Yusif (ə)- ın qardaşları ona səcdə etdikləri kimi, həzrət Məhəmməd (s)- in şəriətində Əhli- beyt (ə) məktəbinə əsasən təzim səcdəsi etməyə icazə verilibmi?
Qısa cavab
İslam və Əhli- beyt məktəbi nəzərindən səcdə ibadətin kamil və gözəl formasıdır ki, uca Allaha məxsusdur və Allahdan qeyrisinə qadağandır. Amma həzrət Yusifə edilən səcdə, ibadət səcdəsi deyildi, əksinə əslində Allaha ibadət idi. Biz Kəbəyə tərəf namaz qılıb və ona tərəf səcdə edirik, ama heç vaxt bu səcdə və namaz Kəbə evi üçün olmayıb, əksinə Kəbə evi yalnız ona diqqət etməklə Allaha ibadət etdiyimiz bir əlamətdir.
Ətreaflı cavab
İslam və Əhli- beyt məktəbi nəzərindən tövhid əsasların ən üstün və dəyərlisi və küfr və iman arasındakı sərhəddir. Tövhidin qarşı tərəfi Allaha olan şirkdir ki, Qurani- məcid ona böyük zülm[1] və bağışlanmaz günah[2] deyilmişdir.
Tövhidin dörd əsas qismi var ki, aşağıdakılardan ibarətdir:
- Zatda tövhid.
- Sifətlərdə tövhid.
- Fellərdə tövhid.
- İbadətdə tövhid.
İbadətdə tövhid; yəni yalnız Allaha ibadət etmək lazımdır və ondan qeyrisinin bəndəçiliyinə ləyaqəti yoxdur. Çünki ibadət o şəxs üçün olmalıdır ki, mütləq kamal və kamali- mütləqdir. O şəxsin ki, heç kəsə ehtiyaclı deyil və bütün nemətləri başığlayan və bütün varlıqları yaradandır. Bu sifətlər onun pak zatından başqasında cəm olmaz.
İbadətdən əsas hədəf, o mütləq kamalın yaxınlığına yol tapmaq və sonsuz varlıq və onun kamal və camal difətinin nurunun canın daxilində işıqlanmasıdır ki, onun nəticəsi hava- həvəslərdən uzaqlaşması və nəfsin saflaşmasına üz tutmaqdır.
Bu hədəf yalnız mütləq kamal olan Allaha ibadət etməklə mümkündür.[3]
İbadətin geniş bir mənası var. Əbd lüğətdə o insana deyilir ki, bütün vücudu ilə öz mövla və sahibinə tabedir. İradəsi onun iradəsinə tabe və istəyi onun istəyinə tabedir. Onun qarşısında malik bir şey deyil və onun itaətində heç vaxt süstlük etməz.
Başqa zözlə, bəndəçilik məbud qarşısında xuzunun ən son dərəcəsini izhar etməkdir.
Ona görə də, yalnız o şəxs məbud ola bilər ki, nemət və əzizləməyi son həddə edibdir. O Allahdan başqa heç bir şəxs deyil.
Buna əsasən, bəndəçilik bir insan təkamülünün son həddi, onun Allaha yaxınlığı və onun pak zatı qarşısında təslim olmağın son həddidir.[4]
İbadət Qurani- məciddə insanın və varlıq aləminin bütün məxluqlarının yaranmasının əsas səbəbi sayılmışdır. Quran bu barədə buyurur: "Bütün cin və insanları yalnız mənə ibadət etsinlər deyə yaratdım".[5]
Bu səbəbdən ibadət onun zatına məxsusdur. Allah varlıqlardan heç birinə ondan qeyrisinə ibadət etməyə icazə verməyibdir. Çünki, Allahdan qeyrisinə ibadət və pərəstiş etmək şirkin ən böyük mənasıdır. Şirk də böyük və zülm bağışlanmaz bir günahdır.
İbadətin ən kamil və gözəl formalarından biri, səcdədir.[6] Çümki, səcdə məbud qarşısında xuzu və xuzunu son dərəcə izhar etməkdir.
İslam nəzərindən Allaha səcdə ən mühüm ibadət ya ən mühüm ibadətlərdəndir. Necə ki, rəvayətlərdə gəlibdir, insan səcdə halında, digər hallardan Allaha daha yaxındır. Böyük rəhbərlərimizin xüsusilə Peyğəmbər (s) və Əhli- beyt (ə)- ın uzun səcdələri varları idi.[7]
Ona görə də, İslam əsasları nəzərindən səcdə Allahdan qeyrisinə olmaz. Bizim rəvayət kitablarımızda "ədəmu cəvazis- sucud liğeyrullah" adlı bir başlıq var və Peyğəmbər (s) və şiənin məsum İmamları (ə)- dan Allahdan qeyrisinə səcdənin haram olması barəsində rəvayətlər nəql olubdur.[8]
Həzrət Yusif (ə)- a səcdə.
Quranda Allahdan qeyrisinə edilən iki səcdədən danışılır. Biri mələklərin həzrət Adəm (ə)- a səcdəsi[9], digəri isə həzrət Yusif (ə)- ın ata- anası və qardaşlarının o həzrətə etdiyi səcdədir. Hər iki səcdə bir növdən olduğuna görə, burada yalnız həzrət Yusif (ə)- a edilən səcdənin iradına cavab veririk. Adəmə edilən səcdənin hökmü də məlum olacaq.
Quran buyurur: "Öz ata- anasını taxta oturtdu. Onların hamısı ona görə səcdəyə düşdülər. O dedi: Ata! Bu qabaqcadan gördüyüm yuxunun təbiridir."[10]
Bu barədə bir neçə ehtimal verilibdir:
- Təfsirçilərin bəzisi deyiblər: İki cür səcdəmiz var. Biri bəndəçilik və ibadət səcdəsidir ki, Allaha məxsusdur. Günəş, bütlər, ulduzlar və bunların qeyrisinin pərəstişi qarsındadır ki, müşriklər edirdilər. O biri isə təzim və ehtiram səcdəsidir ki, padşah, sultan, Peyğəmbər və digər böyüklərə münasibətdə edilir və bu İlahi əmr və nəhyə tabedir. İslam şəriətində təkidli qadağan olubdur ki, bu növ səcdə haramdır, amma şirk deyil.
Allah- Taala bu növ səcdəni həzrət Adəm barəsində vacib edib və Allahın ibadəti ilə eynidir. Ona görə də, şeytan müxalifət etdiyinə görə qovuldu. Amma İbrahim və bəni- israil Peyğəmbərlərinin şəriətində icazəli, hətta təriflənmişdir. Bu iddiaya sübut Peyğəmbər (s)- in hədisidir ki, buyurur: Əgər səcdə Allahdan qeyrisinə icazəli olmasaydı, qadınların ərlərinə səcdə etməsini deyərdim. Bu cümlənin məbası bu deyil ki, qadınlar öz ərlərinə pərəstiş etsinlər, əksinə bu formada (səcdə ilə) öz ərlərinə təzim və ehtiram etsinlər.[11]
- Ayənin məzmunu budur ki, həzrət Yusif (ə)- ın əmri ilə onlara çoxlu hörmət edildi və xüsusi sarayda səltənət taxtında oturdular. Elə ki, Yusif (ə) daxil oldu, onun gözəl simasından saçan İlahi nur onları heyran etdi və özlərindən çıxartdı, o həddə qədər ki, özlərindən asılı olmayaraq, ixtiyarsız torpağa düşdülər.
Amma bu səcdə ibadət üçün deyildi. Ona görə ki, səcdə ibadət və pərəstiş mənasında Allaha məxsusdur.
Heç kəs üçün heç bir məzhəbdə Allahdan qeyrisinə pərəstiş etmək icazəli deyil. Bütün Peyğəmbərlərin ona dəvət etdiyi ibadət tövhidi ki, tövhid məsələsinin mühüm hissəsidir, mənası budur.
Buna əsasən, nə Allah Peyğəmbəri olan Yusif ona səcdə və ibadət edilməsinə icazə verərdi, nə də Yəqub kimi böyük bir Peyğəmbər belə bir iş görərdi nə də Quran layiqli ya ən azı icazəli bir əməl kimi ondan danışardı.
Deməli qeyd olunan səcdə, Allaha şükr səcdəsi idi.
O Allah ki, bütün bu böyük əzəməti Yusifə verdi və Yəqubun ailəsinin çətinlik və problemlərini aradan qaldırdı. Belə olduqda səcdə eyni halda ki, Allah üçün idi, çünki Yusifin əzəmətinə görə yerinə yetirilibdir, onun üçün əzəmət və ehtiram da sayılırdı.
Bu nəzərdən "ləhu" zəmiri ki, Yusifə qayıdır, bu məna ilə yaxşıca uyğunlaşacaq.
Təfsiri- nümunə sahibi deyir: Bu məna nəzərə daha yaxın gəlir. Xüsusi ilə İmamlar (ə)- dan nəql olunan çoxlu rəvayətlərdə oxuyuruq: Onların səcdələri ibadət olaraq Allah üçün idi.
Hədislərin bəzisində oxuyuruq: Yusifin qardaşlarının səcdəsi Allaha ibadət və Yusifə salam və hörmət idi.
Adəmin əhvalatında olduğu kimi, səcdə böyük Allah üçün idi ki, belə bir gözəl varlıq yaradıbdır. Bu səcdə Allaha ibadət olmaqla yanaşı, Adəmin məqamına hörmətə sübutdur. Bu ona oxşayır ki, bir şəxs çox mühüm və layiqli bir iş yerinə yetirsin, biz ona görə Allaha belə bir bəndə yaratdığı üçün səcdə edək ki, həm Allaha səcdədir, həm də bu şəxs üçün hörmət.[12]
- Səcdədən məqsəd onun geniş mənasi; yəni xuzu və təvazödür. Çünki, səcdə həmişə məşhur mənasında işlənmir, əksinə bəzən hər cür təvazö mənasında da işlənmişdir. Ona görə də, təfsirçilərin bəzisi deyiblər ki, o dövrdəki məşhur olan salam və təvazö əyilmək və təzim olubdur. Yuxarıdakı ayədəki səcdələrdən məqsəd budur. Amma mənası yerə düşmək, olan "xərru" cümləsinə diqqət etməklə belə məlum olur ki, onların səcdələri baş əymək və əyilmək mənasında olmayıb.[13]
- Böyük təfsirçilərdən bəzisi deyiblər: İbadət bəndənin özünü bəndəçilik dərəcəsinə gətirməsi, əməldə də öz bəndəlik və ibadətini isbat etməsi və həmişə bəndəlikdə sabit qalmasını istəməsindən ibarətdir.
Buna əsasən, ibadət olan bir iş elə bir iş olmalıdır ki, mövlanın mövlalıq yaxud bəndənin bəndəçiliyini izhar etmək üçün səlahiyyəti olmalıdır. Səcdə və rükn etmək, ya mövlanın ayağına durmaq, ya onun arxasında yol getmək və... kimi. Bu səlahiyyət nə qədər daha çox olsa, ibadət daha çox və bəndəçilik daha çox məlum olar. Mövlanın mövlalıq əzəmətinə və bəndəçiliyin zəlilliyinə əməllərdən daha çox və aydın dəlalət edən, səcdədir. Çünki, səcdədə bəndə torpağa düşür və üzünü torpağa qoyur. Amma səcdə zati ibadət deyil, əksinə ibadət qəsdi etmək lazımdır. Deməli əgər səcdədə bir mane təsəvvür olunsa, şərii ya əqli qadağa cəhətdən olacaqdır. Şəriət və əqldə qadağan olunan budur ki, insan özünün Allahdan qeyrisinə etdiyi səcdəsi ilə, həmin qeyr üçün rububiyyəti isbat etmək istəsin. Amma səcdədən məqsədi yalnız salam ya hörmət olsa və onun üçün rububiyyət qail olmasa, əksinə təkcə məqsədi bir növ salam və hörmət olsa, belə olduqda bu səcdənin haram olmasına nə şəri dəlil var, nə də əqli dəlil.
Dindar camaatın zehnlərinin dinin zahirləri ilə ünsiyyətdən əldə etdikləri dini zövqləri, bu əməli ümumiyyətlə Allaha məxsus etmələrini tələb edir. Və Allahdan qeyrisi üçün hərçənd salam və hörmət üçün də olsa, torpağa düşməsinlər. bu zövq inkar olunmazdır. Amma belə də deyil ki, Allaha ixlası izhar etmək üçün etdiyimiz hər bir əməli Allahdan qeyrisini üçün edə bilmərik.[14]
Yəqub, qardaşları və analarının səcdələri Allah üçün idi. Amma Yusif Kəbə kimi qiblə olubdur. Ona görə də ərəb cümlələrində bəzən deyilir: "Fulan kəs qibləyə tərəf namaz qıldı".
Biz Allaha ibadət edir, Kəbəni özümüzə qiblə tutur və namaz və ibadətlərimizi ona tərəf yerinə yetiririk.
Deməli Kəbə qarşısında səcdə etməklə Allaha ibadət olunur nəin ki, Kəbə. Məlum olur ki, Allahın nişanəsi nişanə olması cəhətdən özündən müstəqilliyi yoxdur. Əgər səcdə də olunsa yalnız nişanə sahibi yəni Allah ibadət olubdur.[15]
Qeyd olunanlara diqqət etməklə məlum olur ki, İslamda Allaha əhd olunmuş səcdələrdən başqa, digər bir səcdə hətta təzim və hörmət üçün yoxdur.
Belə ki, rəvayətlərin bəzisində gəlib ki, Peyğəmbərin səhabələrindən bəzisi, o həzrətə səcdə etmələrini istədilər. O həzrət cavablarında buyurdu:
« لَا بَلِ اسْجُدُوا لِلهِ »[16]
"Yox, əksinə yalnız Allaha səcdə edin".
Aşağıda sizin nəzərinizi təqlid mərcələrinin fətvalarına cəlb edirik:
Həzrət Ayətullah Xamineyinin dəftəri:
Allahdan qeyrisinə səcdə etmək haramdır. İmamlar (ə)- ın qəbri qarşısında alınlarını yerə qoyan avam camaatın bəzisi, əgər Allahın şükrü üçün olsa iradı yoxdur. Əks halda haramdır.
Həzrət Ayətullah Fazil Lənkəraninin dəftəri:
Allahdan qeyrisinin qarşısında səcdə və təzim etmək olmaz. Yəqub və övladlarının səcdəsi də Allah üçün şükr səcdəsi olubdur. Bu barədə mərhum Seyid Yəzdinin orvətul- vüsqasına müraciət edin.
Həzrət Ayətullah Sistaninin dəftəri:
Allahdan qeyrisinə səcdə etmək olmaz. Həzrət Yusif (ə) barəsində Əllamə Təbatəbai (rəh)- ın (əl- mizan)- ı kimi mötəbər təfsirlərə baxa bilərsiz.
Həzrət Ayətullah Məkarim Şirazinin dəftəri:
Alimlər və təfsirçilər arasında məşhur nəzər budur ki,onlar Allahın Yusifə verdiyi əzəmətə görə, Allah üçün səcdə etdilər ki, bir növ şükr səcdəsidir.
[1] - Loğman surəsi, ayə 13
«"وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ". »
[2] - Nisa surəsi, ayə 48.
«"إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ به وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ".»
[3] - Təfsiri nümunə, cild 27, səh 447.
[4] - Təfsiri- nümunə, cild 22, səh 387.
[5] - Zariyat surəsi, ayə 56.
« "وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ".»
[6] - Hərçənd hər səcdə ibadət deyil. Yəni belə deyil ki, səcdə zatən ibadət olsun və yalnız ibadət adı ona verilə bilsin. Baxın: Əl- mizanın tərcüməsi, cild 1, səh 190.
[7] - Məkarim Şirazi, Şiə cavab verir. Çap üçüncü, 1385, səh 143.
[8] - Vəsailüş- şiə, Alul- beyt (ə) müəssisəsi, Qum, 1409 hicri qəməri, cild 6, səh 385.
[9] - Baxın: Nəcmi, Haşimzadə Hərisi, Quran məsələlərinin bəyanı, səh 620.
[10] - Yusif, surəsi, 100.
«"وَ رَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ". »
[11] - Teyyib seyid Əbdül- Hüseyn, Ətyəbul- bəyan fi təfsiril Quran, cild 7, səh 280.
[12] - Təfsiri- nümunə, cild 10, səh 82.
[13] - Təfsiri- nümunə, cild 10, səh 82.
[14] - Əl- mizanın tərcüməsi, cild 1, səh 189 və 190.
[15] - Əl- mizanın təfsiri və fəxr Razi təfsiri bəhs olunan ayə, Əl- mizanın tərcüməsi, cild 11, səh 339.
[16] - Müstədrəkül- vəsail, Alul- beyt (ə) müəssisəsi, Qum, 1408- hicri qəməri, cild 4, səh 480.
