از دیدگاه قرآن، انسان از چه راه هایی مورد آزمایش قرار می گیرد؟

آنچه در زبان فارسى به نام "آزمایش" و یا "آزمودن" نامیده می شود، در قرآن با واژه های مختلف آمده است: "ابتلاء"، "بلا"، "فتنه" و "تمحیص" از جملۀ آنها است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: من انسان ها را آفريدم تا آنها را بيازمايم كه كدام يك از آنها بهتر عمل مى كنند: " آن كس كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد، و او شكست ناپذير و بخشنده است".[1] مفهوم آزمايش و امتحان در مورد خداوند با آزمايش هاى ما بسيار متفاوت است. آزمـايـش هـاى مـا بـراى شـناخت بيشتر و رفع ابهام و جهل است، اما آزمايش الاهى در واقع همان "پـرورش و تربيت" است؛[2] یعنی امتحان و آزمایش خداوند زمينه هاى تربيت؛ پرورش و تکامل را برای انسان به وجود مى آورد. چنان که پیامبران الاهی مانند حضرت ابراهیم در سایه آزمایش های سخت و طاقت فرسا به مقامات عالیه رسیدند.[3]
موارد آزمایش الاهی در قرآن
امتحان و آزمایش انسان ها از سوی خداوند متعال از سنت های الاهی است.
قرآن كریم می فرماید: "آیا مردم پنداشته‌اند كه با گفتن این كه ایمان آوردیم رها می‌شوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟ ما امت‌هایی را كه پیش از آنان بودند، آزمایش كردیم، خدا راستگویان و دروغ گویان را كاملاً می‌شناسد".[4]
گاهی قرآن از یك آزمایش عمومی كه متوجه تمام بندگان خدا می‌گردد نام می‌برد و می‌فرماید: "یا مردم پنداشته‌اند كه با گفتن این كه ایمان آوردیم رها می‌شوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند"؟[5]
گاهی قرآن از یك رشته آزمایش ‌های خصوصی پرده بر می‌دارد كه متوجه اشخاص و طائفه معیّنی بوده است، و این موضوع یك رشته از قصه ها و داستان‌های قرآن را تشكیل می‌دهد؛ مانند داستان های پیامبران و قومشان.
آیات در زمینه آزمایش‌های عمومی بیش از آن است كه در این جا آورده شود. در این جا به برخی از موارد امتحان و آزمایش های الاهی در قرآن به شرح ذیل اشاره می شود:
1. مشكلات و سختى ها:
خداوند به وسيله مشكلات و سختى ها افراد بشر را آزمايش مى كند؛ چنان كه مى فرمايد: «قطعاً همۀ شما را با چيزى از ترس، گرسنگى و كاهش در مال ها و جان ها و ميوه ها، آزمايش مى كنيم و بشارت ده به استقامت كنندگان».[6]
مشكلات و دشوارى ها بسان كوره اى است كه به آهن، صلابت و استقامت مى بخشد؛ انسان نيز در كوره حوادث و مشكلات، پر قدرت و نيرومند مى گردد و قادر به شكستن موانع از سر راه زندگى و سعادت خود مى گردد. بلا، اثر تربیتی داشته و تربیت کنندۀ فرد و بیدار کننده جامعه است. سختی بیدار ساز و هوشیار کنندۀ انسان های خفته و تحریک کنندۀ عزم ها و اراده ها است. شدائد همچون صیقلی که به آهن و فولاد می دهند هر چه بیشتر با روان آدمی تماس گیرد، افراد را مصمم تر و فعال تر و بُرّنده تر می کند؛ زیرا خاصیت حیات این است که در برابر سختی ها مقاومت کند و آمادۀ مقابله با آن گردد، سختی مانند کیمیا خاصیت انقلاب ماهیت را دارد و جان و روان آدمی را عوض می کند.
2. شرور و خیرها:
چنان که قرآن کریم می فرماید: شرور و خیرها نیز از آزمایش های الاهی محسوب می شوند.[7] پس حتی خوبی ها می توانند عاملی برای امتحان باشند؛ مثلاً به کسی مال و ثروت و یا مسئولیتی که موجب افزایش آبرو و عزت است می رسد، ولی آن شخص نمی تواند به خوبی از چنین موقعیتی استفاده کند و شیطان او را گمراه می کند.
3. فراوانی نعمت:
امتحانات الاهی همیشه به وسیلۀ حوادث سخت و ناگوار نیست، بلکه گاه خدا بندگانش را با وفور نعمت و کامیابی ها آزمایش می کند،[8] چنان که قرآن کریم از قول حضرت سلیمان (ع) می فرماید: «اين از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمايش كند كه آيا شكر او را بجا مى آورم يا كفران مى كنم؟! و هر كس شكر كند، به نفع خود شكر مى كند و هر كس كفران نمايد (بزيان خويش نموده است، كه) پروردگار من، غنىّ و كريم است!».[9]
گروهي که، غرق در نعمت می شوند و امكانات مادی از هر نظر در اختيارشان قرار می گيرد، آزمایش آنان این است که آيا در چنين شرايطی، قيام به وظيفه شكر نعمت می كنند و به فقرا کمک می کنند يا غرق در غفلت و غرور و خودخواهی و خودبينی می شوند.
4. فرزند:
قرآن کریم می فرماید: "بدانید: مال‌ها و فرزندان شما مایه امتحان می‌باشند".[10]
5. ایمان و کفر:
قرآن مجيد درباره‌ نگهبانان دوزخ و شماره آنان يادآور می ‌شود كه 19 فرشته از آن نگهبانی می كند، آن گاه می ‌افزايد: اين گزارش، وسيله امتحان و آزمايش است، آنان كه ايمان قوی و نيرومندی به غيب و امور پوشيده از حس دارند، اين گزارش را از صميم دل می ‌پذيرند، ولی گروه ديگر به تكذيب آن می ‌پردازند، چنان كه می ‌فرمايد: "ما نگهبانان دوزخ را فرشته و تعداد آنان را نوزده نفر قرار نداديم، جز براي آزمايش افراد كافر".[11]
6. زیور آلات در زمین:
در جایی از قرآن مجید مجموع آنچه را كه در روی زمين قرار دارد، مايه آزمايش دانسته آن جا كه می ‌فرمايند: "ما آنچه كه در روی زمين است زيور آن قرار داديم، تا بيازمایيم كه كدام يك نيكوكارتر است".[12]
پی نوشتها:
[1] ملک، 2.
[2] مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، ج 1، ص 527، دارالکتب الاسلامیة، چاپ بیست و یکم، 1365 شمسی.
[3] بقره، 124. "وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ".
[4] عنکبوت، 3و2.
[5] عنکبوت، 2.
[6] بقره، 155.
[7] انبیاء، 35.
[8] تفسير نمونه، ج 1، ص 533.
[9] نمل، 40.
[10] انفال، 28.
[11] مدثر،31.
[12] كهف، ۷.