این مقاله، معرفی و نقد کتاب سیاحت شرق نوشته آقا نجفی قوچانی است که در دهه اخیر با استقبال فراوان مواجه و چندین بار منتشر شده است. نویسنده، مقاله را در سه بخش بررسی کلی، انواع اطلاعات و نقادی تصحیح کتاب، تنظیم کرده است.
ثبت خاطرات و تجربه های شخصی در قالب زندگی نامه، یکی از منابع مهم و ارزشمند در تاریخ نگاری و پژوهش های تاریخی بویژه در یکصد سال اخیر است که در قیاس با سلیقه غربی ها، در میان ساکنان مشرق زمین، کم رنگ تر و از رواج کمتری برخوردار بوده است. این بی رغبتی که شاید بیش از هر چیز، ریشه در فروتنی بیش از حد و خود هیچ انگاری داشته باشد، حلقه ای مفقوده از زنجیره کاوش ها و پژوهش های تاریخ ماست و به همین سبب، نگارش زندگی نامه هایی چون سیاحت شرق، رخدادی کم نظیر و غنیمتی گرانبها به شمار می رود.
این کتاب که شرح سختی ها و تلخ کامی هایی است که نویسنده آن، آقا نجفی قوچانی در راه کسب دانش به خود دیده، اثری است شیوا و روان، که به رغم انبوه واژه ها و ترکیب های عربی و نیز آیات و روایاتی که در آن به کار رفته، همچنان شیرین و خواندنی است.
نویسنده، که مردی شوخ طبع و مزّاح نیز هست و از تصرف در آیات و یا اقتباس از آنها و ساختن ترکیب های عربی ـ فارسی هم پروایی ندارد، خاطرات خود را با رسم الخط عربی و نگارش متوالی ـ بدون فصل بندی و تیتر گذاری ـ گرد آورده است.
کتاب بی آن که حالت یادداشت های روزانه را داشته باشد، بدون درج تاریخ هر رویداد ـ جز در چند مورد استثنایی ـ نوشته شده و فراوانی فعل ماضی در آن، نشان می دهد که نویسنده خاطرات خود را پس از بازگشت از عراق به ایران و با تکیه بر نیروی حافظه خود، نگاشته که این نکته ـ با توجه به حجم زیاد اطلاعات ریز و درشتی که از سوی وی عرضه شده ـ نشان حافظه سرشار و فوق العاده اوست.
آقا نجفی قوچانی که از همان اوان کودکی، اهل بحث و جدل بوده است، خاطراتش را به شعرهای بسیار، واژه ها و ترکیب های محلی و عامیانه، فروع و قواعد فقهی، گریزهای اخلاقی و مواعظ، فلسفه احکام و مباحث کلامی و فلسفی، آمیخته و در عین حال که به نظر می آید، اثرش ویژه مخاطبان خاص باشد، آن را مالامال از داده های گوناگون و متنوعی کرده که آگاهی از آنها برای همگان، جذاب و فهرست آنها بدین قرار است:
1- شیوه زندگی مردم و ثبت جنبه های گوناگون و متنوع فرهنگ عامیانه و فولکلوریک، مانند روش های درمان، تامین معاش، خوراک و پوشاک، بازی ها، شب نشینی ها، یادگار نویسی ها، خرافه ها و . . .
2- علل وابستگی کشور به خارج و ارائه راه حل آن.
3- پول های رایج ایران در گذشته، نقش مثبت و منفی پول در اقتصاد و پیشنهادی کارگشا برای بهبود اقتصاد.
4- وضعیت بهداشت عمومی ایران و عراق در عصر نویسنده، مانند شیوع وبا در قوچان و عتبات عالیات ـ از جمله نجف اشرف ـ و نیز اشاره به شرایط امنیتی در ایران و نوع رفتار ماموران حکومتی قاجار با مردم.
5- جغرافیای طبیعی، شرایط زیست محیطی و آب و هوایی ایران و عراق.
6- شرایط اقتصادی، هزینه های زندگی و بهای کالاها و دستمزدها در عصر نویسنده در ایران و عراق.
7- آثار تاریخی و بناهای آن زمان.
8- مسیر کاروان ها، روستاها و آبادی های ایران و عراق (در سرتاسر کتاب) و نیز گزارشی از امامزاده های منطقه حله و بغداد.
9- ویژگی های رفتاری مردم برخی مناطق ایران (مانند یزد، اصفهان، خراسان و . . .)، عراق (مانند کربلا و نجف) و هند.
10- روانکاوی کودک و نیز تحلیل هایی روان شناختی از حب و بغض نسبت به اشیاء، استعدادها و نیروهای نهفته در آدمی و مسائلی دیگر از این دست.
11- معرفی دانشمندان عصر خود.
12- ثبت پاره ای از قطعات تاریخ معاصر ایران (مانند تسلیم سرحد «فیروزه» به روس ها، زلزله قوچان، اهانت روس ها به حرم امام رضا (ع) و به توپ بستن آن مکان شریف در سال 1330 هـ . ق)، عراق (مثل درگیری مردم نجف و کربلا با ماموران حکومت عثمانی به خاطر سرباز گیری و راندن آنها از این دو شهر مقدس، تصرف عراق به دست انگلستان و محاصره نجف از سوی انگلیسی ها) و نیز جنگ جهانی اول.
در این جا به مهم ترین رخداد تاریخی ای که آقا نجفی قوچانی آن را ثبت کرده و به گوشه هایی از زوایای پنهان و تاریک آن پرتو افکنده است، اشاره می کنیم:
نهضت مشروطیت، که فرزند اصطکاک سنت و مدرنیسم و نیز تشدید کننده این پدیده تاریخ معاصر ماست، مهم ترین رخداد اجتماعی ـ سیاسی یکصد سال اخیر این سرزمین است که به رغم تاثیرگذاری غیر قابل انکار آن بر تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی پس از خود، و هم با وجود نزدیکی زمانی و توجه بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی به آن، هنوز گوشه هایی از فراز و نشیب های این حادثه بحث انگیز، ناشناخته و مبهم مانده و راه یافتن به عمق ماجراهای آن، نیازمند کاوش و درنگ در حوادث مثلث تهران ـ تبریز ـ عتبات عالیات (به ویژه نجف اشرف) است. خاطرات آقا نجفی قوچانی که شامل نکته های زیر است، می تواند گوشه هایی از حوادث مشروطیت در ضلع عتبات عالیات را آشکار کند:
رواج واژه «مشروطیت» و آغاز زمزمه مشروطیت خواهی، تنفیذ قانون اساسی و امضای آن از سوی مراجع عمده نجف اشرف، حضرات آیات حاج میرزا حسین تهرانی، آخوند خراسانی و شیخ عبد الله مازندرانی، طرفداران استبداد در نجف اشرف، به ویژه مقدس مآب ها، و برچسب هایی که به مشروطه خواهان ـ از جمله آخوند خراسانی ـ می زدند، عدم تامین جانی طرفداران مشروطیت ـ حتی روحانیان ـ و به قتل رسیدن طلاب مشروطه خواه به دست عشایر عراق، انتشار شایعه توطئه روحانیان بابی مذهب (!) در نجف اشرف برای کشتن مرجع مخالف مشروطیت سید محمد کاظم یزدی، حرکت آخوند خراسانی برای سرکوب محمدعلی شاه قاجار پس از استقرار استبداد صغیر و آهنگ بیرون راندن روس ها، مساوی بودن مشروطه خواهی با کفر و نفاق و کافر بودن آخوند خراسانی در نگاه مقدس مآبان و پیش نمازهای مخالف مشروطیت، دخالت دولت روس در امور ایران و عزم دوباره آخوند خراسانی برای حرکت به ایران برای دفع روس ها در سال 1329 هـ . ق . و درگذشت آخوند خراسانی و شیخ عبد الله مازندرانی.
نویسنده هم چنین، ضمن آن که مشروطیت را امتحانی الهی برای شیعیان امامی مذهب می داند، با اشاره به انشعاب مشروطه خواهان به دو دسته اعتدالیون و دموکرات ها، تحلیل خود را از چگونگی سازگاری اسلام با مشروطیت ـ و بیش از آن، با جمهوریت ـ ارائه می کند و اندیشه های آخوند خراسانی را به افکار دموکرات ها، نزدیک تر می داند.
وی افزون بر گزارش حوادث مشروطیت در نجف اشرف، به پاره ای از رخدادهای این نهضت در بیرون از حوزه جغرافیایی عتبات عالیات اشاره می کند و از جمله، نقش شیخ محمد باقر اصطهباناتی در حوادث مشروطیت شیراز و ترور وی، درگیری سلطان عبد الحمید دوم با مشروطه خواهان عثمانی، حمایت آخوند خراسانی از آنها و تلگراف تهدیدآمیز او به سلطان عثمانی و پیروزی مشروطیت در عثمانی و عزل سلطان عبد الحمید دوم را یادآور می شود.
13- کالبد شکافی حوزه های علمیه ایران وعراق. بی گمان، سلامت نفس، صداقت، صراحت و شفافیت آقا نجفی قوچانی، بزرگ ترین ویژگی های نویسنده سیاحت شرق در آفرینش این اثر است. این برجستگی های اخلاقی که در به کارگیری واژه ها و تعبیرهای گاه تند، شرح ازدواج های موقت و داستان خواستگاری های نویسنده برای ازدواج دایم و گفت و گوهای بی پرده او با خداوند و امام علی (ع) رخ می نماید، در مقام بیان کاستی های ساختار آموزشی حوزه های علمیه و نقد رفتارهای برخی روحانیان ـ حتی در جایگاه مرجعیت ـ در سرتاسر کتاب، به اوج خود می رسد و هیچ نکته ناگفته ای را در این مسیر، به جا نمی گذارد.
نسخه الکترونیک این کتاب را میتوانید از این آدرس دانلود کنید.
پایگاه استاد حسین انصاریان
