تاكتيك هاي آن به صورت عامل مؤثر در حفظ، موضوع پنجم را تشكيل مي‌دهد. سازماندهي آياتي كه مي‌خواهيم آنها را حفظ كنيم و روش هاي آن ششمين موضوع و نكات مربوط به رعايت بهداشت تغذيه مطلوب محور آخر اين نوشتار است.
كليد واژه ها: قرآن، روان شناسي، انگيزش، فراشناخت، حفظ قرآن.
مقدمه
 به لطف نهضت اسلامي مردم ايران، امروزه رويكرد مردم به ويژه جوانان و نوجوانان به حفظ قرآن كريم فزوني يافته و گروه هاي فراواني از مردم به حفظ اين وديعه الاهي و ثقل اكبر او همت گماشته‌اند. با وجود اين، تعداد قابل توجهي از كساني كه به حفظ قرآن مي‌پردازند، به تداوم راه و حفظ كامل قرآن موفق نمي‌شوند علل گوناگوني باعث شده است تا اين تعداد توفيق نيل به اين هدف را از دست بدهند. براي پيشگيري از اين ريزش ها، برخي از افرادي كه اين مسير را تا آخر ادامه داده‌اند، تجارب خود را نگاشته و در اختيار علاقه مندان قرار داده‌اند؛ اما در اين ميان كمتر از يافته هاي روان شناسي حافظه و يادگيري استفاده شده است. نوشتار حاضر در صدد است با بهره گيري از يافته هاي روان شناسي و تطبيق آن با تجارب حافظان قرآن كريم، راهبردهايي را به دوستداران حفظ قرآن ارائه كند كه با توجه به كارگيري آنها بتوانند اين مسير پرفراز و نشيب را بپيمايند و در زمره حافظان پيام الاهي در آيند. در اين نوشتار، راهبردهايي همچون دانش، انگيزش، اراده، تكرار و مرور، بسط و گسترش، سازماندهي و رعايت بهداشت و تغذيه مناسب مطرح و به ابعاد آن پرداخته شده است.
أ. دانش
 براي آنكه فرد بتواند به طور خود جوش به حفظ قرآن اقدام كند، نيازمند دانش درباره علوم پيش نياز، روش اصولي حفظ قرآن و شناخت خود و سبك يادگيري خويش است. بدون آگاهاي از موارد پيش گفته، امر حفظ قرآن بسيار دشوار يا ناممكن مي‌شود. در اينجا به توضيح موارد پيشين مي‌پردازيم:
1. رفتار ورودي(1)
 رفتار ورودي يا هدف ورودي به آمادگي هاي فرد براي يادگيري هدف هاي آموزشي (نهايي وبين راه) اشاره مي‌كند؛ يعني آنچه را يادگيرنده پيش تر آموخته كه براي يادگيري مطالب تازه، پيش نياز به شمار مي‌رود و همچنين كليه تجارب مثبت و منفي حاصل از آموخته هاي پيشين او را كه بر يادگيري مطلب تازه مؤثرند، رفتارهاي ورودي او مي‌ناميم. علت نامگذاري اين آمادگي به رفتار ورودي آن است كه يادگيرنده در روز نخست يادگيري موضوع تازه، با آن آمادگي وارد كلاس درس مي‌شود.(2)
آشنايي پيشين فرد با علومي ‌كه ياد گرفتن آنها پيش نياز حفظ قرآن به شمار مي‌رود، گام مقدماتي در مسير حفظ قرآن است. برخي از دانش هاي پيش نياز حفظ قرآن عبارت است از:
روخواني و روان خواني قرآن
 شرط اساسي حفظ قرآن، مهارت در روخواني و روان خواني آن است. هر چند ممكن است افرادي بتوانند صرفاً با شنيدن آيات قرآن آنها را حفظ كنند، اين امر اولاً در مورد تمام قرآن به ندرت اتفاق مي‌افتد و ثانياً بنا به نظريه رمز دوگانه، (3) اطلاعاتي كه قابلرمزگرداني به هردو صورت تصويري و كلامي‌هستند، آسان تر آموخته مي‌شوند و شايد به همين دليل است كه توضيح كلامي ‌مطالب همراه با شكل و نمودار به يادگيري و يادآوري مطالب، بيشتر كمك مي‌كند؛ (4) پس براي آنكه بتوان آيات قرآن را به صورت تصويري رمزگرداني كرد، لازم است فرد توانايي روخواني و روان خواني قرآن كريم را داشته باشد.
تجويدقرآن
 علم تجويد در حفظ كردن صحيح قرآن خيلي مؤثر است و باعث مي‌شود تا حافظ راحت تر قرآن را حفظ كند. كساني كه با تجويد آشنا هستند، موقع خواندن ديگر مكث نمي‌كنند كه آيا اين آيه «اخفاء» دارد يا «ادغام» بلكه به طور ناخودآگاه و به دليل تكرار، بر قواعد تجويد مسلطند.(5)
تسلط بر قواعد تجويد باعث مي‌شود تا فرد در مرحله بازيابي، (6) توان خود را فقط صرف ياد آوري مطالب ذخيره شده در حافظه كرده، از صرف آن در دقت در رعايت تجويد پيش گيري كند.

صرف ونحو
 يكي از مواردي كه در حفظ كردن بايد مورد توجه گيرد، به خاطر سپردن اِعراب و حركات حروف (نحو) است بر كساني كه در حفظ قرآن فعاليت كرده‌اند پوشيده نيست كه برخي اشكالات، در حفظ كردن اين كلمات پيش مي‌آيد؛ مانند:
اعراب حرف «راء» در كلمات: اَمر كم، اَمر كم، اَمركم
ويا اعراب حرف «تاء» در كلمات: جناّتّ، جناّتٍ
وهمچنين اعراب «باء» در كلمات: ربّنا، ربّنا، ربّنا
و يا تفاوت در ساختمان كلمات (صرف)، مانند:
«لن يتمنوه» با «لا يتمنونه»
«و ما الله بغافل عمِا تعملون» با «و ما الله بغافل عمّا يعملون»
با يادگيري مختصري از قواعد صرف و نحو عربي به راحتي مي‌توان بر همه اين موارد احاطه كامل يافت بدون اينكه لازم باشد تك تك آنها را به ذهن سپرد. به كمك اين عامل مي‌توان از فشار وارد بر نيروي حافظه كاسته، مقداري از بار حفظ را به ديگر عوامل محوّل كرد.(7)
2. آشنايي با فرآيندهاي شناختي حافظه
 به طور طبيعي، حفظ قرآن كريم نيز همچون ساير مطالب حفظ كردني متوقف بر آشنايي با فرايندهاي حافظه است.
از لحظه‌اي كه تأثرات حسّي (8) به وسيله گيرنده ها دريافت مي‌شوند تا زماني كه از حافظه كوتاه مدت مي‌گذرند و به حافظه دراز مدت منتقل مي‌شوند و يادگيري كامل مي‌شود، فرايندهاي مهمي جريان مي‌يابند. از آنجا كه اين فرايندها به دانستن يا شناخت مربوط مي‌شوند، به آنها فرايندهاي شناختي حافظه مي‌گويند. اين فرايندها را مي‌توان در سه دسته تكرار يا مرور، (9) بسط يا گسترش (10) و سازماندهي قرار داد. (11) عدم آشنايي افراد با فرايندهاي شناختي حافظه باعث مي‌شود كه فرد با وجود كوشش وصرف كردن وقت بسيار، احساس كند كه پيشرفت قابل ملاحظه‌اي در اين امر ندارد و اين خود باعث دلسردي و رها كردن بقيه كار مي‌شود. با توجه به اهميت اين فرايندها، در ادامه اين نوشتار آنها را بررسي خواهيم كرد.
3. فراشنا خت (12)
 اصطلاح فراشنا خت، «به دانش ما درباره فرايندهاي شناختي خودمان و چگونگي استفاده بهينه از آنها براي رسيدن به هدف هاي يادگيري گفته مي‌شود».(13)
دمبو (1994) مي‌گويد: دانش فراشناخت به سه چيز اشاره مي‌كند:
1.دانش مربوط به خود يادگيرنده (مانند آگاهي از رجحان ها، علاقه ها، نقاط قوت، نقاط ضعف، و عادت هاي مطالعه)؛
2. دانش مربوط به تكليف يادگيري (از جمله اطلاعات مربوط به دشواري تكاليف گوناگون و مقدار كوشش مورد نياز براي انجام تكاليف تحصيلي)؛
3. دانش مربوط به راهبردها (استراتژي ها) ي يادگيري و چگونگي استفاده از آن ها.(14)
براين اساس، فردي كه به حفظ قرآن اقدام مي‌كند، بايد دانش فراشناخت داشته باشد تا: اولاً نقاط قوت و ضعف خود را در حفظ كردن بشناسد؛ عادت هاي خود را در مطالعه تشخيص دهد و بداند كه به طور مثال در چه زماني از روز آمادگي بيشتري براي مطالعه و حفظ قرآن دارد. ترجيح مي‌دهد از چه نوع قرآن و باچه خطي براي مطالعه و حفظ قرآن استفاده كند. علاقه دارد قرآن را به سرعت يا با تأني و در طول زمان بيشتري حفظ كند و... .
ثانياً سوره هاي آسان و دشوار را براي حفظ قرآن از يك ديگر تميز داده، بداند كه براي حفظ هر يك به چه ميزان كوشش نيازمند است.
ثالثاً با راهبردهاي شناختي حفظ قرآن همچون تكرار و مرور، سازماندهي و...آشنا شده، بداند كه چگونه مي‌تواند با استفاده از آنها قرآن را به گونه‌اي درست تر و بادوام تر حفظ كند.
ب. انگيزش
 اصطلاح انگيزش (15) را مي‌توان عامل نيرودهنده، هدايت كننده، و نگهدارنده رفتار تعريف كرد. گيج و برلايز (1984) انگيزش را به موتور و فرمان اتومبيل تشبيه كرده‌اند.(16) يادگيرندگان خود جوش و با انگيزه، بسياري از تكاليف خود را جالب توجه مي‌دانند؛ چون آنها براي نفس يادگيري ارزش قائلند، نه اينكه كاري را صرافاً در مقابل ديگران خوب انجام دهند؛ اما حتي اگر آنان به طور ذاتي براي انجام تكليفي مشخص برانگيخته نشوند، براي استفاده بردن از آن تكليف جديّت به خرج مي‌دهند. آنان خود مي‌دانند كه چرا مطالعه مي‌كنند؛ بنابراين، رفتارها و گزينش هاي آنان جنبه آگاهانه دارد و از سوي ديگران تعيين نمي‌شود؛ (17) بنابراين، فردي كه در وادي حفظ قرآن گام مي‌نهد، بايد انگيزش سطح بالايي داشته باشد تا نيروي لازم را براي پيمودن اين مسير كسب، و آن را در جهت نيل به خواسته خود صرف كند و مطالبي را كه در طول زمان حفظ كرده، در حافظه خود نگهدارد.
توجه به امور ذيل مي‌تواند انگيزش فرد را در جهت حفظ قرآن افزايش داده، نيروي او را براي پيمودن اين مسير دشوار تأمين كند:
1. اهميت حفظ قرآن
 نخستين عاملي كه انگيزه فرد را براي حفظ قرآن تقويت مي‌كند، اين است كه بداند براي چه قرآن را حفظ مي‌كند. اگر او از اين راز آگاه نباشد، ممكن است با زمزمه هايي همچون:
با وجود انواع قرآن و نرم افزارهاي گوناگون قرآني چه نيازي به حفظ قرآن احساس مي‌شود؟
مسير حفظ قرآن مسيري طولاني است؛ بهتر نيست وقت گرانبها صرف اموري ارزشمندتر شود؟
پس از حفظ قرآن ممكن است دچار فراموشي شويم؛ بنابراين، بهتر است از آغاز وارد اين عرصه نشويم و...
كه از سوي خود فرد يا ديگران مطرح مي‌شود، انگيزه خود را از دست بدهد و كار را آغاز نكند يا ناتمام رها سازد.
بر اين اساس، در آغاز بايد بدانيم حفظ قرآن چه اهميتي دارد تا خود را بدان ملزم سازيم.
موارد ذيل نشان دهنده گوشه‌اي از اهميت حفظ قرآن كريم است:
اهتمام معصومان (ع) به حفظ قرآن
 اين موضوع كه رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) براي حفظ قرآن اهميت قائل مي‌شدند، از مهم ترين نشانه هاي اهميت آن است. خداوند متعال در آيه 6 سوره اعلي نگراني فرستاده خويش را از فراموش كردن قرآن بر طرف ساخته، مي‌فرمايد:
«سنقرئك فلا تنسي؛ هرگز نگران فراموش كردن آيات الاهي مباش»، آن كس كه اين آيات بزرگ را براي هدايت انسان ها بر تو فرستاده، هم او نگهبان آنها است. آري او نقش اين آيات را در سينه پاك تو ثابت مي‌دارد؛ به طوري كه هر گز گرد و غبار نسيان برآن نخواهد نشست.(18)
حضرت نيز آيات الاهي را بر امير مؤمنان (ع) قرائت مي‌كرد و از خداوند عزوجل مي‌خواست كه فهم و حفظ آيات را به علي نيز بياموزد. آن امام نيز هيچ يك از آيات را فراموش نكرد.(19)
امام علي (ع) نيز ديگران را به قرائت و حفظ قرآن وا مي‌داشت. در روايتي نقل شده كه حضرت بر مردي گذشت كه به ديگران لگد مي‌زد. فرمود: اي جوان! اگر قرآن قرائت مي‌كردي براي تو بهتر بود. گفت: دوست دارم چيزي از قرآن را به خوبي بياموزم؛ ولي ناتوانم. حضرت فرمود: به من نزديك شو .
آن گاه به آهستگي سخني به گوش او خواند؛ پس خداوند همه قرآن را در قلب او تصوير، و او نيز همه آن را حفظ كرد.(20)
اهتمام اولياي دين به حفظ قرآن نشان دهنده آن است كه قرآن بايد به جان انسان نفوذ كند تا تأثير لازم را پديد آورد. به قول اقبال:
چون كه در جان رفت، جان ديگرشود جان چوديگر شد، جهان ديگر شود
بي توجهي به حفظ قرآن به اين دليل كه مي‌توان به قرآن و نرم افزارهاي قرآني مراجعه كرد، به اين استدلال مي‌ماند كه فردي درباره رشته تخصصي خود هيچ نمي‌داند و اذّعا مي‌كند كه براي يافتن هر مطلب، كتاب هاي بسياري موجود است و مي‌توان به آنها مراجعه كرد.
در خواست توفيق حفظ قرآن از خدا
 دعا و در خواست از خداوند براي توفيق در حفظ قرآن نشانه ديگري از اهميت به يادسپاري كلام الاهي است. معصومان (ع) دعاهايي را براي توفيق در اين امر خطير به ما آموزش داده‌اند كه به طور نمونه به يك مورد اشاره مي‌شود:
«... اسألك يا الله يا رحمان بجلالك و بنور وجهك ان تلزم قلبي بحفظ كتابك كمال علّمتني...» (21)
«... اي الله و اي رحمان! به حق جلال و نور رويت از تو در خواست مي‌كنم همان گونه كه كتابت را به من آموختي، دلم را نيز به حفظ آن ملزم فرمايي...»
خداوند متعالي نيز دعاي چنين افرادي را كه افزاون بر دعا، به قرائت مداوم قرآن نيز اهتمام مي‌ ورزند، اجابت، و حفظ آن را بر ايشان آسان مي‌كند:
«... يحفظه امته فيقرؤه قياماً و قعوداً و مشاهً و علي كل الاحوال يسهّل الله حفظه عليهم...» (22)
«... امت او (پيامبر (ص) قرآن را حفظ، و در حال ايستاده و نشسته و در حركت و در هر حال آن را قرائت مي‌كنند. خداوند نيز حفظ آن را بر ايشان تسهيل مي‌كند...»

اجر فراوان حافظ قرآن
 

در نظر گرفتن پاداش فراوان براي به ياد سپاري آيات قرآن تأييدي ديگر بر اهميت حفظ قرآن است. امام صادق (ع) محشور شدن با ابرار را نتيجه تلاش فرد براي حفظ و عمل به كتاب الاهي مي‌داند. « الحافظ للقرآن العامل به مع السقره الكرام البرره».(23)
«حافظ قرآن كه به آن عمل كند، با فرستادگان بزرگوار الاهي و نيكان خواهد بود». حتي در بيان معصومان (ع) حفظ هر سوره، پاداش مخصوص به خود را دارد و فراموشي هر سوره نيز مايه سلب درجه‌اي به شمار آمده است.
ابي بصير از امام صادق (ع) نقل مي‌كند كه فرمود:«كسي كه سوره‌اي از قرآن را فراموش كند، آن سوره (در قيامت) براي او به شكلي زيبا و درجه‌اي رفيع ظاهر مي‌شود؛ آن گاه كه آن را مي‌بيند مي‌گويد: تو كسيتي ؟ چه زيبا هستي!
اي كاش براي من بودي! پاسخ مي‌دهد: مرا نمي‌شناسي؟ من آن سوره هستم (كه فراموشم كردي). اگر فراموشم نمي‌كردي، تو را به اين مكان رفعت مي‌بخشيدم».(24)
خداوند بزرگ، تفاوت هاي فردي و نقاط ضعف افراد را در حفظ قرآن از نظر دور نمي‌دارد و براي كساني كه با رحمت به حفظ قرآن همت مي‌گمارند، پاداشي دو چندان در نظر گرفته است:
«عن الفضيل قال سمعت اباعبدالله (ع) يقول ان الذي يعالج القرآن ليحفظه بمشقه منه وقلّه حفظ له اجران؛ (25) كسي كه با قرآن ممارست داشته باشد تا آن را حفظ كند و دشواري حافظه‌ اندك را تحمل كند، از دو پاداش بهره مند مي‌شود».
بر اين اساس، فردي كه عزم حفظ قرآن كرده، از اين حقيقت آگاه است كه گام در مسير رسول خدا واولياي الاهي نهاده و در مسير نيل به پاداش بيكران خداوند حركت مي‌كند. اين توجه عزم او را براي پيمودن راه تا آخر مصمّم تر خواهد ساخت.
پي نوشت ها :
1.entering (entry) behaviour.
2.علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي روان شناسي يادگيري و آموزش، ص 162.
3. dual - code.
4. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 306.
5. مهدي عباسي، «در حفظ قرآن نبايد شتابزده عمل كرده، گلستان قرآن 31، ص 35.
6. retrieval stage
7. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم، ص 54.
8. در نظريه خبرپردازي يادگيري، نظام ياد به سه مرحله اصلي حافظه حسي، حافظه كوتاه مدت، و حافظه دراز مدت تقسيم شده، ابتدا محرك هاي محيطي به وسيله گيرنده هاي حسّي دريافت و وارد حافظه حسّي مي‌شوند. بعداطلاعاتي كه به حافظه حسّي وارد شده‌اند، اگر مورد دقت يا توجه قرار بگيرند، وارد حافظه كوتاه مدت مي‌شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه كوتاه مدت در ارتباط با اطلاعات پيشين موجود در حافظه دراز مدت رمز گرداني شده، به اين حافظه وارد مي‌شوند و جزوآموخته هاي فرد در مي‌آيند. (علي اكبرسيف، روان شناسي پرورشي، ص320)
9. rehearsal.
10. elaboration
11. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 311.
12. metacognition.
13. Bieler . R.f.& snow man . Psychology applied to teachhing. p 390.
(به نقل از علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 488)
14. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 489.
15. motivation
16. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 348.
17. Woolfolk, Anita., winne, philip H., and perry, nancy E, Educational Psychology, p 10.
18. ناصر مكارم شيرازي و ديگران تفسير نمونه، ج 26، ص 393.
19. محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 36، ص 257.
20. همان، ج 42، ص 17.
21. همان، ج 86، ص 289. دعاهاي ديگري نيز درج 89، ص 209 وج 36، ص 257 آن كتاب و ج 4 اصول كافي، باب «الدعاء في حفظ القرآن» وارد شده است.
22. همان، ج 89، ص 215.
23. همان، ص 177.
24. همان، ص 188.
25. همان، ص 187.